De Nederduytsche Grammatica ofte Spraec-konst

Het vierde Deel der Spraeckonst.
⁺Van de tsamevouginge,³⁾

+ Syntaxis.

3) B 102.

Ende eerst
⁺Van de Ledekens.

De woorden worden (in het gemeyn) altijt met Ledekens uytgesprooken / tot Exempel als men vraegt Wat is dat, zo worter geantwoort Een mensch, Een boom, Een beest, men en zegt niet / Het is mensch, Het is boom, etc.

+ De articulis

Merk.

Een Ledeken⁴⁾ word altijt voor dat woort gestelt / daer het van spreekt / als De man, Eene vrouwe, De boom.

⁺De woorden konnen de Ledekens in het (84) Veelvoudich dicmael naelaten / als Menschen hebben dat gedaen, Gy hebt u als Mannen gedragen.

⁺Als de Bywoorden van menigvuldicheyt⁵⁾ voor een Zelfstandig woort komen / zo en mogen voor het Zelfstandig woort geene Ledekens komen / als Veel goede menschen, Weynich dingen die nut waeren. Daer zijn meer vroome Helden.

Deze navolgende woorden worden dikmael zonder Ledekens uytgesprooken / als God, ook Wijn, Water, Zout, Loot, Tin, Gout, Zilver, Rijkdom, Armoede, Blootheyt, Stoutheyt, ende diergelijke.

Ook worden de namen der Landen, Steden ende Koningrijken, zonder Ledekens uytgesprooken / als Het is Engelant, Vrankrijk, Schotlant, doch vintmen Het Ierusalem, Het Syon.

De namen der Maenden worden ook dikmael zonder Ledekens uytgesprooken / als In April, in Mey, Het is nu October.

Als voor een Zelfstandig woort een Byvougelic woort komt / zo mach daer altijt een Ledeken voorstaen / als De goede Ian, De reyne Susanna.

Het gebeurt ook dikmael datter geen ledeken voor eenes Persoons naem en mach gestelt worden / want men zegt / Ian is een Dronkaert, men en zegt niet / De Ian is een Dronkaert, alzo zegt men ook God is heylig, ende niet De God is heylig.

4) De woordorde is een vast onderdeel der syntaxis. Men kan onderscheiden de orde binnen en die van de groepen.

+ 84

+ Adverbia quantitatis.

5) A 89.

[p. 69]

De oorzaeke waerom diergelijke naemen zonder Ledekens gebruykt ⁺worden / schijnt te wezen / om dat de namen der Per-(85)soonen / de Persoonen ten vollen uytdrucken / maer indien men van eenen Persoon yet zeyde / ende dat men in de Persoonen zoude konnen twijffelen / om dan den rechten Persoon te onderscheyden / zo mach men een Ledeken daer by vougen / als De Ian die dat dede, De rechte Poeët¹⁾, alzo zegt men ook / De God Abrahams, Isaaks, Iacobs, om dien God van andere Goden te onderscheyden.

Men zal ook wel vinden Een Ian is een Dronkaert, hier wort het Ledeken Een tegens den voorverhaelden Regel gestelt / maer let hier op het onderscheyt / die reden²⁾ kan van eenen Jan gezeyt worden / dienmen niet en kent / maer als men zegt Ian is een Dronkaert, dit en kan niet bequamelic gezeyt worden / zonder Jan te kennen / maer in het veelvoudich mach men de Ledekens behouden / als Al de Ians zijn goet, De Goden waeren valsch.

+ 85

1) Een vreemd vb: immers geen speciaal geval als ‘De Ian’ tegenover een algemeen gebruik zonder lidwoord.

2) mededeling, volzin.

⁺Onderscheyt in het gebruyk der
Ledekens.³⁾

Als men zegt / De mensch, De boom, Het beest, zo wort onder dat zeggen begrepen / dat wy Den mensch, Boom, ofte Beest kennen ofte zien / ofte daer af reden hebben⁴⁾ andersins zoudemen zeggen Een Mensch, Een boom, Een beest, onder deze manier van uytspreeken / en schuylt geen voorgaend oogmerk⁵⁾ / nochte kennisse.

+ Discrimen Articulorum.

3) B 104; en Zwaan 279.

4) spreken.

5) beschouwing (bestede opmerkzaamheid).

⁺⁺Van de Byvouglicke woorden.⁶⁾

Als de Byvouglicke woorden voor zelf-(86)standige genomen worden⁷⁾ / zo neemt men de Byvouglicke van het generley geslacht / als Het wit, voor witticheyt, Het swart voor swarticheyt, alzo ook Het goet, Het quaet, deze Byvouglicke woorden eyndigen ook dicmael in E, als Het booze, Het mijne, Het zijne, Het uwe, Het haere, Het geestelicke, Het waerelicke, Het quaetste, Het beste, Het verachte ende onedele, heeft God uytverkoren maer men zegt altijt Ik acht dat Best, Meest, Groot, Veracht, Nae het voorgaende oogmerk⁸⁾ / zegt men ook Het Spaensch, Latijn, Francoys, Engels, voor De Spaensche, Latijnsche, Fransche, ende de Engelsche Spraeke.

Ook zegt men Op het Frans, Engels, Turkx, voor Op zijn Fransche, Engelsche, ende Turksche manier, men zegt ook / Op zijn Frans, Op zijn Engels, doch deze manier is plomper dan de voorgaende.

+ De Adjectivis.

+ 86

6) Volgens Jellinek II, 375 teilt ... Clajus abweichend von Melanchthon die Syntax der Nomina in die der Substantiva und der Adjectiva. Dies bleibt zunächst ohne Nachfolge...’.

7) B 108.

8) beschouwingswijze.

[p. 70]

Tsamevouginge der Zelfstandige
ende der Byvouglicke woorden.¹⁾

De Byvouglicke woorden / worden altijt voor de Zelfstandige (in een ⁺geslacht²⁾ / ende in een getal / ende in een geval) gestelt / als Een goet Man, De goede vrouwen, Den goeden Dieren.

Ook³⁾ vint men deze manier van spreeken / Daer is ontrent twintig ofte dertich Man, Het is twee Iaer geleeden.

1) B 109/110. Cauc. 4: Consensus substantivi et adjectivi. Substantivo apponitur adjectivum eodem genere, numero et casu, ut Vir bonus, Mulier bona. Vinum bonum.

+ In genere Numero et casu.

2) in hetzelfde geslacht. De gevallen van convenientia, die in de Ren. grammatica aan de orde komen, zijn doorgaans: 1. adj. en subst. 2. subst. en subst. 3. antecedent en relativum.

3) Maar ook; v.H. ziet namelijk Man en Iaer aan voor enkelv. woorden.

Merk.

⁺Een betreckelike Voornaem / en moet⁴⁾ altijt⁴) met het Zelfstandige woort in het geval niet⁴) over een komen / als De Boode welx hulpe gy gebruykt hebt, is wedergekomen.

⁺Als voor een Zelfstandig woort een by-(87)vouglic woort / ende oock mede een Ledeken moet komen / zo moet het Ledeken eerst ende daer na de Byvoulicke woorden / ende op het eynde moet het Zelfstandig woort gestelt worden / als De vroome godsalige Man, De geheele Wet, De gansche Nacht.

Als verscheyde Byvouglicke woorden / malkander volgen / zo wort tusschen het⁵⁾ Koppelende woort Ende gestelt wort de byvouglicke woorden / zeer bequamelic / het Koppelwoordeken Ende gestelt / als De vroome ende godzalige Man.

⁺Twee Byvouglicke woorden / worden somtijts wel achter een Zelfstandig woort gestelt / als Het is een Man goedadig, en geleert.⁶⁾

Ook zo vintmen Beleyd door Spilbergen, Veltoverste, Door Ian van Zanten, Rechsgeleerde, Door Philips den Tweeden,⁷⁾ De Nacht voorleden, Hier komen de Byvouglicke woorden achter de Zelfstandige.

+ Relativum cum antecedente sub stantivo convenire non est necesse.

4) behoeft niet altijd. Cauc. 4: Relativum cum antecedente substantivo casu convenire non est necesse, ut Tabellarius cujus opere usus es, et quem heri expectabas, rediit.

+ 87

5) De woorden ‘het Koppelende woort Ende gestelt wort’ zullen moeten vervallen.

+ Duplicatum Adjectivum post Substantivum admittitur.

6) cf. B 111.

7) B 125 verwerpt deze verbuiging voor: Philips de tweede.

⁺Twee Zelfstandige.⁸⁾

Als twee Zelfstandige woorden by malkander gestelt worden / zo wort ⁺het een woort in den Baerer geboogen / als Pieters bouk, Gelts liefde.

⁺Ook blijft dat woort altijt ongeboogen het welk de zaeke is daer men af spreekt / als van Pieters bouk blijft Bouk ongebogen.

+ Duo Substantiva.

8) B 111; Cauc. 5: Substantivum cum substantivo genitivo casu iungitur, ut Liber Petri, Amor pecuniae.

+ In genitivo.

+ Subjectum Grammaticum.⁹⁾

9) Bouk als ‘drager’ van het kenmerk, uitgedrukt door Pieters en dus ‘de zaeke daer men af spreekt,’ is Subjectum Grammaticum.

[p. 71]

⁺Ook wort het woort welk in den Baerer geboogen wort / voor het ongeboogen woort gestelt / als Pieters bouk, Davids Psalmen, alhoewel men dikmael (door quade gewoonte Psalmen Davids¹⁾ zegt / want dat is even zo veel / als of men zeyde Het bouk Pieters ofte Het huys Ians.

⁺Als voor twee Zelfstandige woorden een ongeboogen Ledeken gestelt ⁺wort / zo moet de Baerer der twee Zelfstandige woorden achter het ongeboogen Zelfstandig woort komen / als Het bouk van Pieter, De Psalmen van David, De reynicheyt der handen.

Als twee Zelfstandige woorden by malkander gestelt worden / ende dat ⁺het een Zelfstandig woort in den Baerer geboogen wort / ende den²⁾ Ledeken by zich heeft / zo mach de Baerer wel achter het ongeboogen woort gestelt worden / als Liefde des Gelts, De Idelheyt des waerelts.

⁺Maer als de Baerer in het Veelvoudich getal komt / zo valt het Cierlic dat de Baerer achter het ongebogen woort komt / als De zonde der Menschen, Den inval der Vyanden.

+ In genitivo

1) cf. Ampzing r. 158 vlgg.

+ 88

+ Genitivus.

+ In genitivo

2) l. het.

+ Genitivus

Behalven.

Deze woorden Zommiger, Eeniger, Veeler, Geener, Zoodaniger, mogen wel voor den ongebooge woorden gestelt worden / als Zommiger mannen werk, Veeler menschen hulp, Zoodaniger dingen eynde.

⁺Ook zo valt de Baerer in het Vroulic geslacht bequaemst³⁾ achter het ongeboogen Zelfstandig woort / als De voorzichticheyt der Vrouwe, Het dwaeze der waerelt.

+ Genitivus

3) Dezelfde opvatting bij Ampzing r. 351 vlgg.

Merk.⁴⁾

Als twee Zelfstandige woorden by malkander gestelt worden / zoo moet ⁺het een woort altijt in den Baerer geboogen worden / (gelijk vooren verhaelt is) maer het gebeurt dikmael⁵⁾ dat de byvouglicke woorden die tot de gebooge woorden behooren niet geboogen en worden / als Zijn wijfs ⁺Zuster⁶⁾, voor Zijnes wijfs Zuster, alzo Dijn (89) volk Israels eer, voor Dijnes volkx Israels eer, alzo ook De Stad Haerlems Privelegie, In zijn Vaders plaetze, Haer ooms Dochter, Zijn Moeders Zoone, Des voorleden Koning Heyndrik Grootvaders Moeder, Dat diers aert, Des Propheet Davids Psalmen, Hy heeft zijn eygen zelfs werk gedaen.

Ook vintmen deze manier van spreken Van mijn Kints wegen, ende Van wegen mijn Kint voor Van mijnes Kints wegen, ook vintmen Van weegen die Mannen.

⁺Als in eene Reden twee Baerers naer malkander komen / zo vougt het zeer wel / dat een Baerer het Woordeken Van voor zich heeft / als De macht

4) B 112.

+ In genitivo

5) B 53.

+ 89

6) cf. Hooft, W 35.

+ Duo Genitivi.

[p. 72]

van den Vorst der vreede,¹⁾ dit valt Cierlicker dan datmen zeyde / De macht des Vorsts²⁾ der vreede.

1) Ook in het Mnl. is vrede wel vr., vgl. ook Zwaan 338.

2) Op blz. 26 kent v.H. slechts des Herten, Heeren, Menschen met -n in genit. sing. De statenvertalers noemen vorst wel; zie Zwaan 102.

