De hane va Job. Euëver deere en luuj oet 't land va Mergraote
(1977)–Pierre Heynen–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 112]
| |
 d'r Hooëf va Welsde
| |
[pagina 113]
| |
Vare, vare veur vlaas'n Oud kermisgebruik met een oude toespraakVijftig jaar geleden bestond in Margraten en omstreken nog het gebruik van het vare, het vare veur vlaas. Elk jaar op zaterdagavond voor de Hollandse kermis (de eerste zondag na 11 november) verzamelde zich een flinke groep jongemannen, de vla - jonge. Ieder bracht een waope mee, een instrument of een voorwerp om er tijdens het vare leeëve en kabaal mee te veroorzaken. Door dit hels spektakel moesten denkbeeldige paarden in een denkbeeldige wagen worden aangedreven. Er waren sjmikke (zwepen), reeke, sjöppe, kretsere (harken) en vooral hutsjule (bellenkransen van de paardehaam). Een paar kaafmaandele (kafmanden) gingen mee om de raedsjes, de ronde vlaas, in te leggen, die men bij de boerderijen en huizen in ontvangst nam. De vla - jonge klopten het liefst aan bij families met jonge dochters. De zogenaamde veurwietser of veurkaller moest bij ieder huis eerst de groeëte kal (toe - spraak) make, voordat een van de meisjes in naam van de hele familie een raedsje (vla) aanbood. De groeëte kal werd meestal een keer, soms twee keer onderbroken om vergeefse pogingen te doen de paarden met wagen op gang te brengen. Dat lukte natuurlijk niet omdat er een raedsje (rad) in de wagen gebroken, kapot was. Men lag hopeloos vast, kwam reeds van verre en had nog een grote tocht voor de boeg. Werd door de hospes (heer des huizes) een nieuw raedsje (rad) in de wagen gebrowoordspeling) verschaft, hetgeen altijd gebeurde, dan ging het weer met veel leeëve en kabaal verder. Er werd gevare van Margraten naar Honthem en omgekeerd. Van Margraten naar Bruisterbosch, naar Termaar, naar Groot Welsden, naar 't Rooth en omgekeerd. Af en toe werd gepoeëst (pauze) om in een café er eentje te drinken. Na afloop van het vare was er een gezellig samenzijn, waar de vlaas, raedsjes door de vla - jonge werden gedeild en opgegeten. Degenen die vroeger aan het vare hebben deelgenomen herinneren zich nog stukken en brokken van de groeëte kal. Maar de toespraak in z'n geheel dreigt verloren te gaan. Met behulp van enkele gewezen veurkallers of veurwietsers is 't me gelukt de groeëte kal in z'n geheel te reconstrueren. Er hebben verschillende redacties bestaan, waarin toch eenzelfde grote lijn gemak- | |
[pagina 114]
| |
kelijk te herkennen valt. De ene veurwietser beschikte over een grotere fantasie en ruimere woordenschat dan de andere en er werden gedeelten van de ene plaats door de andere overgenomen. Wat inhoud en vorm betreft is de groeëte kal echt volks. We vinden hier een voorbeeld van volkstaal van 't rasechte soort, met al de eigenschappen van de volkstaal, d.w.z. concreet en naief in z'n denkvorm, ongebreideld, kolderachtig, luchtig, bijna vulgair soms, in z'n fantasie. Pittig, sprankelend in de beeldspraak en met verrassende woordverbindingen. Let vooral op de woordspeling raedsje, vla en rad. Verder breedsprakig, vol stopwoorden, diminutieven en herhalingen. Merkwaardig is ook 't retorisch ritme van 't geheel en de afzonderlijke woordgroepen. Ik laat hier een voorbeeld volgen van een groeëte kal zoals hij in grote lijnen misschien eeuwenlang is uitgesproken. Het is heerlijke lectuur väör es te neet kons sjlaope. Groeëte kal
Goojenaovend Hieër Hospes
Zeet d'r sjlaope,
Of zeet d'r doeëd,
Of höb d'r de vrow i genne sjoeët?
