Sranan odo buku

[p. 15]

Uit de slaventijd in odo's

Sabi diri, wijsheid is kostbaar; ze komt ons niet aangewaaid

Men wordt wijs door de jaren en door de ondervinding, en wat vroegere geslachten aan lessen uit hun ervaringen geleerd hebben, wordt ons jongeren overgeleverd als de wijsheid van onze voorouders.

Dit geldt voor alle landen en volkeren, dus ook voor Suriname. Maar op het gebied van overgeleverde wijsheid hebben wij bij ons nog iets heel bijzonders.

Heeft u er weleens aan gedacht, dat in de spreekwoorden en zegswijzen van onze Volkstaal, in de odo's, een grote schat van oude wijsheid bewaard ligt? Ze zijn niet zo maar vreemd of grappig. Vaak hebben ze een diepe betekenis en bevatten ze prachtige staaltjes van de levenskunst van een deel van onze voorouders, degenen die als slaven uit Afrika hierheen gebracht werden. Het is dan ook niet te verbazen dat heel wat van zulke odo's, ondanks de grote afstand in tijd en ruimte, een opvallende gelijkenis vertonen met de spreekwoorden die ook vandaag nog gangbaar zijn in West-Afrika, de streek waar in hoofdzaak de vroegere slaven van Suriname vandaan kwamen, en waar bijvoorbeeld de nieuwe republiek Ghana ligt. In Ghana gebruiken de mensen een aantal odo's die precies dezelfde zijn als die van ons.

Toen de Afrikanen als slaven naar hier gevoerd werden, hadden ze niet veel mee te brengen, behalve datgene wat in hun binnenste leefde. Dit was hun kostbaarste schat, die ook de wreedste meesters hun niet konden ontnemen. In hun binnenste leefde veel oude wijsheid, die deze slaven hard nodig hadden in de vreselijke omstandigheden waarin ze in Suriname terechtkwamen. Heel wat daarvan is tot op de huidige dag bewaard gebleven in de oudste odo's.Maar het is lang niet altijd meer herkenbaar als iets Afrikaans. Veel van wat eeuwen geleden van Afrika naar hier werd overgebracht, is ons zo eigen en vertrouwd geworden, dat we menen dat het typisch Surinaams is. Of we weten het wel, dat het ergens anders vandaan komt, maar we denken er zelden meer aan.

[p. 16]

Maar wijsheid houdt nooit op. Ook in Suriname deden de slaven hun ondervindingen op, waaruit ze hun lering haalden, - lessen die ze dan kort en krachtig in de odo's onder woorden brachten. Het is minder bekend, dat onder de odo's die al eeuwen geleden hier in Suriname zelf zijn onstaan, en waarvan er gelukkig nog honderden zijn blijven voortleven in de volksmond, een flink aantal wordt aangetroffen, dat duidelijk de kenmerken verraadt van de tijd waarin zij ontstonden, - de tijd van slavernij en slavenhandel, van rijke plantages en ondernemende weglopers. Wij kunnen van dergelijke oude odo's zelfs heel wat leren over de toestanden en gewoonten van die dagen. Ze zijn kenmerkend voor de slaventijd.

Ja zeker, sommige uitdrukkingen zijn net als schilderijen, ze blijven een beeld vertonen van de omgeving waarin ze het eerst gebruikt werden. Dat had u niet gedacht, maar het zal aanstonds bij herhaling blijken. Daarvoor is alleen maar nodig bepaalde odo's een beetje scherper te bekijken, en ze te vergelijken met de gegevens die ons uit de geschiedenis van ons land ter beschikking staan. We moeten leren om ons heen te kijken en op te letten, om zo uit de dingen van onze naaste omgeving onze eigen geschiedenis te leren.

De voorbeelden die we hier zullen nagaan, zijn ontleend aan een paar verzamelingen van meer dan zevenhonderd odo's, die enkele mensen hebben aangelegd omstreeks het jaar 1850, dus nog volop in de slaventijd Aan hun ouderdom van meer dan een eeuw valt dan ook niet te twijfelen. Integendeel, ze zijn vermoedelijk nog heel wat ouder, want een spreuk - ook de pittigste - die iemand bedenkt, wordt niet zo-maar van de ene dag op de andere tot odo verheven. Zo'n spreuk moet eerst lang van mond tot mond gaan, moet algemeen bekend geworden zijn, voordat iets dergelijks ‘gemeengoed’, dat is: het eigendom van iedereen geworden is, om dan pas met recht een spreekwoord, een pittige, wijze overlevering, een ‘odo’ genoemd te kunnen worden.

Bij wie zo'n odo het eerst onstaan is, herinnert zich dan niemand meer. Ze hebben geen speciale makers. Maar de tijd en de omstandigheden van het ontstaan zijn onwillekeurig in de woorden opgenomen, blijven bewaard en zijn terug te vinden door wie de kunst verstaat om alles uit de woorden te halen wat ze verbergen.

Dit gaan we eens proberen te doen in de volgende hoofdstukken, en we kunnen er nu al zeker van zijn dat onze moeite rijkelijk zal worden beloond.

[p. 17]

Sommige odo's leggen zelf de nadruk op hun hoge ouderdom

Er wordt altijd gezegd, dat ze uit de mond van een oudere komen, die de nodige ervaring heeft om te kunnen meepraten en de wijsheid in pacht te hebben. Dit is het geval met de volgende spreuk:

‘Owroe nengre takt: Efi bigi alen no kiri mi, dow-watra no sa kiri mi; de oude negers zeggen: als ik door de stortregen niet sterf, zal ik door de ochtenddauw zeker niet sterven.’

Ze bedoelen daarmee: als iets ergs me niet klein krijgt, zal iets minder ergs mij weinig deren. De oude slaven, die hun leven lang in weer en wind op de plantages hadden moeten werken en er niet aan gestorven waren, hadden recht van spreken, want ze hadden het bewijs geleverd, dat ze tegen een stootje konden. En op het veld leerden ze ook de wijsheid, dat wij elkaar leven en bestaan moeten gunnen. ‘Bana no moe kiri kofi, kofi no moe kiri bana; Bananenbomen moeten geen koffiebomen verstikken en koffiebomen geen Bananenbomen.’

De oude slaven wisten bovendien ook, dat de hardste schreeuwers en druktemakers zelden de beste werkers waren, en stelden dan ook vast: ‘A no babariman e broko pranasi;het zijn niet de schreeuwers die de plantage komen verwoesten.’ De weggelopen slaven die zich op de plantageeigenaren kwamen wreken, deden dit bij voorkeur 's nachts, in alle stilte. Rampen kondigen zich dan ook zelden aan, leert ons de odo, en de hond die niet blaft, is gevaarlijker dan de blaffende, waarvan het heet, dat hij niet bijt. Pas dit maar toe op het leven! Van wie zijn weetje weet, kan dan gezegd worden: ‘Boesnengre sabi o pranasi a e broko; de bosnegers - weggelopen slaven - weten best welke plantages ze zelf aanleggen, en welke ze verwoesten.’ Ze doen het een op plaatsen waar ze geen gevaar lopen en waar ze zelf plezier of voordeel van hebben, en het ander, waar ze zich veilig kunnen wreken. Iedereen weet best waar zijn eigen voordeel ligt.