⁺Byvouglicke woorden, met
den Baerer.³⁾

De Bywoorden der menigvuldicheyt⁴⁾ / als Veel, Weynig, Luttel, Niets, ⁺Wat, Meer, Min, Vol, worden voor den Baerer gestelt / als Veel goets, Weynig moets, Meer verstants, Minder tijts, Niet geheels, Vol drucx.

+ Adjectiva cum Genitivo.

3) B 113.

4) Cauc. 6: Adjectiva superlativa aut partitionem significantia adsciscunt multitudinis genitivum; cf. A 90 i.m.: Superlativa Genitivum Adsciscunt; en A 68, waar we een zelfde onzekerheid in de benamingen Byvouglicke woorden en Bywoorden en in de onderscheiding dier twee aantreffen.

+ Ante genitivum.

Merk.⁵⁾

Men zegt ook / Veel goet, Luttel hoop, Weynig voorraet.

Men zegt ook Een Vaendel volkx, Een hoop Koorens, Een Iaer pachts, Een deel voorspoets, deze manieren van spreeken schijnen haer na den boven verhaelden Regel⁶⁾ te vougen.

5) B 108.

6) Als twee Zelfstandige woorden by malkander gestelt worden / zo wort het een woort in den Baerer geboogen.

Merk.⁷⁾

⁺⁺Alle deze woorden in den Baerer / zijn in (90) het Eenvoudig getal. Gelijck begeert tot zich den Baerer ofte den Gever / als Wie is mijns gelijk, Wie is zijns gelijk? ofte Wie is hem gelijk, Zy zijn den Romeynen gelijk.

⁺Genouch begeert den Baerer voor zich in het Eenvoudig / als Moets genouch, Goets genouch.

⁺Men vint ook waerdich, by den Baerer / als Hy en is mijns niet waerdig, ook zo vintmen hz⁸⁾ by den Gever / als Het en is my niet waerdig.

⁺De grootste⁹⁾ vergrootelicke woorden / worden bequaemelic by den Baerer gestelt / als Hy is de wijste aller menschen, ofte Van alle menschen, Dat was wel de Geleerste der Grieken.

Het woordeken Wille vougt zeer wel achter den Barer / als Om des woorts wille, Om der beloften wille. Men vint ook / met den Baerer / deze manier van spreken / als Droog voets, dat is met Drooge voeten, ook vintmen bytijts, ende intijts voor ter rechter tijt.

7) B 115.

+ 90

+ Genitivo vel Dativo gaudet.

+ Genitivum

+ Cum Genitivo. Cum Dativo.

8) hetzelve (?).

+ Superlativa Genitivum Adsciscunt

9) cf. A 89 n. 4.

[p. 73]

⁺Byvouglicke woorden met den Gever.¹⁾

De Byvouglicke woorden / welke eene Gelegenheyt, Nutticheyt, Naerheyt²⁾, Vrienschap, Eygendom, Gelijkheyt, ofte yet des gelijcx / ofte het ⁺tegendeel beteykenen / die begeeren tot hun den Gever / als Dat is my gelegen, Dat is den Vrienden aengenaem, Onaengenaem, Moeyelic, Hinderlic, Naby, uyt den weg, Gy zijt dy ende den uwen een vrient Het is den volke nut, Dat is hun swaer ende onmogelic om doen, Die hont is zijnen Heere getrouw, De Locht is allen menschen gemeyn, Hy is zijnen Vaderen gelijk ofte ongelijk, ⁺Hy is zijnen Vrienden ende Vyanden een afgrij-(91)zen, Die zaeke is allen menschen een grouwel.

⁺Als / Als voor Gelijk genomen wort / zo wort het by den Gever gestelt / by Exempel Als den Regen, Als den watervloet.

+ Adjectiva cum Dativo.

1) B 117; Cauc. 7: Adjectiva cum dativo. Adjectiva quae commodum, facilitatem, propinquitatem, amicitiamque aut contra significant dativum recipiunt, ut id mihi est dulce, jucundum ... aliis autem triste, molestum et perniciosum ... Amicus tibi et tuis ... Canis fidus domino ... Similis patri et patris.

2) nabijheid.

+ Dativum.

+ 91

+ Cum Dativo.

⁺De Tsamevouging der Voornamen.³⁾

Daer zijn in de voornaemen eenige aenmerkingen⁴⁾ die geheel van de andere woorden verscheyden zijn / die verscheydenheyt zullen wy alleenlic aenroeren.

+ Syntaxis Pronominum.

3) B 117.

4) B. zegt duidelijker, dat zij geheel opmerkensweirdich zijn.

⁺Van de Betreckelicke Voornamen.⁵⁾

Achter Die geen ofte Die geene komt altijt een betrekelicke Voornaem / als Die geen is geluckich welke Gods woort bewaert.

⁺Welke dient so wel tot eene Vrage / als tot eene Betreckinge / als welke Man is dit? uyt welk Lant is hy? hier wort met het welke gevraegt / maer in deze volgende dient het tot eene betreckinge / als Ik en weet niet welken het is, Daer is Ian welken gy begeerde, Daer is de Man van welken gy spraekt.

Met Wat vraegtmen zonder onderscheyt van geslacht ofte getal / als Wat soukt gy? wat doet gy? want hier onder kan verstaen worden / Ik zouk dat goet, Dien Man, Die Vrouwe ofte Die dingen, alzo worden de Voornamen ⁺Dit ende Het mede gebruykt als Dit is het geene dat ik zocht, wort wel gezeyt voor / Het zijn deze dingen die ik zocht, ook Ik hebbe dat, Ik hebbe het, voor Ik hebbe mijnen wille ofte mijne dingen.

Het geene, wort altijt in de plaetse van Quod der Latijnen gebruykt. ⁺Wat wort somtijts voor Welke ende Welken genomen / als Wat Man

+ De relativis

5) B 119.

+ Relationi et Interrogationi inservit.

+ Pronomina

+ 92

[p. 74]

hebt gy gesprooken, voor Welken Man hebt gy gesprooken, alzo ook Wat Vrouwe, voor Welke vrouwe, Wat Tijt, voor welke Tijt.

Wat wort ook voor Hoeveel genomen / als Wat heeft dat gekost? wat looft gy dat? voor Hoeveel looft gy dat?¹⁾

Wat wort ook in de plaetse van Waerom gebruykt / als Wat zijt gy bedrouft, Wat wilt gy u quellen, wat quelt gy my.

⁺Wat is ook eene Tusschenstellinge ofte Inworp / als wat is het mogelic, wat dat gy zegt.

Wie dient tot eene Vrage / ende tot eene Wijzinge²⁾ / als Wie heeft dat gedaen, ende Wie dat doet die zal Leven.

De oorzaeke dat het woordeken Zich zomwijlen voor Hem gestelt wort / is om deze volgende twijffelachticheden te vermijden / als Hy heeft hem daer mede gemoeyt, uyt deze woorden en kan men niet verstaen of hy eenen anderen ofte zich zelven gemoeyt / heeft / maer alle twijffel wort weg genomen / als men zegt Hy heeft zich daer mede gemoeyt, alzo ook / Hy begeert dat gy by zich³⁾ zout komen.

Men heeft ook in de Voornamen⁴⁾ eene manier van spreeken / die geheel vreemt in haer zelven is / als Tot mijnent, By mijnent, Tot onzent, Tot haerent, Tot uwent, By onzent, Over onzent, alzo ook / Om zijnent wil, Om haerent wil, etc.

1) Voor hoeveel biedt gij te koop?

+ Interjectio.

2) aanwijzing? En is wie nu demonstrativum? In B 119 behandelt v.H. dit geval bij de relativa. Volgens Jellinek II. 278 vermeldt Ritter onder de Duitse grammatici het eerst een relativum wer.

3) v.H. gebruikt zich in dit vb. volgens den Lat. regel voor het gebruik van se en sibi in den bijzin.

4) B 121.

⁺Vande Tsamevouginge⁵⁾ der Werk-
⁺woorden, Eerst inde Verkondigende manier.

⁺De Voornamen⁶⁾ / als Ik, Gy, Hy, Wy, Gylij, Zy, worden voor de Werkwoorden (in de verkondigende manier) gestelt / als Ik doe, Gy doet, Wy doen, Wy zullen doen.

+ De ordine verborum.

5) B 121. Het zijschrift betekent: over de juiste plaats der werkwoorden; of: over de volgorde der woorden.

+ 93

+ Pronomina. In indicativo.

6) B 127.

Behalven.

⁺Alsser eenige Bywoorden voor de Werkwoorden komen / als Doe deden wy dat Gister waeren wy vrolic, Hier komen de Voornamen achter het Werkwoort.

Als voor een Werkwoort twee Voornamen komen / zo moet Ik, Gy, Gylij ofte Zy, altijt voorstaen / als Wy die dat gedaen hebben, Gy die daer zijt. Hier in wort dikmaels gedoolt.⁷⁾

+ Adverbia ante verba.

7) cf. v. Helten II § 220 en B 128.

[p. 75]

Merk.

⁺Hier naer zal dikwils van den gront¹⁾ des Werkwoorts gesprooken worden / daerom zullen wy beschrijven / wat dat by ons voor den gront van het Werkwoort genomen wort.

De gront van het Werkwoort / is het geene daer de Werkinge op spreekt²⁾ / als Ik doe dat, hier is / Dat de gront van het Werkwoort / ende als men zegt Ik beminne alle menschen, hier is Alle menschen de gront van het Werkwoort.

De gront van het Werkwoort / wort na het Werkwoort gestelt³⁾ / in den ⁺tegenwoordigen ende onvolmaekten tijt / als

Ik hebbe werk,
Gy hebt wijsheyt,
Wy hebben alle dingen.

⁺⁺Maer in den voorleden / meer dan voorle-(94)den ende toekomenden tijt / zo wort de gront van het Werkwoort / tusschen het Werkwoort gestelt⁴⁾ / als

Ik hebbe gelt gehadt,
Ik hadde wijsheyt gehadt,
Wy zullen alle dingen hebben.

Alsser eenige Persoon ofte eenig ding gestelt wort / aen welken yet gegeven ofte gebrocht wort / zo wort de Persoon voor den gront van het Werkwoort gestelt / als

Hy gaf,	Hem	Dat werk?
Ik geve,	Allen menschen,	Die zaeke te kennen
Ik hebbe,	Een ygelic.	Het zijne gegeven.

+ Verbi subjectum.

1) Als vert. van subjectum afkomstig van Stevin (Dialectike 132/3). Het toenmalig logisch begrip mag niet verward worden met ons gramm. begrip subject.

2) datgene waarop het ww. zich richt; cf. Stevin: wij heetent oock, Grondt, daer onse wercking in doende is, als de Verwe, den Grondt des Ghesichts, Gheluyt, den Grondt des Ghehoors (Dialectike 20). Zie Inl. § 3e.

3) B 128.

+ In praesenti et Imperfecto.

+ In perfecto plusquam perfecto, et futuro.

+ 94

4) B 128.

Merk.

⁺Somtijts worden deze plaetsen verandert om de reden⁵⁾ aen eene andere te vougen / als Hy en zal niet ongestraft houden, die zijnen naeme misbruykt, dit behoorde andersins te zijn. Hy en zal die niet ongestraft houden, welke zijnen name misbruykt.

Indien men by een Werkwoort den persoon ofte eene zake stelt / daer de gront van het Werkwoort afkomt⁷⁾ zo wort de naem van dien Persoon ofte van die zake / achter den gront van het Werkwoort gestelt / als

	werk	van hem
Ik hebbe het	goet	van mijne Ouders,
	quaet	van de vyanden.

+ Casus vesti tus.⁶⁾

6) nader omschreven casus. Zie A 96.

5) zin.

7) afkomstig is.

[p. 76]

⁺Als by een Werkwoort / de manier gestelt wort / waer door ofte waer mede het werk gewrocht wort / zo wort die manier ofte de werkende oorzake achter den gront van het Werkwoort gestelt / als

^+Ik gaf^1)	dat werk	met mijne handen,
Ik doe	die zake	door mijne vrienden,
Ik hebbe	alle dingen	voor mijn gelt.

Als men eenen Persoon stelt aen welken men yet geeft / zo wort de manier / daer door ofte waer mede men het geeft achter den gront van het Werkwoort gestelt / als

	hem	Dat werk	door myzelven
Ik geve	allen menschen	die zaeke	door andere
	een ygelic	het zijne	door mijne vromicheyt.

Ende als men eenen Persoon yet neemt zo wort de manier waer door ofte waer mede men het neemt / achter des Persoons naem gestelt / als

Ik neem het	werk	van hem door myzelven,
Ik neeme het	goet	van mijne Ouders door andere,
Ik hebbe het	quaet	van mijnen Vyant voor mijne vromicheyt.

Als by een Werkwoort de tijt wanneer het gewrocht is / gestelt wort / zo mach de tijt voor ofte naer den gront van het Werkwoort gestelt worden / als

	nu
Ik doe,	altijt	Dat
	in deze daegen
	in dit Iaer,

		Ofte
		nu,
Ik doe	dat	altijt,
		in deze daegen,
		in dat Iaer.