Veer zunt gevare leeve Hieër Hospes
Va Kölle pis Paosje
Mit eine wage rotte sjmaerkieës,
En doe kaome veer op daen wille umdrieë*,
Aan dat leeme vauwere*
Mit dae glaze pos,
En oewe die hoonder loope,
Mit die sjweet veut.
Doe zek ich taege dae sjaele knech:
Vaar hut* van dich aaf,
En doew veurt zich die sjael sjtom boontekoo
Haar* van zich aaf,
En kumpt mit d'r naaf* in d'r brookereem,
Dat 'm d'r pis i g'n ooge sjprong,
En d'r navel zich krolde
En d'r navel sjwol wie e felixbrooëd*.
| |
[pagina 115]
| |
Mae dat is nog niks,
Miene leeve Hieër Hospes,
Mae daobiej höbbe veer e raedsje gebrooëke.
En noe zunt veer biej d'r Burgemeester gewaes,
En dae how os gezag,
Dat deeër* zooën raedsjes fabriceerde.
En noe leeve Hieër Hospes.
Noe höbbe veer gehuuërd,
Dat 't hiej mörge kèrmes is,
En deeër zowt toch neet wille höbbe,
Dat veer hiej mörge
Mit dae wage rotte sjmaerkieës sjtunt.
Dao zitte maje in,
Die höbbe köp wiej olefaante,
En dat es die sjooën maedekes
Hiej nao de kèrmes komme
Mit die fieng witte höskes* en sjeunekes,
En die maje sjlooge h'n mit hun sjtuuts
Um die fien witte beinekes?
Wat zow deeër dao waal van zegke?
Dat zow deeër toch neet gaere wille höbbe.
Mae leeve Hospes,
Es deeër wilt,
Es deeër mingt
Dat veer nog fotkomme,
Ich kan ze nog ins laote riete:
Ho, Huuj, Ju
Noe weurt mit de sjmikke gehowe, mit de hutsjule gesjeld, mit de kretsere gedabt en e duvels leeëve en radauw gemak mit ow keeëtele en mooënekaas* Dae noe zeet d'r
Leeve Hospes.
Noe zeet d'r,
Dat 't onmäögelik geet.
Dae voesse-appelsjummel-broenen-hings
Dae trok jao,
Dat 'm de long väör g'n vot sjprong.
En nog geet 't neet.
Went deeër os noe zooë raedsje gaeft,
Dan kan 't ee plezeer
't Aander weert zieën
| |
[pagina 116]
| |
En zow d'r ooch ins in datzelfde geval komme,
En d'r zowt ooch ins in oze pajie* komme,
Dan helpe veer uch noch.
En es d'r neet wit
Oewe vandan dat veer komme,
Dan zal ich 't uch zegke.
Veer zunt van Grommettenhoeze.
Oos keu höbbe os heemet aafgeweijd.
Jao deeër kint waal dinke,
Veer höbbe eine flaër* weij achter g'n hoes
Dat es v'r de koo op truuk
D'r heer in* sjtooëte
Dan besjiet ze os nog de bindgaerde*.
En es d'r nog neet wit
Oewe vandan dat veer zunt,
D'r köster loewt biej os
Mit eine sjooëtelsplak*
In ein kaafmaandel.
En dat klinkt
Of 't in d'r Dom va Kölle
Aan 't loewe is.
O miene leeve Hieër Hospes,
Miene äövergrooëtvader
En eure ävergrooëtvader
Dat waore toch de beste kameräödsjes.
Ze howe ein heuteke op
Dat waor va väöre howieël*
En van achter sjlaatepatieël*.
Dat gebruukde ze
Veur de geleijer* toe te howe,
Dat ze zich neet hun kneekes sjandalizeerde.
(verheffing van stem)
Intussje haet ein van de maedsjes e raedsje oetbrach en dan geet 't weer wiejer mit raozementetigsjpektakel Goojenaovend Hieër Hospes
Noe gunt v'r wiejer,
Of v'r örges nog e raedsje kriege.
Es veer nog ins komme
Dan bringe veer uch ooch get mit.
| |
[pagina 117]
| |
Zo trokken de vla - jonge van Margraten en van de dorpen en gehuchten in de omtrek met hun denkbeeldige paarden voor een denkbeeldige wagen er op uit naar plaatsen waar kermis werd gevierd, om daar te vare veur vlaas. Het gehucht Honthem b.v. viert drie maal per jaar kermis, met leechtemis (2 febr.), met de bronk, en op de laatste zondag van october. En die van te bannet (Banholt) kwamen drie keer in Honthem, Margraten, Reymerstok en Bruisterbosch vare en omgekeerd. Volgens traditie trokken de vla - jonge alleen naar die plaatsen, waarvan de jongens ook bij hen op vlatocht verschenen. Het was een bijzondere vorm van kermisvieren met elkaar. Voor Nederl. Limburg was dit merkwaardige kermisgebruik gelokaliseerd in een smalle strook aan weerszijden van de grote weg Cadier en Keer naar Vaals. In aantekeningen van Pastoor F. Schleiden vond ik de sjproch (toespraak) van de vlaamjonge van Vijlen, door hem opgetekend in de jaren dat hij kapelaan was in Vijlen (1920-1927). Of we dit gebruik binnen deze bepaalde grenzen moeten beperken, of dat het verder de grote weg Maastricht - Keulen volgde tot in het Rijnland, of dat het via Mheer in de Voerstreek doordrong, of dat het gebruik van elders hier in onze streken is gebracht, zijn vragen waarop, zover mij bekend, de antwoorden nog niet zijn gegeven. Gebruiken worden vaak door een oorlog afgeschaft. Na de 1e wereldoorlog herleefde het gebruik van 't vare veur vlaas niet, hoewel na 1918 hier en daar een poging werd ondernomen om dit kermisgebruik in ere te herstellen. De eer van de laatste vla - tocht kunnen de jongens van Honthem voor zich opeisen. Het was de glorieuse tocht van 40 Honthemse vlajonge naar Eckelrade in 1916 met het voor hen zo ‘dramatische’ einde. Lowie Schreurs uit Honthem, die toen van de partij was, kan u dit verhaal in geuren en kleuren vertellen. Het was zo goed gegaan. Ze hadden veel raedsjes (vlaaien) gekregen in Eckelrade, twee kaafmandele vol, wel 40 stuks. In café Weusten, het laatste heiligenhuisje, de laatste post van Eckelrade, werd op het grote succes een stevig glas gedronken. Zingend en in uitbundige roes droegen de jongens de vlaas in triomf door de nacht naar Honthem. Bij het Kraojebusjke plotseling: halt, politie. Scherpe zaklampen schijnen in hun ogen. Vaag onderscheiden ze twee mannen in militaire kleding en de lopen van soldatengeweren. ‘Hebt u vergunning om vla's te vervoeren? U weet dat u nog geen kilo bloem zonder vergunning mag vervoeren. Jullie namen a.u.b.’ Vijf en twintig namen worden genoemd. ‘Sigaren, sigaretten weg, allemaal op 'n rij.’ Dan | |
[pagina 118]
| |
moeten vier man naar voren treden om de kafmanden met vlaaien te dragen. De rest stelt zich twee aan twee op. En dan voorwaarts mars naar de burgemeester van Cadier en Keer, het hoofd van de politie. Er mag niet gepraat en er mag absoluut geen lawaai gemaakt worden. Ze klemmen de bellenkransen stevig onder de arm. Zo trekken ze als een stoet veroordeelden door de nacht in moeilijke gang over de geploegde velden. Rechts, links, in de pas. Ze weten niet waarheen. Steeds maar gaat het kris kras over de akkers. Het angstzweet breekt sommigen uit. Dan eindelijk komen ze mit de tong oethange bij 't Ingelswerk (klooster Blankenberg, zo genoemd door 't volk vanwege de Engelse tuin). Op de boerderij naast het klooster woont burgemeester Thomassen van Cadier en Keer. Die wordt door een der kommiezen uit bed gehaald. Intussen staan de vla - jonge in rij opgesteld onder de kastanjebomen voor de hoeve. De kommies wandelt met het geweer in aanslag langs de rij op en neer. De burgemeester, die van een grap houdt, spreekt hen toe: ‘Ich kan uch neet helpe jonge. Um uch good te raoje, ich ging maar heeversj en laot de vlaas maar hiej.’ Met de staart tussen de benen hollen de vla -jonge door de nacht naar huis. Blij dat het zo goed is afgelopen. 's Morgens aan de kerk te Cadier en Keer worden ze door iedereen uitgelachen en horen ze dat 't een grap geweest is. En door de hele streek wordt verteld, hoe 't met de vla - jonge van Honthem is gegaan. Lowie Schreurs zegt: ‘'t Waor zooë fien euverlag en die twieje sjpraoke zoeë hieël fien hollends. Geine dach d'r aan dat d'r burgemeester van Kieër (Cadier en Keer) d'r niks mit te make how. Doe waore v'r sjtief*, daonao höb v'r neet mieje gevare.’ De twee snaken waren Sjang Demolling (Dumoulin) en een Belgische vriend - vluchteling. De vla - tochten waren geen bedel- of eistochten in de eigenlijke zin van het woord, zoals de stoetsgewijze ingerichte bezoeken aan de huizen in en om de dorpen in bepaalde streken om b.v. brandstof voor de Paas- en Vastenavondvuren te verzamelen. De traditie wilde immers dat de vla - jonge alleen gingen vare in die plaatsen waarvan de jongemannen ook in hun plaatsen kwamen vare veur vlaas. In de bedel- en eisliederen worden de schenkers geprezen en de gierigaards verwenst en bedreigd met diefstal van het geweigerde. In de toespraken bij het vare worden de schenkers zeer plastisch overreed tot hulpverlening in een moeilijk geval: Dao is e raedsje gebrooëke in eine wage mit rotte sjmaerkieës of, zoals in de hierachter volgende tweede versie van de Groeëte Kal, in eine wage mit vluuë. | |
[pagina 119]
| |
Met zuidelijke charme worden de onaangename gevolgen geschilderd bij een mogelijke weigering van het gevraagde: dao zitte maje in (Groeëte Kal I) enz. of aandersj motte v'r hiej de vluuë gaon aaflaaje (Groeëte Kal II) enz. Heel even wordt er gedreigd in Gr. K. II: veer dabbe mit de reeke zooëlang, veur dees boerderiej zunt veer neet bang. De schenkers waren van hun kant inderdaad bang, dat de vla - jonge het plaveisel voor hun huizen zouden opbreken, de sjting oetdabbe, bij een weigering of bij een te lange aarzeling. Het kwam maar zeer sporadisch voor dat iemand te neij (gierig) was om een vlaai te geven. In dat geval woorte de vla - jonge aan 't leste get wild, da woort 't hoes gesjandeleerd. Nu zeggen de grijsaards, de vla-jonge van toen, dat waore grappe die neet moste zieë. De vla - jonge werden wel eens beetgenomen. In de vlaai zat een enkele keer een stuk leer of een lapje stof verborgen. De volgende morgen vond de schenker deze attributen op zijn deur of poort genageld. Ook werd de vlaai bij het aanreiken door de dochter des huizes wel eens op 't laatste ogenblik ondersteboven gedraaid, zodat de vlajongen met z'n handen in de spijs zat te grabbelen. Het bewuste meisje moest er nu rekening mee houden, dat ze op een of andere kermis ook werd beetgenomen. Er wordt verteld, dat een oudere vrouw op 't ogenblik dat ze uit een raam de vlaai zou gaan aanreiken een volle emmer met smerig water uitgoot op de vlaaien in de kafmand. 