⁺De loochenende Redenen volgen de gestelde manieren / behalven dat de ⁺Koppe-(96)lingen in haere plaetsen / tusschen gestelt worden / als

Ik en²⁾ doe nu dit niet,
Ik en geef hem dat werk niet,
Ik en neem dat werk van hem niet.

+ Verbum. Causa Instrumentalis.

+ 95

1) Ik gaf behoort wellicht met Ik doe van plaats te verwisselen.

+ Conjunctiones.

+ 96

2) v. H. noemt en hier Koppelinge, voegwoord; in A 69 Bywoort, cf. A 111.

⁺De gebiedende manier.

De plaetse van het Werkwoorts gront verandert in de Gebiedende manier veelerley / als

+ Modus imperativus.

[p. 77]

Hebbe gy gelt,
Dat hy gelt hebbe,
Dat wy gelt hebben,
Hebbet gylij gelt,
Dat zy gelt hebben.

Hier wort de gront van het Werkwoort altijt achter de voornamen gestelt.

⁺De wenschende ende ondervoug-
licke manier.

De gront van het Werkwoort / wort in de wenschende ende in de ondervouglicke manier achter de Voornamen gestelt / als

⁺Och dat ik dat hadde,
Och dat gy gelt had,
Op dat ik gelt hebbe,
Als ik dat hebbe,
Als ik dat zoude hebben,
Als zy dat zouden gedaen hebben.

⁺Somtijts gebeurt het dat deze stellinge verandert wort / om de voorgaende reden aen de volgende te koppelen¹⁾ / als Och dat ik hadde het gelt, te weten / Dat hy my belooft heeft.

⁺Somtijts gebeurt het ook datmen stilswijgende yet wil te kennen geven²⁾ / als Och dat ik hadde dat goet, als namelic / Dat ik gehat hebbe.

⁺De deelnemingen van den tegenwoordigen tijt / woorden³⁾ in verscheyde plaetsen verandert / als

Begeerende, dat werk door mijne vrienden,
Dat werk begeerende door mijne vrienden
Dat werk door mijne vrienden begeerende

Maer het schijnt dat de plaetse der deelnemingen / haer voor ofte achter de reden schikt.

⁺Het Werkwoort van de onbepaelde manier in eene reden komende / zoo is dat Werkwoort het eynde van de reden / als

Begeerende u te spreeken,
Ik sal dat met mijn quaet hooft doen,
Ik quam om hem dat te vergelden.

+ Modus optativus, et subjunctivus.

+ Pronomina.

+ Propter Casum vestitum.

1) Er zijn dan twee zinnen. Cf. Zwaan, 314.

+ 97

2) Er is nu slechts één zin. De ‘wil’ is oorzaak van de veranderde woordorde.

+ Participium.

3) worden.

+ Infinitivum

Merk.⁴⁾

Deze woorden Zal, Zoude, Zouden, Zullen, worden in de Onvervouglike⁵⁾ ende Wenschende manier / achter alle Werkwoorden ghestelt / als

4) B 129.

5) l. Ondervouglike.

[p. 78]

Op dat ick gaen zoude,
Als gy dat doen zult,
Om dat wy wat geven zouden.

Maer als de voorgenaemde woorden Zal, Zullen, Zoude, Zouden, by twee Werkwoorden komen / zo worden die woorden voor de Werkwoorden gestelt / als

Op dat ik dat zoude gaen doen,
Als gy dat zult gaen doen,
Om dat wy zouden loopen jaegen.

⁺Deze genaemde woordekens / Zal, zoude, zouden, worden ook achter de Werkwoorden gestelt / als in de reden / een Betreckelike Voornaem komt / als

⁺Die dat doen zal,
Welke dat volbrengen zullen.

+ 98

+ Pronomie.¹⁾ Relativum

1) Pronomie: l. Pronomen.

Merk.

⁺Als twee Werkwoorden in de Onbepaelde manier by malkander staen / zoo is het laetste Werkwoort / het meeste begrijp der reden²⁾ / als men zegt Ik zal dat laten maeken, dat is by naer zo veel / als Ik zal dat maeken, zommige zouden hier voor eene cierlikheyt zeggen / Ik zal dat maeken laten, het welk eygentlik is te zeggen³⁾ / Ik zal dat maeken naer laten, ofte Ik en zal niet meer maeken.

+ Duo verba

2) het hoofdbegrip van den zin.

3) Omdat v.H. de infinitieven die op de tweede plaats staan, steeds zinsaccent geeft, waardoor ze hoofdbegrip worden.

⁺Van dobbele Werkwoorden.

Alle dobbele Werkwoorden / die met eene losse voorzettinge gekoppelt zijn / die scheyden haer in veele tijden van malkander / als in het volgende exempel te zien is.

+ De verbis compositis. Praepositio.

Van Opdoen zegtmen.

Ik doe op,
Ik dede op,
Ik hebbe opgedaen,
Ik zal opdoen.

⁺De gebiedende manier.

Doe gy op, Dat hy op doe, Dat wy op doen, Dat gyly op doet, Dat zy op doen.

+ Modus imperativus.

[p. 79]

⁺Inde wenschende ende inde ondervoug-(99)licke manier / blijven de dobbele / Werkwoorden zonder scheyden / als

Och of ik op dede,
Och of gy overdroegt.

⁺De dobbele Werkwoorden / woorden¹⁾ altijt in het Loochenen gescheyden / als

En doe dat niet op,
En gae daer niet over.

Als men by een Werkwoort yet vraegt / zo komt de voornaem achter het Werkwoort / als Wat denck ik? Wat deden zy?

⁺Inde Onpersoonelicke Werkwoorden / valt de veranderinge der stellinge / zeer verscheyden / al behouden de woorden den zelven zin / gelijkmen aen deze Exempelen kan zien.

Het gebeurt hem nu, Nu gebeurt het hem, Hem gebeurt het nu.

+ 99

+ Verba composita.

1) worden.

+ Verba impersonalia.

Merk.

Men zegt wel / Ik hebbe dat gezien, maer men en zegt niet / Ik hebbe dat gezien doen, maer men zegt / Ik hebbe dat zien doen, dit gebeurt altijt / als ⁺een Werkwoort inde Onbepaelde manier / het Werkwoort des Voorleden tijts volght.

+ Infinitivum

⁺Waerneminge op den Onvol-
komen ende Voorleden tijt.²⁾

Als men yet zegt gebeurt te zijn / in eenigen tijt / maenden ofte dagen / ofte als men den tijt met Gister laet, Des avonts, Daer te vooren, doen³⁾ ofte diergelijke Bywoorden bepaelt / zo stelt men daer gemeynelick den onvolkomen Voorleden tijt by / als Ik ging Gister wandelen? Daer te vooren ⁺⁺wonnen zy, (100) wy verhuysden in Mey, wy quamen te laet.

+ Observatio in Imperfecto.

2) Zie Zwaan 375, waarbij dient opgemerkt, dat v. H.'s ‘in eenigen tijt, maenden ofte dagen’ ook wijst op vóórtdurende handeling, dus juist als bij Valerius: rem coeptam quidem sed nondum peractum eo tempore de quo loquimur. v. H.'s tijdsaanduiding moet ook betrokken worden bij het tweede ofte en wat er volgt. Die aanduiding liet hij bij den ‘voorleden tijt’ welbewust weg. Uit de tweede alinea blijkt die opvatting ook. Van korter of langer geleden is bij v.H. geen sprake blijkens de bijwoorden.

3) l. Doen.

+ 100

+ Adverbia

Waernemingen op den Voorle-
den tijt.

Als men yet zegt Stracx, Terstont, Huyden, van Daeg, ofte nu gebeurt te zijn / zo stelt men dat gemeynlic in den voorleden tijt / als Het is strakx ofte Terstont gevallen, Ik ben huyden ofte van daeg gekomen, Nu zijn zy wech gevaren.

[p. 80]

Somtijts en worter geenen tijt uytgedrukt / dan alleenlic met het Werkwoort / ⁺als Hy is gekomen, Hy is verslagen.

+ Verbum

Merk.

Men vint dikwils een Werkwoort in den Tegenwoordigen tijt / in plaetse van den Onvolkomen ofte Voorleden tijt / als Ik spreke voor Ik sprak, ofte Ik hebbe gesproken, alzo ook / Hy en spreekt niet wat men hem vraegt, voor Hy en sprak niet.

Ook wort het woordeken Ons, in plaetse van Ik, voor eene cierlikheyt gebruykt / alzo ook V Lieden¹⁾ voor Gy.

1) B 72 zegt: ‘Uwerlieden inplaetse van Du’ v.H. acht dit een ‘tael-achtelose blintheyt’. Maar zou hij deze opkomende mode wel goed waargenomen hebben? ‘Uwer-liefde’ was het nieuwe woord (WNT VIII², 2076).

⁺Van de onbepaelde manier.²⁾

Het Werkwoort in de onbepaelde manier wort dikwils voor een Zelfstandig woort genomen / als Het sterven, voor De doot, Het slaepen voor ⁺De slaep.

+ De infinitivo.

2) B 131.

+ Graecismus

Van de Gerundia.

Wy en hebben geen Gerundia³⁾, maer die worden met andere woorden uytgedrukt.

⁺⁺De Gerundiam Di⁴⁾, worden door het onbe-(101)paelde Werkwoort uytgedrukt / als Het is tijt om te onbyten, Begeerig om te zien.⁵⁾

3) Ölinger en Clajus hadden ook reeds verklaard, in aansluiting bij Garnier, dat de Duitsers geen Gerundia of Supina hebben, Jellinek II. 323.

+ 101

+ Tempus prandendi, Cupidus videndi.

4) l. de Gerundia in Di, d.i. eindigend op -di.

5) Cauc. 21: cupidus videndi.

Merk.

Hier worden de woordekens Om te, altijt voor het Werkwoort gestelt

⁺De Gerundia in Do, ende de deelnemingen des tegenwoordigen tijts / worden op eene manier⁶⁾ gebruykt / als 1. Hy spreekt slapende, ofte Hy spreekt al slapende. 2 Hy gaet zingende, ofte Hy gaet al zingende. 3 De menschen leeren niets doende, quaet doen.

De Gerundia in Dum, worden gelijk de Gerundia in Di, beschreven⁷⁾ / als Hy stont op om te spreeken, Surrexit ad dicendum,⁸⁾ Wy moeten al sterven, Moriendum est omnibus, Dat zal ons staen te doen, Hoc nobis faciendum erit,⁹) Men moet de jeucht gebruyken, Vtendum est aetate.⁹)

+ Participium praesens. 1 Dormien do loquitur 2 Eundo canit. 3 Homines nihil agendo, male et agere discunt.⁹⁾

9) Deze vbb. lett. bij Cauc., beh. no. 3 (i.m.), waarin et vervalle.

6) op dezelfde manier.

7) uitgedrukt.

8) Cauc. 22: Surrexi ad dicendum.

Van de Supina.

⁺Wy en hebben geen Supina, ende gebruyken in de plaetse van de Supina in tum, een onbepaelt Werkwoort / als Laet ons gaen speelen, Eamus

+ Infinitivum activum.

[p. 81]

ambulatum, gaen jaegen, Venatum, gaen visschen, Piscatum,¹⁾ alzo gebruyken de Latijnen somtijts ook haer Infinitivum.

⁺Voor de Supina in tu, gebruyktmen altijt een onbepaelt werkwoort / de woordekens Om ofte Om te ofte Te, daer vaer²⁾ voor stellende / als Ik en weet niet wat best is om te doen, Nescio quid optimum sit factu,³⁾ Het is schande te zeggen Turpe dictu,³) Het is lichter te zeggen, dan te doen, Dictu facilius est, quam factu,³) Het is waerdig gelezen te worden, Dignus lectu.⁴⁾

1) Cauc. 22: Eamus lusum, venatum, piscatum.

+ Infinitivum passivum.

2) Dit woord moet vervallen.

3) Deze vbb. lett. in Cauc. 22.

4) Hierbij kan men liber als verzwegen onderw. denken.

⁺⁺Van de Lijdwoorden ofte lij-
dende Werkwoorden.

⁺De lijdende Werkwoorden begeeren voor haer den Ofnemer /

+ De verbis passivis.

+ 102

+ Ablativum

Ofte

⁺De lijdende Werkwoorden begeeren voor haer de voorzettinge Van met den persoon ofte de zake / waer van⁵⁾ de Lijdinge komt / als De geene die van God bemint wort, is dikwils van de waerelt gehaet.

+ verba⁶⁾ passiva praepositione gau-⁷⁾

6) l. Verba.

7) l. gaudent.

5) waardoor.

⁺Van de Tsamevouginge der deel-
nemingen.

De deelneminge des tegenwoordigen tijts / komt met het⁸⁾ Subjunctivus der Latijnen / met een Adverbium temporis, over een / als In die plaetse ⁺wezende, In loco isto cum essem Het Futurum participium, der Latijnen in Rus, dat wort door den toekomenden tijt in de verkondigende manier uytgedrukt⁹⁾ / als Ik hoope dat hy komen zal, Spero eum venturum. Ook wort het Futurum participium, der Latijnen / inde ondervouglicke manier ⁺uytgesproken / als Hy heeft belooft dat hy dat doen zoude, Promisit sed¹⁰⁾ id facturum.

Ook zoo wort het met het onbepaelt Werkwoort uytgesprooken / met het woordeken Te, als Hy heeft het belooft te doen.

Dit heeft ons goet gedocht / van de Oordeninge der Werkwoorden aen te wijzen / op dat de naerstige toezienders / in dit oogmerk (welk gansch ⁺zeer verswijmt¹¹⁾ wort) eenen bereyden weg / tot naesporinge hebben zouden / hier af mach men ook in de Vervougingen der Werkwoorden vorder zien.

+ Syntaxis Participiorum.

8) In B 22 noemt v.H. Lat. woorden op - us onzijdig.

+ Per futurum Indicativi.

9) Vele Duitse grammatici verklaren, dat het partic. futur. in het Duits niet bestaat, maar omschreven moet worden door verba finita, Jellinek II, 339.

+ In subjunctivo.
Infinitivum.

10) l. se.

+ In conjugatione verborum.

11) verzuimd, veronachtzaamd.

[p. 82]

⁺⁺Het Werkwoort met den Noemer.

⁺Het Zelfstandig Werkwoort¹⁾ begeert den Noemer / Als de²⁾ toorn is een korte rasernye, Hy wort Pieter genaemt, Die man is verslegen, Hy is zalich, Hy is wijs.

+ 103

+ Verbum cum nominativo.

+ Verbum substantivum sum.

1) zijn. Cauc. 11: Verba substantiva et nuncupandi, quaeque similem vim habent (n.l. in het passief), utrimque nominativum adsciscunt, ut Ira furor brevis est.... Ille vocatur Petrus.

2) l. als De.

Merk.

⁺Men zegt / Hy is wijs, ende Wy zijn wijs, Wy waeren wijs, In alle tijden ende manieren / ende³⁾ veranderen de Byvouglicke woorden niet / het en zy datter een Ledeken by komt / als Wy zijn de wijze, ofte beter wijzen, Sy waeren de wijzen, ende Het waeren de wijzen uyt Oosten.

+ In omnibus temporibus et modis.

3) l. en.

⁺Het Werkwoort met den Baerer.⁴⁾

Genadig zijn ende ontfermen, Begeeren tot haer den Baerer / als Ik ben uwer gedachtig, Ontfermt dij onzer, Hy heeft onzer ontfermt.

⁺Vergeten, wort ook somtijts by den Baerer gestelt / als Gy vergeet onzer, ook vintmen Gedenken ende Troosten, byden Baerer / als Ik en Gedenke uwer niet, Die zich stelens troost, Troost zich der galge.

⁺Als het Zelfstandig Werkwoort / voor Toebehooren genomen wort / zoo volgt de Baerer dikwils het werkwoort / als Wy zijn des Heeren, dat is / Wy behooren den Heere toe, alzo ook / De aerde is des Heeren, Ik ben mijns ofte mijnes zelfs, Het is Ians, ziet hier af vorder.⁵⁾

⁺Ook zo worden de grootste vergrootelike woorden by den Baerer gestelt / als Hy was haerer allen meester, Dat is de wijste der Geleerden, Dat was wel de stoutste der Romeynen.

+ Verbum cum genitivo.

4) B 122.

+ Cum genitivo.

+ Verbum substantivum.

5) A 111.

+ Superlativa

⁺⁺Het Werkwoort met den Gever.⁶⁾

Alle Werkwoorden die eene gevinge ofte ontneminge beteykenen / die begeeren tot haer den Gever / als Ik geve hem broot, Hy heeft zijnen vyanden eenen roof ontnomen, Hy schenckt dat zijner Vriendinne.

+ 104

+ Verbum cum dativo.

6) B 122; Cauc. 13: Verba cum dativo. Omne verbum dativum admittit personae aut rei, cui aliquid accedit aut decedit, ut Do tibi panem. Verba dabit vobis. Eripuit et sustulit mihi librum. Timeo tibi.

Merk.

Men zegt Gode zy lof, maer men en zegt niet / Den goeden Gode zy lof⁷⁾, maer de laetste E wort van het woort Gode afgenomen alsser een Byvouglic woort ofte een Ledeken by komt.

⁺Ook begeeren alle Werkwoorden den Gever by haer / welke Bootschappen, Gebieden, Gehoorzaemen, Helpen, Toestemmen, ofte het tegendeel beduyden.

7) De Hubert r. 165 vlg; cf. B 125.

+ Dativus.

[p. 83]

⁺Het Werkwoort met den Rouper.

De plaetse vanden Rouper valt zeer verscheyden / gelijk by deze Exempelen blijkt / O Heere weest onzer ghenadigh, Weest ô Heere onzer ofte ons genadig, ende Weest onzer genadig ô Heere.

+ Verbum cum vocativo.

⁺Het Werkwoort met den Aenklager¹⁾

Alle²⁾ Werkwoorden begeeren tot hun / den Aenklager / te weten in een Byvouglik³⁾ des Mannelicken geslachts / als Ik beminne mijnen Vader, Ik volge mijnen Meester.

⁺Hier worden eenige Werkwoorden uytgenomen / als Gelijken, dat is Even zijn, welke den Gever tot haer begeeren / ook zegtmen Betaelt den Deurwaerder ⁺ofte zijn rechts hebbende, dit woort hebbende, blijft hier (105) tegens de oorden⁴⁾ van den gestelden regel / zonder veranderen / alzo blijven eenige byvouglicke woorden onverandert / als men zegt Beleyt door Spilbergen Veltoverste, door Ian van Santen Rechsgeleerde, hier blijven Veltoverste ende Rechsgeleerde, zonder veranderen / de oorzaeke schijnt te wezen / om dat ⁺die woorden geen Ledeken voor haer en hebben / ende om dat zy ook achter het zelfstandig woort staen. Men zegt ook⁵⁾ Hy heeft eenen Man geslegen, maer men en zegt niet / Hy heeft eenen ofte twee Mannen geslegen, want als by het woordeken Een, een ander getal volgt / zo en verandert Een in den Aenklager niet / men behoort te zeggen / Hy heeft een Man ofte twee geslegen, alzo ook / Ik hebbe dat van een ofte twee gehoort.

Daer zijn eenige woorden van het manlik geslacht / die gevouglic eene E ⁺in den Aenklager aennemen / als Tot den monde, Tot den Heere, Tot den strijden, Bloede, Van den mensche, In den menschen.⁶⁾

⁺Hier is gezeyt dat alle Werkwoorden / den Aenklager / tot hun begeeren / maer hier worden Werkwoorden Zijn, ende worden, uytgenomen / want alsser een van deze Werkwoorden / in eene reden komen / zo en is ook in ⁺die reden geen Aenklager / het onderscheyt / mach men uyt deze volgende Exempelen afnemen / als Die goede Man is geslegen, om dat in deze reden het woordeken Is staet / daerom en is in die reden geen / Aenklager / alzo zegt men ook / Die goede Man wort geslegen, maer andersins zegtmen Hy

+ Verbum cum Accusativo.

1) B 123.

2) Alle kan niet letterlijk genomen worden: in de volgende alinea geeft v.H. reeds uitzonderingen. Men zie ook de laatste alinea van A 105. De tweede druk heeft: vele. Cauc. 13: Actionis verba omnia admittunt accusativum, ut Amo Deum, Aro terram, Bibo vinum; zie ook A 42.

3) Vertaling van Adjectivum.

+ Verba.

+ 105

4) cf. de regels voor de verbuiging der ‘byvouglike woorden’ in A 22; ook A 87.

+ Articulus

5) B 125.

+ Accusativus.

6) In B 100 vlg. noemt v.H. dgl. gevallen dativi; in A 66 acc. Volgens de errata moet de -n van menschen vervallen; hetzelfde geldt ongetwijfeld de -n van strijden. Of bedoelt v.H.: tot den Bloede strijden?

+ Accusativus.

+ Discrimen casuum.

[p. 84]

⁺heeft dien goeden Man geslegen, zo (106) dat in plaetse daer te vooren / Die goede Man, stont / Dien goeden Man, gestelt wort / dit is na de manier der Latijnen.

Eenige redenen ofte oorzaken, waerom dat het onderscheyt der ghevallen, behoort waergenomen te worden.

Hier te vooren is verhaelt / dat de Byvouglike woorden in het Veelvoudig in N eyndigen / te weten / als die voor Goden, Engelen, Menschen, ofte ⁺Boose geesten, Zelfstandiglic gestelt worden / als De dooden, de Edelen, De Sotten, ende in het gemeynste gebruyk wort gestelt / De Edele, De dooden¹⁾ etc. de reden welke ons beweegt / het eerste aen te nemen / is op dat het enkel getal van Veelvoudig onderscheyden werde / want als men zegt / De Edele, ende De doode, zo en kan men niet verstaen / ofmen van veelen ofte ⁺van eenen Persoon spreekt / deze dobbelzin²⁾ wort door onzen gestelden regel geweert / dit onderscheyt wort byde Hoogduytschen neerstelic gebruykt / ziet ook hier van Ampsingius³⁾ / in zijne Christen hoogtijden.

+ 106

+ Ziet blat 23.

1) l. De doode.

+ Amphibolia.

2) dubbele betekenis.

3) Zie Zwaan 24.

Merk.

Als men alleen van Vrouwen⁴⁾ spreekt / zo en zoudemen niet mogen zeggen / De Edelen, De dooden, De wijsen.

⁺Het geene⁵⁾ wy ook / blat 24. vanden Gever in het veelvoudig / eene veranderinge / buyten het gemeyn gebruyk aengeteykent hebben / namelic / dat men beter zoude mogen zeggen / Het is den Edele gegeven, als Het is den Edelen gegeven, want zonder deze waerneminge / en wort niet uytgedrukt ⁺ofmen van een ofte veele Persoonen spreekt (107) deze manier is ook by verscheyde kloeke verstanden voor goet aengenomen / welke nochtans om de vreemdicheyts wille in hare schriften dat niet en hebben dorven gebruyken.

4) cf. Hooft, W 26.

+ De Dativo

5) Latinisme, betekenend En dit (sc. het achterwege laten van de -n, in de vorige alinea bedoeld, daar vrouwelijke adjectiva nooit een -n krijgen).

+ 107

⁺De Tsamevouginge der Voor-
zettingen.

Deze voorzettingen / als Tot⁶⁾ by, Voor, Tegens, Nevens, Boven, Binnen, Buyten, Om, Ontrent, Tusschen, Op, Onder, Door, Naer, Met, In, Aen, ⁺begeeren naer haer den aenklager / als Tot den Man, By den Hemel, Voor den Mensch, Tegens den vyant, Aen den Boom, etc.

+ Syntaxis praepositionum.

6) cf. de vbb. in A 105 en A 66.

+ Accusativus.

Merk.

Deze voorzettingen en hebben maer alleenlic / den Aenklager in het Eenvoudig getal van de woorden des Mannelicken geslachts.

[p. 85]

⁺De voorzettingen Van, in uyt, begeeren somtijts den Ofnemer naer haer / als Van den Man, ofte Van den Vaderen, In den dag.

+ Ablativus

Merk,

⁺Daer zijn verscheyde Voorzettingen / die eenighe byzondere eygenschappen in het spreeken hebben.

Tot¹⁾, beteykent eene beweginge na eene plaetse / als Tot het water, Tot Delft, Tot Leyden: Daer zijn eenige namen van steden die in de plaetse van Tot begeeren / Ter als Ter Goude, Ter Veer, ook zegtmen Tot der Goude, Tot der Veer.

Somtijts wort Tot voor In gebruykt / als Ik ben tot Parijs, Tot Antwerpen, ⁺voor In Parijs, In Antwerpen, hier moeten de na-(108)men der Landen uytgenomen worden.

Tot beteykent ook Aen, als Van daer, tot daer, dat is Van daer, tot daer aen²⁾, men neemt ook Tot voor / In zijn huys, als Tot Pieters, dat is In Pieters huys.

Tot³⁾ wort ook in de plaetse van het ad Vsque der Latijnen gebruykt / als Tot het eynde, ad finem usque, Totter doot, ad mortem usque.

+ Praepositiones.

1) naar - toe; B 132 en cf. Ampzing 1723 vlgg.

+ 108

2) tot aan een plaatselijke grens?

3) steeds door tot aan?

Onderscheyt tusschen Naer ende Na.⁴⁾

⁺Gae gy naer hem, dat is achter hem / maer als men zegt / Gae gy na hem, dat is na zijn doen / ofte nae zijne werken / alzo zegt men ook / Nae mijne meyninge, nae des Evangelists schrijven.