's Nachts hebben de vla - jonge wraak genomen door haar huis met koe - vla's, kooflatte, te bekladden. Uit de leeftijd van de personen die me geholpen hebben bij 't reconstrueren van de volledige tekst van beide redacties van de Grooëte Kal en uit het aandeel dat ze hiervoor geleverd hebben, moet ik concluderen, dat Gr. K. II oudere bestaansrechten bezit dan Gr. K.I. De voornaamste medewerkers, die nu nog in leven zijn, waren voor Gr. K. I: Lowieke Niesten, 56 j., thans te Vijlen; Lowie Schreurs, 59 j., Honthem; Guus Sluysmans 58 j., Margraten; Voor Gr. K. II: Winandus Nelissen 91 j., Margraten; Kobus Royen, 91 j., Banholt; Baltus Bastings, 80 j., Banholt; Macheel Narinx, 72 j., Honthem; Mathieu Proemere, 70 j., Honthem. Ook uit de keuze van bepaalde woorden blijkt hetzelfde. In Gr. K. II vinden we een groter aantal ouderwetse en verouderde woorden en uitdrukkingen: sjinkel*, mosterdkooëgel oewe v'r d'r mosterd mit male, pooëpelaere* breukske väör opgeströpt en achter toegeknöpt, veurzieëte*, fikse* van Napoleon, kinkersj*. En hetzelfde zouden we ook kunnen besluiten uit de grotere aandacht voor de paarden in Gr. K. II. | |
[pagina 120]
| |
Het is nu ongeveer 15 jaren geleden, dat ik deze toespraken in stukken en brokken met veel moeite heb opgenomen. Als een van de oude vla - jonge nu de grooëte kal in zijn geheel hoort, wordt hij enthousiast en kan hij zijn ontroering niet verbergen: ‘Hieër, zoeë waor 't, zoeë is 't sjuus. Wie höb d'r 't zoeë krek biejeenkrieëge. Wat inhoud en vorm betreft moeten we, voor de juiste waardering, ook bij de redactie van de Gr. K. II. rekening houden met het echte volkse karakter van z'n taal en denkvorm. Verder verwijs ik naar de opmerkingen bij Gr. K.I. Groeëte kal
Goojenaovend Hieër Hospes,
Zeet d'r in d'r nooëd,
Of höb d'r de vrow op genne sjoeët?
Leeven Hieër Hospes
Veer komme van Kleuëve
En veer vare nao Leuëve.
Veer höbbe eine wage vluuë gelaaje,
Allein veur in 't soort* te komme.
Ze höbbe muulkes wie zuulkes*,
En ze höbbe ooch nog sjweet puuët,
En die gunt v'r oetzette
En umsjpanne* veur te fleute.
Veer höbbe ze in Aoke gehaold.
En doe kaom v'r aan dae kruusweeëg,
Doe zek ich taege d'r Knoebele Joep:
Vaar haar* op mich aan,
En doe veurt dae domme nondidomme
Hot* van zich aaf,
En kömt mit de as in de sjlow*.
En doe is os d'r wage ingezoonke
Tot op d'r sjinkel*.
Mae daobiej höbbe veer e raedsje gebrooëke.
En d'r enne Knoebele Joep,
Dae erme keeël dae haat
Eine knoep* op ziene ruk,
Dao kons - te eine wan* aan ophange.
En noe haet d'r Joep d'r sjinkel*
Gedraage op ziene brookebaand,
| |
[pagina 121]
| |
Van aan dae kruusweeëg
Van a g'n Oeëbus*
Pis in de Hoondersjtraot.
En noe is h'm d'r navel gesjwolle,
Zoeë diek, zoeë diek, zoeë diek wiej 'n koeëgel
Oewe veer d'r mosterd mit male.
En noe Leeven Hieër Hospes
Noe geet 't neet mieje.
Veer höbben ooch nog eine blinne
Achter ind'r wage
Tussje de bom*.
Veer höbben 'm ein luch*
In g'n haos gehange,
En nog zuut de priej neet.
Veer komme gaar neet mieje väöroet,
En noe haet d'r gemeinteburgemeester
Os hiej gesjik.
D'r Esser* haat hiej
Raedsjes gesjäörd, gebäörd*,
En draan gedooën alle fikse* van Napoleon.
En veer vraoge neet nao dat sjäöre, nao dat bäöre,
Es veer mer e raedsje heije.