Men gebruykt Met voor Cum, als Gy gaet met hem, ook wort Met by de Werktuygen gestelt / waer mede men yet doet / als Met stocken slaen, Met swaerden vechten, Met de slinckerhant schrijven, Met slimme oogen aenzien.

4) cf. Ampzing 1716 vlgg.

+ Naer voor post.
Nae voor Secundum. Cum instrumentis.

⁺Onderscheyt tusschen 1. Tegens,
2. jegens ende 3. Tegen.

Tegens⁵⁾ wort altijt in vyanschap gebruykt / als Zy oorloogen tegens ons, Hy heeft zulke dingen tegens my gezeyt, dat is / met vyanschap / als men zegt / Hy zegt my, ofte jegens my zulke dingen, dat is / Hy vertelt my dat, ziet Koornhert.⁶⁾

⁺Tegen⁷⁾ beteykent eene Ontmoetinge / als Hy quam my tegen, dat is / Hy quam my te gemoet, merk ook / als Tegen voor Ontmoeten genomen wort / zo ⁺wort het achter de voornamen gestelt / daer het andersins vooren gestelt wort / ook en is Tegen geen voorzettinge / ziet hier af vorder.

+ 1 Contra, 2 Ad aut Erga.
3 Obviam.

5) cf. Ampzing 1720 vlgg.

6) v. H.'s interpunctie is vaak afwijkend van de onze. De komma doet hier telkens de diensten, die wij van punt en kommapunt vragen.

+ Obviam.

7) cf. Ampzing 1719.

+ Pronomina.

[p. 86]

⁺⁺Op, wort voor In gebruykt / als Op de (109) waerelt voor In de waerelt, ook zegt men / Op de Tafel, Op het Huys, Op de Zolder, Op het Paert, men zegt ook Op het Spaens,²⁾ Op het Frans, voor Op de spaensche ende fransche manier.

⁺In steltmen voor de namen der Steden / Plaetsen / Landen ende Rijcken / als Ik ben in Leyden, Hollant, Engelant, Christenrijk.

Ook zegtmen Ik hebbe dat in het gedacht, In het hooft, In het verstant, In mijne borze, ook wort In, tot een ander oogmerk gebruykt / als Het is in tween, drien, vieren gedeylt, dat is in zoo veel stucken ofte deylen.

⁺Met uyt zegt men Hy is uyt der Stadt, Verstant, Eere, Welvaeren, ook uyt Engelant, Vrankrijk.

⁺Over beduyt / Aen de ander zijde, als Het is over den Rijn, Over de Maes, ook wort Over voor Boven gestelt / als Hy is over my, dat is / Boven my.

⁺Met Door zegt men Het gaet door mijn hert, Het breekt door alle dingen, Door beteykent somtijts eene oorzaeke / als Zy deden dat door vreeze, Daer wort veel door nijdicheyt gedaen, Door voor Over al, als Door het Lant.

⁺Om, beduyt eene oorzaeke / als Om die dingen, dat is / Om de oorzaeke dier dingen, ook Om den Man te helpen, Om zijnent wil, ook beduyt Om, somtijts Rontsom, als wy gingen om het Huys.

⁺Van beteykent de beweginge van eene plaetse / als Ik koome van Delft, Van de Kerke, Van het Gezelschap.

+ 109

+ Dit is eene Grieksche manier.¹⁾

1) cf. B 133 Op der aerden, ἐπὶ τῆς γῆς.

2) Zie WNT XI, 299, 304.

+ In

+ uyt

+ Over

+ Door

+ Om

+ Van

⁺⁺Aenteykeninge der Bywoorden.

Geen is een Bywoort / ende heeft byna zo veel kracht als het Non der Latijnen / als Ik en hebbe geen drie Letteren geschreven, dit Bywoort Geen, behoort van het woort Geene welk een Voornaem is / onderscheyden te worden / want als men zegt / Is daer geen mensche? dat is / Is daer niet een mensch? maer als men zegt / Is daer geene mensch? dat is / Is daer die mensch? dit wort bequamelic met het onderscheyt van Geen ende Geene uytgedrukt / daer zonder dat / veel dobbelzinnicheyt zoude konnen voorvallen.

Alleen beduyt Solum, ende niet Solus, als Dijn Naeme wort alleen geert.³⁾

Noyt⁴⁾ ende Nimmermeer, zijn zeer na by van eene beteykenisse / maer Noyt wort bequamelik / inden Voorleden tijt gebruykt als Het en gebeurde noyt, ende nimmermeer inden toecomenden / als Het en zal nimmermeer gebeuren.

Niets⁵⁾ ende Niet, zijn mede verscheyden / als Ik en zie niets, Nihil

+ 110

+ Adverbiorum annotationes.

3) Uitspr. geëert?

4) cf. Ampzing 1714 vlg.

5) cf. Ampzing 1712 vlg.

[p. 87]

video, ende Ik en zie niet, Non video, dat is / Ik ben blicnt. Of Si¹⁾, ende ofte Vel, hebben mede verschil / als Of ik dat dede, Si hoc facerem, ende Dit ofte dat, Hoc vel illud.

Daer is ook onderscheyt tusschen Noch Etiam,²⁾ ende Nochte neque, als Daer is noch veel meer, ende Daer is geen gelt nochte geloof.

1) cf. Ampzing 1706 vlgg.

2) cf. Ampzing 1709 vlgg.

⁺Van de Koppelingen.

⁺Het woordeken En, wort met een groot (111) onderscheyt gebruykt als / Wy zullen dat en dat doen, hier neemtmen En voor Ende, ook wort En in ⁺verbiedende redenen gebruykt / als En doet dat niet, men zal ook gemeynelik in eene verbiedende reden / daer En gestelt wort / het woordeken Niet ofte gheen stellen / als En laet dat niet te doen, Daer en is geen hoope.

+ De conjunctionibus.

+ 111

+ Dit is eene Grieksche manier.

Vande Woordekens Te, Ten
ende Ter.³⁾

Te wort in deze redenen gebruyk⁴⁾ / als Te voet, Te paert, Te scheep, ook Te Delft, voor Tot Delft, Te kennen geven, Te gemoet, gaen, Te gronde, Te lande, Te rade, Te lang, Nimis longum, Te mael, Te zeer, Te nacht, Te niet doen, voor Tot niets brengen, Te zamen, Te recht: met Ten schijnt men te willen / Tot den zeggen, als Ten oosten, Ten hoogsten, Ten minsten, Ten eersten, Ten anderen: ook Ten eenen, Ten tween, etc.⁵⁾ voor Hora, Prima, Secunda. Ter gebruyktmen in Ter tafel Tertijt, Terstont, Ter Veer, Ter contrarie.

3) B 134.

4) l. gebruykt.

5) cf. A 25.

Eenige aenmerkingen van ver-
swegene woorden.

Ik wensch u alles goets, dat is de volheyt,
Hy gaet zijns weegs,⁶⁾ te weten Pat,
Door den brenger deses, te weten Bevels,
Het is des Heeren⁷⁾ te weten Eygendom,
Tot Pieters, Ians te weten Huys,

Des daegs des avonts voorde tijt des daegs ende des Avonts, alzoo mede / Des Zomers Des Winters, Des nachts ende diergelijke.

6) cf. Hooft, W 4, 6, 94; en B 117.

7) cf. A 103.

⁺Van de vindinge der Nieuwe
Woorden.

⁺Tot eene opmerkinge / hoe de woorden malkander bestaen⁸⁾ / ende uyt malkander spruyten⁹⁾ / zoo stellen wy hier eenige woorden / die het¹⁰⁾

+ De Inventione dictionum.

+ 112

8) verwant zijn.

9) B 43; cf. Tw. 90 met vrijwel dezelfde vbb.

10) l. die van het.

[p. 88]

Werkwort Zien komen / als Aenzien Afzien, Bezien, Doorzien, Omzien, Ontzien, Ongezien, Naerzien, Verzien, Voorzien, Toezien, uytzien, Opzien, Inzien, voorts Zienlic, Aenzienlic, Ziender, Opziender, Opzicht, Ontzicht, Bezichtigen, Doorzichtig, Voorzichtig, Omzichticheyt, Voorzienicheyt, Toezicht, aldus zoudemen veel nodige ende cierlicke woorden konnen vinden: Dezer woorden veranderinge / komt meest door de Voorzettingen / ofte door de Volgers¹⁾ / die men voor ofte achter de woorden vougt / die voorzettingen zijn wel meest deze / Aen, An, Af, Be, By, Ramp, Door, Her, Ge, In, Om, On, Op, Me, Mis, Naer, Toe, Ver, Voor, uyt, Wan, de Volgers zijn Heyt, Baer, Inge, Schap, Achtig, Lic, Lijc, Lijkheyt, Zaem, Zaemheyt, Dom, Loos, Icheyt, Sel.

⁺Daer worden dicwils van twee Zelfstandige worden / een dobbel / ofte Gekoppelt woort²⁾ gemaeckt / als van Meulen ende Water, komt Waeter-meulen, alzo zijn ook gekoppelt Putwaeter, Regenwaeter, Burgwal, Lantgraef, Slaepmuts, Hemtrok, Kousebant, Boomgaert, Slaepkamer, Tafelaeken. In het tsamenstellen van diergelijke woorden / worden dikwils eenige letteren van het voorste woort naegelaeten / om de uytspraeke te verzoeten / gelijk men zien kan aen Burgemeesters, Ionkvrouw, Blyschap, Vrienschap, deze woorden ⁺zijn gestelt voor Burgenmeesters, Iongevrouw, Blydschap, (113) Vrientschap, alzo vintmen ook in de plaetse van Goedichlic, Goedelic ende Goelik, de veranderinge der Letteren is mede in in³⁾ deze Koppelingen zeer gemeyn.

Het gebeurt ook in het verdobbelen der woorden / dat het woort inden ⁺Barer gebogen wert / als Schaepsvel.

Ook worden de woorden des Vrouwelicken geslachts zomtijts in het Veelvoudich genomen / als Zonnen-schijn Herten-leet, Hoeren-loon, men zegt ook Zonne-schijn, Hoere-loon, Mane-schijn, sterre-licht, Manne-volk, deze manier van tzamenkoppelen / trekt na eenige Byvouglike woorden / als Aerden, Linnen, Gulden, beziet de Byvouglicke woorden.⁴⁾

1) achtervoegsels; cf. Tw. 96 met vrijwel dez. vbb.

+ Composita ex duobus substantivis.

2) cf. Tw. 91: gelaschte wóórden, waarbij o.a. de vbb. slaapmuts, hemdrock, slaapkamer, bóómghaard.

+ 113

3) Dit woord vervalle.

+ In Genitivo.

4) A 65.

⁺Van de Kreeftwoorden.⁵⁾

Kreeftwoorden zijn / welker Letteren van vooren ofte van achter gelezen zijnde / zoo behouden zy het zelve geluyt / gelijk men mach zien in Pap, Mam, Men⁶⁾, Lepel, Pijp, Peep, ende Eene⁷⁾, Eete⁷), Tijt Neen, Elle,

+ Dictiones reciprocae.

5) B 151; v.H. ontleent alle vbb. van dit caput aan Tw. 106/7, behalve ebbe en Leed. Van de ‘onvolkomen kreeftwóórden’ zegt Spiegel, dat ze ‘aerzelings gelezen zynde, een ander wóórd maken iet betekenende, t'welck dickwils het vorighe heel teghen ófte heel ghelyck is’.

6) l. Mem.

7) De orthographisch niet symmetrische woorden tonen, dat v.H. niet de tekens bedoelt, doch de klanken. Dan kan in de tweede syllabe geen ǝ uitgesproken zijn. Was het een klank, dien we nu nog horen in het Westland in woorden als vredè, kadè, lopè, gevè?

[p. 89]

Ebbe, Egge, ook zijnder veel onvolkome Kreeftwoorden / die verkeert gelezen zijnde / somtijts het voorige beteykenen / ende somtijts iet / welk het voorige heel tegens is / als Ai, ende Ia, An, ende Na, Klok, ende Kolk, Zak, ende Kas, Room, ende Moor, Berg ende Greb, Regel ende Leger, Pak, ende Kap, Leed, ende Deel, deze woorden hebben wy om hare vreemdicheyt aengewezen.

⁺Eenige Aenmerckingen omde
Vreemde woorden vande Nederlantsche te onderscheyden.

⁺Genomen¹⁾ datmen begeert te weten / of deze woorden / als Kap, Zak, Bank, Plaetse, Slaef, Haest, Ront, Blauw, Stof, Sluys, Nederduytsch zijn / ofte of zy wel van deze Francoysche / als Cappe, Sacq, Bancq, Place, Esclave, Haste, Rond, Bleu, Estoffe, Ecluse, zouden mogen genomen ofte ontleent zijn nu zijn alle de voorverhaelde woorden / by de Nederlanders eensilbig²⁾ / dit geeft ten eersten bedenken dat het eygene woorden zijn / want als eene sprake een woort van eene andere tale ontleent / zo veranderen de geleende woorden gemeynelik op het eynde / nae den aert der spraeke / alzo maken de Francoyzen Ardent, Clement, Serpent, Obligation, Salvation, Professeur, Docteur, Humain, van deze Latijnsche / Ardens, Clemens, Serpens, Obligatio, Salvatio, Professor, Doctor, Humanus, maer de Eensilbige woorden / en konnen in dit aenzien van ontleeninge by nae niet beschuldicht worden.

Ende alsmen ook vorders bevint / dat de woorden van de welke geschil is / op veelderley manieren by ons gebruykt worden³⁾ / als tot voorbeelt / men zegt / De kap van het Huys, ende Zy verzet haer kap, Ik kap, Kaproen gekapt, dit gebruyk betoont dat het woort Kap Nederduytsch is / alzo bevint men ook dat het gebruyk van Zac, Plaetse, Haest, Slaef, Blaeuw, in onze spraeke gegront is / als men ziet in Zacken, ende Geef hem zijnen zac, Draf-zac, ook Zitplaets, Schouwplaets, Speelplaets, Slaverny, Haesten, Haesticheyt, Blaeuwen, etc.⁴⁾

⁺Al waer het schoon⁵⁾ dat de voornoemde woorden in sulk een vast gebruyk in eene andere Tale waren / dat en beneemt ons evenwel het eygendom niet / het kan wezen / ende men bevint het ook alzo te zijn / dat verscheyde ⁺spraeken die heel vreemt van malkander zijn / gelijke Grontwoorden hebben / maer dat zommige Geleerden / onze Grontwoorden voor

+ Ziet de Amsterdamsche Letterkonst.

+ 114

1) Absolute constructie bij het opschrift, of bij den zin, die met ‘nu’ begint? Vermoedelijk bedoelt v.H.: Stel (eens).

2) In Tw. 104 is het eensilbige, althans volgens Becanus, een kenmerk van ouderdom; daarom zijn van de talen ‘de onze ende d'Hebreeuwsche doutste’.

3) cf. Tw. 3: datse breder betekenis int Duits hebben; na het formele het semasiologische ‘bewijs’.

4) cf. Tw. 3/4 waaraan v.H. zijn vbb. ontleende.

+ 115

5) Al ware het (echter) ook.

+ Primitiva.

[p. 90]

eygene behouden / ende achten dat eenige andere Taelen die van ons zouden ontleent hebben / dat houden wy voor een verziersel.¹⁾

Zommige woorden²⁾ door hare natuyre onderkent / als Bastaert, dat is Een aert van den Bast, dat is / het en is den rechten aert niet / alzoo is Avontuyr, van Avont ende uyr, te zamen gekoppelt / ende Ancker van Aen, Keeren, ende Pyloot van Peylen met het loot, Boerdeel, van Boert, ende deel, ofte van Boer ende deel, Natuyr³⁾, van Na het uyr, Gordijn van Gort, ende in Alleman, van Alle ende man.

1) verzinsel; polemiek tegen Spiegel en Becanus, cf. Tw. 3/4, 103-108.

2) Vul aan: worden.

3) cf. Tw. 111, waar ur (oor-) als verklaring gegeven wordt; de andere vbb. in Tw. 4/5.

Den Aert van eenige woorden.
met hare beduydinge overeencomende.

Veel Grontwoorden drucken met den klank haerer uytspraeke eenigsins haere beduydinge⁴⁾ uyt / gelijkmen ziet in Kaeuw, Swelg, Zucht, Zuyg, Slok, Gelp, Sluyp, Och, Hem, Fy, Foey, Qualster, ende Ik Grim, Bleeu⁵⁾, Schreeuw, Pruyl, Preutel, Kners, Knor, Mor, Rommel, ook is het getier der Beesten⁶⁾ in deze woorden / Bef, Kef, Bleet, Tjilp, Piep, Kormeeuw, Quaek ende diergelijke.

4) cf. Tw. 105 met nagenoeg dezelfde vbb.

5) Schreeuw (WNT).

6) cf. Tw. 105, dezelfde vbb. behalve dat v.H. Blaf heeft vervangen door Bef en dat hij Kormeeuw (drukfout) heeft voor: Kor, Maeuw. Beffen is synon. v. baffen of keffen (zie WNT). Korren is koeren (van duiven).

Om de duystere Redenen te ont-
lossen.⁷⁾

⁺Om eene Reden te verklaren / zo moetmen eerst de verweckende ofte de Beweegende woorden nemen / gelijk daer zijn de Tusschenstellingen⁸⁾ / ⁺ende de Wenschende / Roupende / Wijzende / Vermanende ende de Antwoordende Bywoorden / daer naer den Rouper / ende dan den Noemer / die voor het Werkwoort staet.

De Overeenkomende ofte Tsamenstemmende woorden / en worden niet gescheyden / als een Zelfstandich ende een Byvouglik woort de Noemer ende het Werkwoort.

Indien in eene reden een Onpersoonlic Werkwoort is / zo moetmen daer mede de reden beginnen.

7) in delen ontbinden, dissolvere. Cauc. 30: I. Excitandi particulae quales sunt Interjectiones, et Adverbia optandi, vocandi, demonstrandi, hortandi, respondendi, etc. in declaranda oratione primo sumentur, deinde vocativus, mox nominativus verbo personali praefixus sequente altero à tergo. II. Voces consentientes seu concordantes non sejunguntur, ut substantivum et adjectivum, nominativus et verbum... III. Si adest verbum impersonale, ab eo inchoanda est oratio.

+ 116

8) die tot de ‘verweckende ofte beweegende woorden’ behoren; zie de definitie op bl. 71.

+ Interjectiones, et Adverbia Optandi, Vocandi, de Monstrandi,⁹⁾ Hortandi, Respondi.¹⁰⁾

9) l. Demonstrandi.

10) l. Respondendi.

[p. 91]

Van eenige Verscheydenheyt der
sprake onder de Nederlanders.¹⁾

De Nederlanders hebben (in het gemeyn) in haere schriften ende boucken / by nae eenderley Tale / gelijck men noch in de gemeyne bouken ziet / als Bybels / Historien / ook in veel schriften van Hoven ofte Steden / maer om dat het eygen gebruyk / onder yder volk / zomtijts veel verscheelt / zo zullen wy van die verscheydentheyt yet aenroeren.

In Hollant²⁾ worden de woorden in het uytspreeken zeer verkort / zo dat bynae alle woorden in het eenvoudigh zonder E op het eynde uytgesprooken worden / zeggende Vraeg, Antwoort, Ik zeg, Ik heb, in de plaetse van Vraege, Antwoorde, Zegge, hebbe, ook neemtmen veeltijts de laetste N ⁺in het Veelvoudig af zeggende Scheepe, (117) Huyze, Stede, Lande, in de plaetse van Scheepen, Huyzen, etc, ende Loope, Blijve, Valle, voor Loopen, Blijven, Vallen, deze verkortingen strijden tegens des spraekx natuyre.

De Vlaemsche sprake die verlangt de woorden dikwils met eene E, zeggende Loopene, Draegene, Komene, Werkene, ook zeggen zy Schuyte, Wagene, Steene,³⁾ zo ziet men hier dat de Hollantsche ende Vlaemsche sprake zeer strijdig is / de een de woorden te zeer verkortende / ende de ander die buyten natuyr verlangende.

In het verkleynen der woorden valt ook groote verscheydenheyt / als tot Exempel / men zegt in Hollant / Het mannetje, Het wijfje, Het diertje, in Vlaender zoudemen zeggen Het mannekjen, Het wijfkjen, Het dierkjen, de Brabanders hebben het beste gebruyk in het verkleynen der woorden / zeggende Het manneken, Het wijfken, Het dierken.

Deze verscheydenheyt der spraken hebben wy noodig geacht aen te roeren / om dat het tot Oordeel van eenige spraekx verschillen / kan dienen.

Op dat ook een ygelic zijn byzonder gebruyk / in de sprake behoudende de Tale in zo veel deelen niet gescheyden en werde / gelijk als die / by een yder verscheydelic gebruykt wort.

1) B 161.

2) Zie Zwaan 282.

+ 117

3) Denkt v.H. aan te wagene, binnen den steene?

Volgen noch eenige
Aenteykeningen.

⁺Zulkx, wort gestelt voor Zulke dingen, als Hy heeft zulkx gedaen, dat is / ⁺Hy heeft (118) zulke dingen gedaen, alzo steltmen ook Desgelijkx, voor Zulke, ofte Diergelijke dingen, deze manier van spreken wort gebruykt / om in het verhael der Redenen⁴⁾ / het woordeken Dingen naer te laten/de wijle

+ Talia. Similia. Omnia.

+ 118

4) schakelen der zinnen.

[p. 92]

het eene byzondere cierlikheyt int spreeken is een menichvuldig verhael¹⁾ der gezeyde woorden te vermyden.

Ook zegt men / In veeles²⁾ voor In veele dingen, ende In veelen voor In veele Menschen, Van outs beduyt Van oude tijden, ook zegt men Door oorzaeke van dien, voor Door oorzaeke van die dingen, ook Dies aengaende voor Die zaeke ofte Zaeken aengaende.

1) herhaling.

2) analogie naar: In alles?

⁺Van het Woordeken Zelve.³⁾

Het woordeken Zelve / wort in veel verscheyde uytspraken genomen / als Hy heeft zelve, ofte Zelfs ofte Zelf ofte Zelver gedaen, alzo ook / Zy heeft zelve ofte Zelfs ofte Zelf ofte Zelver gedaen, ende het woort Zelve ⁺heeft in den Gever ende Aenklager Zelven, in het Eenvoudig ende Veelvoudig getal / ende Zelve, heeft ook in het Veelvoudig getal / Zelve, merk het gebruyk in deze redenen / Hy heeft dat zich zelven ofte zich Zelfs gedaen, Zy heeft dat heur zelven ofte Heur Zelfs gedaen, ende Zy hebben dat haer zelven ofte haer Zelfs gedaen.

+ Zelve.

3) cf. Van Helten I, 126-131.

+ In Dativo et Accusativo.

⁺Van het Wordeken⁴⁾ Zulken.

Men zegt Zulken man, ende het schijnt dat Zulken vrouw, Zulken manier ⁺aengenamer schijnt te vougen / als dat men zeyde (119) Zulke vrouwe, Zulke manier, ook moetmen zeggen Zulken beest, het schijnt ook dat men wel zoude mogen zeggen / Zulk een Man, Zulk eene Vrouwe, Zulk een Beest.

+ Zulken.

4) l. Woordeken.

+ 119

Van het woordeken Alle ende Al.⁵⁾

⁺Het woordeken Alle mach voor alle Naemstammige worden / die in Heyt eyndigen / gestelt worden / als alle Schoonheyt, alle Goetheyt, alle Rechtvaerdicheyt, etc. Het schijnt ook / dat men voor alle Zelfstandige woorden het woordeken Alle stellen mach / als alle Man, alle Vrouwe, alle Beest, etc. Doch by veele woorden / luyt het woordeken Alle wat hart / maer wy achten / dat dit ongewoonte veroorzaekt.

Voorts mach men voor alle woorden in het Veelvoudig getal / het woordeken Alle stellen / als alle Mannen, alle Vrouwen, alle Beesten, alle Tijden, etc.

Als men zegt In allen, zo wort onder het woort Allen zeer bequamelic Menschen ofte Geesten verstaen / men zegt ook / Het is alle menschen ⁺gegeven ofte Het is allen menschen gegeven, hier heeftmen in den Gever Alle ofte Allen, maer in de volgende manieren van spreeken / gebruykt men allenelic / het woordeken Allen inden Gever / als Het⁶⁾ haer allen gegeven, ende Dit komt van haer allen.

5) cf. Van Helten I 146 vlgg.

+ Denominativa.

+ In dativo.

6) l. Het is?

[p. 93]

In alles dat beduyt / In alle dingen, In omnia, ook neemt men Alles voor Alle dingen, Omnia, ook neemtmen Alles goets, voor Alle goede dingen, Omnia bona, ende voor Aller goede dingen Omnium bonorum, ende Alles ⁺(120) quaets, dat is / Alle quade dingen, Omnia mala, ofte Aller quade dingen, Omnium malorum.

⁺Al, is een Bywoort / ende heeft veelerley beteykenisse/wort somtijts voor Allen Omnes genomen / als Zy waren daer al, Omnes aderant: Al wort mede voor Alles gestelt / als Hy heeft het al, Omnia habet, dat is / Hy heeft alle dingen: Al wort ook voor Gansch ofte Ganschelic, Omnino gestelt / als Het is al te vergeefs, dat is / Gansch te vergeefs.