Of mingt deeër Leeven Hospes
Dat veer nog voertkomme?
Da laot v'r ze nog mer 'ns riete,
Es de prieje neet wille trekke,
Da motte de sjtielle* mer verrekke.
Veer dabbe* mit de reeke zooëlang,
Veur dees boerderiej zunt v'r neet bang.
Noe weurt remment* gemakt of de hel wuuër losgebrooëke. De sjmikke klaatsje, de kretsere dabbe, mit de gaffele weurt op de sjting gehowwe dat 't vuër oet de sjting sjpringt. Dao zunt d'r die höbbe eine sjellekraans*, of meuëlebaand*. aandere rammele mit meute* mit sjting in | |
[pagina 122]
| |
Ze höbbe de plaveije ooëpegebrooëke
En nog koeste de kragke neet wiejer.
En dae blinne
Achter in d'r wage
Tussje de bom*,
Dae haat jao getrokke, getrokke
Dat 'm de long veur g'n vot is gebooërsjte.
En diej blauw forsje appelsjummels veuëlesmaer*,
Dat sjooën fiej veurpeerd*
Op de sjtoeklieng*
Die wörp jao van gief
Mit wiejwater*.
En veer höbbe ze zooë good gevoord de kragke
En nog beuëke* ze op kepot.
Deer zeet Leeven Hospes
't Geet neet.
Zowt deer os neet wille helpe?
Aandersj motte v'r hiej
De vluuë gaon aaflaaje.
En dat zowt deeër toch neet gaere willen höbbe,
Es hiej mörge diej sjooën maedekes
Nao de kèrmis komme,
Da sjpringe diej vluuëkes
Diej maedekes op hun tieënekes,
En van hun tieënekes
Op hun hieëze*
En van hun hieëze
Tot aan hunne
Hobes vernobes* (verheffing van stem)
Es deeër os noe zoeë raedsje gaeft,
Zoeëne rieste,
Zoeëne sjnitsele*,
Zoeëne appelkouwe*,
Dat zal uch neet berouwe.
Da krie deeër ooch good vlesjke*;
Veer höbben ooch nog eine vetten os gelaaje
Van twieje doezend kilo.
Dan höb deeër good vlesjke
Mörge veur de kermisnoon*.
Dan weurt deer ooch biej os genuuëd
Es 't kermis is biej os.
Dan weurt d'r good a gehaold,
Da krie deer driej teleurkes* veurgezat,
Twieë laege
| |
[pagina 123]
| |
En eine mit niks in.
O miene leeven Hospes
Veer zunt ooch nog famille vaneen
Van Adamswaege,
Miene grooëtvader en eure grooëtvader
Dat waoren allebeij mansluuj
En dat waore twieë gooj speciale.
Die howwe lang same
Mit moos* en huij
Euver land same gehandeld.
Miene grooëtvader how zooë kort
Pooëpelaere* breukske a,
Väör opgesjtröpt
En achter toegeknöpt.
En dae van uch how 'n driejtuuten heudsje* op,
Dat waor van väöre bikkel,
En van achter howieël
En in 't midde sjlaatepatieël*.
En eur veurzieëte*
En mien veurzieëte
Dat waore kinkersj*.
Diej höbbe zelleeëve same
Hoonderde dröpkes gedroonke.
En de peerd die drooge de zek,
En dat neumde men eine las.
E maedsje van de famille haet intussjen e raedsje oetbrach. D'r vla geet de kaafmaandel in en da wiejer mit väöl remment*. Goojenaovend Hieër Hospes.
Noe zeet d'r ooch bedaankt.
Pis 'n aander jaor.
En noe zeet d'r dat 't weer geet.
De prieje riete wér
Dat os d'r drek i g'n ooge vluug.
Es veer nog 'ns komme,
Bringe veer uch geet vluuëkes mit.
En die vluuëkes sjpringen uch
Van aan de tieënekes
Pis aan de kneekes
En van de kneekes pis aan genne waammes*.
(stemverheffing)
1957
|
|