Al wort ook voor Alrede ofte Nu gestelt / als Hy heeft het al, dat is / Hy heeft het nu: Al beduyt zomtijts Indien, Si, als Al dwaelde ik, Si errarem, dat is / Indien ik dwaelde: Al wort mede voor Al hoe wel gebruykt / als Al dwale ik, Quanquam erro, dat is / Alhoewel ik dwale.

Als men zegt Van als dat is zo veel / als Van alle dingen, ofte Soorten, hier schijnt Als voor Alles, genomen te worden.

⁺Als is een Bywoort / ende wort voor Doe, Cum gestelt / want men zegt / Als hy dat dede, Cum hoc faceret, dat is / Doe hy dat dede, Als wort ook voor Gelijk gebruykt / want men zegt / Dat is zo als het behoort, dat is / Dat is zo gelijk het behoort, etc.

In het Nederduyts mogen veele Bywoorden ende Koppelingen in verscheyde meyningen getrocken worden / het welk ook byzonderlik tot der spraekx cierlikheyt kan dienen / zo om het veranderen¹⁾ der woorden / als ook om de groote bequaemheyt / welk het den Rijmers geeft / om lange ofte korte woorden na haer begeeren / te verkiezen / hier van is yet²⁾ by de ⁺Voor-(121)namen verhaelt / dewijle daer veele Voornamen zijn / welke voor bywoorden konnen gebruykt worden / ende alhoewel wy wel achten / dat die aenteykeningen / dienstich zouden geweest hebben / zo is dat om kortheyts wille / ende ook om des werkx swaricheyt naegelaten.

Diergelijke waernemingen hebben de Latijnsche spraeke zeer verciert / ende worden van de Latijnen overvloedelik gebruykt / ende indien men hier in / het vermogen onzer Taele beproufde / het zoude zonder twijffel / zeer groot bevonden worden.

Hier volgt eene Tafel der Zelfstandige woorden / welker geslacht in de voorverhaelde regelen niet aengeteykent en is.

+ 120

+ Adverbium.

+ Adverbium.

1) de afwisseling.

2) slechts iets, lang niet alles; v.H. doelt op hetgeen hij heeft opgemerkt over het gebruik van pronomina in A 117-120.

+ 121

Merk.

Als by een woort eene M staet / dat beduyt Mannelic, V Vrouwelic, ende G, dat is Generley geslacht.

[p. 94]

A.	Aeker, M.^2)	Aenwas, M.	Almanak, M.
Abberdaen, M	Ael, M.	Aert, M.	Aluijn, M.
Abe, G.^1)	Aelmoesse, V.	Aere spica, V.	Amacht, V.^4)
Abeel, Arbor, M	Aenhank, M.	Aerde, V.	Amandel, M.
Acht, v.	ook behooren.	Aers, podex, M.	Ambacht, G.
Acker, M.	Alle woorden,	Aes, G.	Ame, V.^5)
Adder, M.V.	die met Hank	Aessem, M.	Ampt, G.
Adel, M.	eyndigen, tot	Aflaet, M.	Anker, M.G.
Adeler, Aquila m	het Mannelic	Afscheyt, G.	Antwoorde, V.
Adem, M.	geslacht.	Ajuyn, M.
Ader, M.V.	Aenbeelt, G.	Alaem, G.^3)
^+Angel, M.	Feretrum, V.	bediet, G.	Bek, M.
Angst M.	Bare Vnda, V.	begeerte, V.	becken, G.
Aep m.	Baert, M.	begin, G.	beckeneel, G.
Apoteek, M.	Baers baes, M.^7)	begrijp, G.	bedde, G.
Appel, M.	Bate, V.	behulp, G.	been, G.
Ăppēl, G.	Bagge, V.^8)	behout, G.	beelt, G.
Arbeyt, M.	Bal, M.	behoorte V.	beest, G.
Arke, V.	Balk, M.	beklag, G.	beete, V.
Arent, M.	Balg, M.	beleyt, G.	beffe, V.
Arm, M.	Ban, M.	belet, G.	beytel, M.
Assche, V.	Banke, V.	beliefte, V.	beke, V.
Azijn, M.	Banket, G.	belijt, G.^11)	beker, M.
As axis, M.	Bant, M.	belofte, V.	belle, V.
Avont, M.	Banier, V.	beloop, G.	beemt, G.
Autaer, M.	Barke, V.	bescheyt, G.	bende, V.
B.	Bas Latra-	bestant, G.	benne, V.^12)
Bak, M.	tus, M.	bevel, G.	bert, G.^13)
Bat, G.	Bas Vox	bewijs, G.	berg, M.
Baek, V.	Infima, m	alle tweesilbige	berrie, V.
Baey, G.	Bast M.	woorden, die met	Feretrum.
Baele, V.	Cortex.	BE, beginnen,	bezie, V.
Baen, V.	Bast M^9)	behooren meest,	bezem, M.
Baer, M.^6)	Laqueus,	tot het generley	bete, V.
Bare	Bebede, V.^10)	geslacht.	beugel, M.

2) emmertje.

1) alphabet.

4) onmacht.

5) vat, ton.

3) gereedschap.

+ 122

7) Volgens Mnl.W. I. 522 komt baers voor baes wel voor. De Bo vermeldt, dat de r in het W.-Vla. met een er op volgende s of z samensmelt; zie p. 958 (op RS): Baars spreekt baas (een visch).

8) juweel.

11) belijdenis, verklaring.

12) mand.

13) plank.

9) strop (aan de galg).

6) beer.

10) l. Be, bede.

[p. 95]

beuling, M.	Concavitas, V.^1)	biechte, V.	biest, g.
beurte, V.	bever, M. Fiber,	bier, G.	Colostrum
beuk	bye, V.	bieze, V.	Byle, V.
^+bil, M.	bogaert, m.	bot visch, m.	buffet, g.
blat, G.	booge, m.	botte^11)	buyk, m.
blaker, V.	bogel, m.^7)	Gemma, v.	buydel, m.
blaere, v.	bol, m.	bout, m.^12)	buyk, m.
blaeze, v.	bolwerk, zouk	Obex.	buys, v.^17)
blazoen, g.	werk.^8)	bouwen	buyze, v.^18)
blik, g.	bolster, v.	Ciclas, m.^13)	bulle, v.^19)
bleye, v.	bomme, v.	brak, v.^14)	bult, m.
bleyne, v.^2)	bondel, g.m.	brake, v.^15)	busse, v.
blesse, v.	bonnet, g.	braessem, m.	butoor, m.^20)
blixem, m.	bont, g.	brant, m.	C.
blok, m.^3)	boom, m.	bras,^16)	Celle, v.
bloet, g.	boone, v.	Commixtio, m	Cieraet, g.
bloeme ofte	boor, v.g.	breyn, g.	Cijffer, g.
blomme v.	boort, m.	bresse, v.	Cijns, Cijs, m.
bobbel, m.	boot, g.	Caprone	Cijngel, v.
bocht, m.^4)	borat, g.^9)	breuk, v.	Cirkel, m.
bok, m.	bordeel	brief, m.	Citroen, v.
bodem, m.	ziet deel	bry, m.	Civet, g.^21)
bouk, m.g.^5)	borgt, m.	bril, m.	D.
bochel, m.v.	borne, v.	brocke, v.	Dak, g.
boeye, v.	borze, v.	brouk, m.	Dag, m.
boel, m.v.	borst, v.	brom, g.	Dadel, m.
boerde, v.	borstel, g.	broot, g.	Daet, v.
boezem, m.	bosch, g.	brugge, v.	Dagge, v.^22)
boete, v.	boter, v.	bruyloft, v.	Dal, g.
boetse, v.^6)	bot, v.	buyt, m.	Daelder, m.
Cavillum.	Refultus.^10)	buffel, m.	Dam, m.

1) schip van een kerk; Kil. beuck van de kercke, alvus templi, medium templi, basilicae concavitas; ook: beuck van 't schip, navis concavitas.

+ 123

11) knop aan planten.

7) beugel.

12) grendel.

17) schip?

8) zouk bet. zie.

18) pijp?

13) Kil. cyclas. Kluit: een vrouwenrok of slepende tabbaard.

19) pauselijke brief, oorkonde.

14) In W.-Vl. ook vr., overigens m., jachthond.

2) blaar.

15) het breken, afbreken, afbraak.

20) roerdomp.

3) WNT: in Z.-N. m.; Plemp g.

16) vuile poespas.

4) WNT: voorheen, en in Zuid-Nederland nog wel, ook m.; Plemp: v.

9) zekere geweven stof, voorheen bestaande uit zijde en wol; thans gewoonlijk brat (WNT. i.v. borat).

21) muscus.

5) Zie Zwaan 344.

22) ponjaard.

6) grap, poets.

10) terugkaatsing, stoot; 1. RESULTUS.

[p. 96]

^+Damp, m.	Dogge, v.^5)	Dreve, v.	Eere, v.
Dank, m.	Dogger, m.^6)	Drift, g.m.^10)	Eewe, v.
Dans, m.	Doyer, m.	Droessem, m.	Egdisse, v.^16)
Darik, m.,	Dolfijn, m.	Drom, m.	Egge, v.
Cespes^1)	Domp, m.^7)	Licium^11)	Egelentier, m.
Das, m. een	Donder, m.	Dronk, m.	Ey, g.
beest.	Donst, g.^8)	Droom, m.	Eyke, v.
Deeg, g.	Lanugo	Drop, g.^12)	Eygendom, g.
Deel, g.	Doot, v.^9)	Droppel, m.	Eysch, m.
Deessem, m.	Doom, m.	Druk, m.	Ellende, v.
Deyl, g.	Doop, m.	Druyve, v.	Elefant, m.
Deken, m.^2)	Dooze, v.	Duym, m.	Elft, m.
Delve, v.^3)	Dop, m.	Duyn, m.^13)	Elle, v.
demoet, ootmoet	Doorn, m.	Duyve, v.	Elsen, g.^17)
ziet moet.	Dorp, g.	Duyvel, m.	Emmer, m.
Deucht, v.	Dorpel, m.	Dwale, v.^14)	Engde, v.^18)
Deure, v.	Dorst, m.	Dwank, m.	Engel, m.
Dikte, v.	Douw, m.	Dweyl m.	Engelot, m.^19)
Dienst, m.	Drabbe, v.	Dwerg, m.	Ente, v. Insitum^20)
Dier, g.	Draek, m.	E.	Erve, v.^21)
Dijk, m.	Draet, m.	Ebbe, v.	Ernst, m.
Dije, v. Femur.	Draey, m.	Echt, m.	Erwete, v.
Ding, g.	Draf, g.	Edeldom, g.m.	Esch, m. boom.
Disch, m.	Dragt, v.	Eekel, v.^15)	Ezel, m.
Distel, m.	Drang, m.	Eed, m.	Etter, g.
Doel, m.	Drek, m.	Eegel, m.	Evel, m.^22)
Scopus.^4)	Dregge, v.	Eelt, g. Callus.	Excijs, m.^23)

+ 124

5) kabeljauw.

6) WNT: 1) buis ter kabeljauwvisscherij uitgerust; 2) visscher; 3) naam van een vischtuig.

10) WNT: vr.; Plemp: v.

16) hagedisse.

1) veen, derrie.

7) damp.

11) WNT: Het gedeelte van de ketting van een weefsel, dat nadat het stuk is afgeweven aan de schaften en de kam blijft zitten.

8) dons.

12) hoestmiddel, WNT: vr. en onz.

9) Zie Zwaan 350.

2) Door mij nergens als m. aangetroffen, tenzij in de bet. decanus; maar deze zal niet bedoeld zijn, daar ze valt onder de regels van A 14.

3) sloot, gracht.

13) WNT III². 3588 vbb. met m. verbuiging; Plemp: v.

17) Slechts bij De Bo vond ik dit woord onz., met verwijzing naar Alsen O.; els (werktuig). WNT: De vorm elsen o.a. nog te Antwerpen (en daar onz.).

14) doek.

18) engte; cf. voor den uitgang: langde A 76, lengde B 139.

19) Kil. Enghellot. Aureus anglicus, angelatus; nummus aureus angeli efficie.

20) Kil. Insitum, surculus, calamus.

21) erfdeel; Mnl. vr.; WNT: zelden vr.; Plemp: g.

15) eikel.

22) Niet als m. aangetroffen.

4) vroeger ook m. (WNT).

23) Mnl. ook m. WNT geeft vr., wat onjuist moet zijn, ook blijkens de gegeven vbb.

[p. 97]

^+Exter, v.	Gaerde, v. Hortus	Gemeynschap, v.	God, m.
F.	Gaeren, g.	Gemeynte, v.	Golve, v.
Fabel, v.	Gave, v.	Genouchte, v.^6)	Gomme, v.
Fackel, m.	Gaffel, v.	Getij, g.	Gonste, v.
Faelje, v.^1)	Galeye, v.	Getou, g.	Gordel, m.
Feyl, v.	Galeoen, g.	Gewis, g.^7)	Gordijne, v.
Fenijn, g.	Galerije, v.	Geessel, m.	Gorgel, m.
Flabbe, v.^2)	Galge, v.	Geest, m.	Gurgulio.
Fledercijn, g.^3)	Galle, v.	Gevel, m.	Gorreel, g.
Flessche, v.	Galm, m.	Geyte, v.	Gort, g. Alica.
Flouwijne, v.^4)	Gank, m.	Gelt, g.	Gote, v.
Fluyme, v.	Gans, v.	Genade, v.	Gout, g.
Fleuyte, v.	Garnaet, v. Visch	Geur, m. Odor	Gracht, m.
Fluweel, g.	Garreel, g.	Gier, m.	Graet, m.^13)
Fok, v.	Garst, v.	Gifte, v.	Graefschap, g.
Fonteyn, v.	Gast, m.	Gijl, v.g.^8)	Graen, g.
Forneys, g.	Gat, g.	Gilde, v.g.	Granaet, m.
Fort, g. Arx.	Gebet, g.	Gingber, v.^9)	Graf, g.
Fortuyne, v.	Gebiet, g. hier	Giole, v.^10)	Gras, g.
Frontier, v.	onder behooren	Gisse, Conjectura, v.	Graveel, g.
Fruyt, g.	alle tweesilbige	Gist, v.	Greepe, v.
Fusteyn, g.^5)	Zelfstandige	Gispe, v.^11)	Greyn, g.
G.	woorden, die met	Glas, g.	Grendel, m.
Gade wort	Ge beginnen.	Glent, g.^12)	Griffoen, m.
zonder Ledeken	Gehemelt, g.	Glinster, m.	Grille, v.
uytgesprooken.	Convexitas.	Gloet, m. Pruna.	Groening, m.^14)
^+Groete, v.	Grutte, v.	Habijt, g.	Hagel, m.
Gront, m.	Gulde, Gilde, g.	Hac, m.^16)	Hamel, m.
Grouw, m.^15)	Gunste, v.	Haek, m.	Hamer, m.
Gruys, g.	H.	Hage, v.	Haer, g. Coma.

+ 125

6) geneugte.

1) schouderdoek, hoofddoek, mantel zonder mouwen.

7) geweten.

2) Kil. kent drie betekenissen: 1) vitta puellaris; 2) vliegenklapper, Muscarium; 3) klap, slag: Alapa, colaphus. WNT geeft tevens de bet. praatzieke tong.

3) jicht, rheumatiek.

4) kussensloop.

13) Bedoeld is honingraat (!), blijkens honichraet beneden.

8) gist.

9) gember; Kil. ghinghber, ghenghber. Zingiber.

10) vogelkooi; Kil. cavea, caveola, domuncula avium.

5) een soort bombazijn.

11) gesel, roede.

12) hekwerk, omheining; Kil. sepes maceria. Zie WNT s.v. gelind.

14) 1) groenvink, Kil. chloris; 2) soort appel, Kil. mali genus viride; 3) verlegen persoon, Kil. Groeninck, Juvenis temerarius.

+ 126

16) 1) houw, slag, kerf; 2) afkeer, wrok. Misschien ook 3) boomtak, maar WNT geeft geen vbb. uit v.H.'s tijd.

15) afkeer, afschuw, angst. WNT: Het woord komt voornamelijk bij Zuidnederlandsche schrijvers voor.

[p. 98]

Haert, m.	Havik, m.	Hinder, g.m.	Pulsus.
Haze, m.	Hecht, m.^4)	Houk, m.	Hoze, v.
Haring, m.	Hek, g.	Hoet, m.	Hout, g.
Haeste, v.	Hey, g.^5)	Hoede, v.	Huyrling, m.
Haet, m.	Heye, v.	Hoen, g.	Huych, m.
Halfter, m.^1)	Fistuca.^6)	Hoep, m.	Heuyk, v.
Halle, v.	Heyl, g.	Hoerdom, g.m.	Huyt, m.
Hallebaert, g.m.^2)	Hekel, m.	Hoest, m.	Huys, g.
Halm, m.	Helle, v.	Hoeve, v. Villa.	Huyve, v.
Hals, m.	Helm, m.	Hof, g.	Hutte, v.
Hamel, m.	Hemde, g.	Hoy, g.	I.
Hamme, v.	Hemel, m.	Hol, g.	Iak, g. Thorax.
Hant, v.	Herberge, v.	Hont, m.	Iaer, g.
Hantvol, v.	Herkracht, g.^7)	Honichraet	Iagt, v.
Handel, m.	Hertoogdom, g.	zouk Graet.	Iammer, g.
Hangel, m.^3)	Herfst, m.	Hooft, g.	Ieugt, v.
Harnas, g.	Herte, g. Cor.	Hoon, m.	Yeke, v.^11)
Harpe, v.	Hert, g. Cervus.	Hoop, m.^10)	Osypium.
Hars, g.	Heve, v.	Hope, v.	Ys, g.
Hazaert, g.	Fermentum.^8)	Hoppe, v.	Yzer, g.
Haspel, m.	Heugel, m.	Horen, m.	Yvoor, g.
Have, v.	Hengel, m.^9)	Horzel, v.	Impost, m.
Haven, v.	Hiele, v.	Hort, m.	Inbijt, m.g.^12)
^+Ingewant, ziet	Iuweel, g.	Kaes, v.	Kamelot, g.^14)
want.	K.	Kaetse, v.	Kamp, m.
Inhout, g.m.	Kabel, m.	Kaf, g.	Kanker, v.
Inkt, m.g.	Kabeljouw, m.	Kalander, v.^13)	Kandelaer, m.
Iok, Iocus, wort	Kaye, v.	Kalk, v.	Kaneel, v.
zonder Ledeken	Kake, v.	Kalf, g.	Kanse, v.
uytgesproken.	Kaerde, v.	Kalkoen, m.	Kant, m.
Iok, g. Iugum.	Kaerte, v.	Kam, m.	Kap, v.

4) 1) snoek; Kil. Ger. Sax. snoeck. Lucius; 2) mager paard, mager mens.

5) droge, ondoorzichtige lucht. WNT: onz. of wellicht manl.?

1) halster.

6) heiblok, zie WNT, hei I.

2) hellebaard.

7) legermacht.

3) hangijzer; ook: hengel.

11) Kil. Iecke. Oesypum. Bedoeld is: οἰσυπη, vuile ongewassen schapenwol, ook blijkens de toevoeging: ovium sordes. Zie WNT s.v. iek.

10) acervus, naast het volgende hope: spes; zie Caron. 72 vlgg.

8) gist.

9) Ook: hangijzer.

12) ontbijt.

+ 127

14) kostbare stof. WNT: of er in het weefsel ooit kameelhaar is gebruikt, is niet uitgemaakt.

13) WNT: werktuig, dienende om geweven stoffen, papier, leder enz. onder den druk van twee draaiende cylinders glad te maken en te glanzen. Mnl. W.: eene soort van mangel, stofglanzer.

[p. 99]

Kapelle, v.	Keele, v.	Keur, v.	klier, v.
Kapitael, g.	Keer, m.	Kieken, g.	klip, v.
Kapittel, g.	Keerse, v.	Kint, g.	klippel, m.^7)
Karbonkel, m.	Keest, m.^4)	Kin, m.	klocke, v.
Karmezijn, g.	Kegel, m.	Mentum	kloove, v.
Karote, v.	Keye, v.	Kiste, v.	klooster, g.
Karper, m.	Kelk, m.	Kladde, v.	kloot, m.
Karre, v.	Kelder, v.	Klage, v.	klouwen, g.^8)
Kartouwe, v.	Kemel, m.	klagte, v.	klop, m.
Kasse, v.	Kennip, v.^5)	klamp, v.	kluyze, v.
Kastanie, v.	Keper, v.	klank, m.	kluyt, v.
Kasteel, g.	Kerke, v.	klap, m.	knevel, v.
Kater, v.	Kerf, m.	klaver, v.	kneukel, m.^9)
Kateyl, g.^1)	Kerne, v.	klauw, m.	knie, v.
Katte, v.	Nucleus	klawier, v.^6)	knip, m.
Katoen, g.	Kerse, v.	kleet, g.	knic, m.
Kavel, v.	Kervel, v.	kley, g.	knobbel, v.
Kauwe, v.^2)	Ketel, m.v.	klepel,	knodse, v.
Kawoerde, v.^3)	Keten, v.	kleppel, m.	knol, v.
^+knoop, m.	komkommer, v.	kostuyme, v.	krat, g.
knop, v.	konst, v.	koot, v.	krebbe, v.
kouk, v.	kool, v.	kooye, v.	kreeft, v.
koukouk, m.	koop, m.	krakbe, v.^12)	krekel, m.
koetse, v.	koor, v.^10)	krabbel, v.	krieke, v.^14)
koffer, v.	koorde, v.	kraem, g.^13)	kristael, g.
kogel, m.	koortse, v.	kraem, kinder-	krijt, g.
kooker, m.	koper, g.	bedde, v.	krijg, m.
kolk, m.	kopie, v.	kraey, v.	kroes, v.
koole, v.	korf, m.	kraege, v.	kroon, v.
koleur, g.	kork, g.	kraen, v.	kruk, v.
kolf, v.	koren, g.	kragt, v.	kruyn, v.
kom, v.	koriander, v.^11)	krackeel, g.	kruys, g.
komijn, g.	korst, v.	kram, v.	krop, m.
kommer, m.	kost, v.	krans, m.	kruyk, v.

7) knuppel.

4) de kiem, de kern, het pit.

8) kluwen.

5) hennip.

9) knokkel.

1) Mnl. cateyl, cateel, stuk vee, plur. levende have.

6) WNT: smidsgereedschap (in Vlaamsch-België) om de koppen van nagels (spijkers) te smeden (i.v. klauwier III). Mogelijk is ook: klavier, toetsenrij.

2) een raafachtige vogel.

3) pompoen.

+ 128

12) l. krabbe, v.

10) WNT: voorheen ook ... m. soms vr.

14) kers.

13) WNT: voorheen ook onz.

11) artsenijgewas. WNT kent het vr. geslacht niet.

[p. 100]

kruymel, v.	Lancie, v.^1)	Leere, v.	Lengde, v.
kruyd, g.	Lampe, v.	Leed, g.	Lepel, v.
kudde, v.	Lant, g.	Leem, g.	Lesse, v.
kus, m.	Lantaern, v.	Leen, g.	Letter, v.
kuyl, m.	Lap, m.	Leest, v.	Lever, v.
kuyp, v.	Last, m.	Leeuw, m.	Leugen, v.
L.	Laster, m.	Leger, g.	Leur, v.^5)
Lae, v.	Lattoen, g.^2)	Legioen, g.	Leye, v.
Laege, v.	Lavuyt, g.^3)	Lelie, v.	Libel, g^6)
Lak, g.	Lebbe, v.	Lelle, v.
Laeken, g.	Ledekant, g.	Lemmer, g.
Lam, g.	Leeder, Leer, g.	Lement, g.^4)
^+Lichaem, G.	Lombaert, v.	Maen, v.	Melk, v.
Licht, G.	Longer, v.^10)	Maent, v.^16)	Mensch, m.
Lid, G.	Lont, v.	Maer, v.^17)	Merkt, v.
Lied, G.	Look, v.	Maet, v.	Merrie, v.
Lief, G.	Loof, g.	Maers, v.^18)	Mes, g.
Lijk, g.	Loon, m.^11)	Male, v.^19)	Mest, g.
Lijf, g.	Loop, m.	Mamme, v.^20)	Metael, g.
Lijm, v.	Lood, g.	Manschap, g.^21)	Middel, g.
Lijst, m.	Looze, v.^12)	Mande, v.	Midden, g.
Linde, v.	Lot, g.	Manier, v.	Miere, v.
Linie, v.	Lust, m.	Mantel, m.	Mijne, v.
Lind, g.^7)	Luys, v.	Marasch, g.^22)	Mijte, v.
Lip, v.	Luyster, m.	Marmer, g.	Mijter, m.
Lisch, g.^8)	Luyt, v.	Maze, v.^23)	Milte, v.
List, m.	M.	Mate, v.	Minne, v.
Locht, v.	Maegdom, g.^13)	Medecijne, v.	Minuyt, v.
Locke, v.	Maegschap, g.^14)	Mee, g.^24)	Mirakel, g.
Lof, m.	Maegt, v.	Meel, g.	Mirre, v.
Looge, v.^9)	Mael, g.	Meer, g.	Misbaer, g.
Logen, v.	Maelje, v.^15)	Meeuwe, v.	Mispel, v.

1) Kil. Lancie, lansse. Lancea, hasta.

5) lor.

2) legering van koper en zink.

3) scherts.

6) geschrift, akte.

4) lemmet; lampepit, kaarsepit.

+ 129

10) long.

16) Zie Zwaan 350.

17) 1) nachtmerrie, heks; 2) moeras; 3) meter, naast vaer en peter; 4) mare, bericht.

18) 1) mars (van een kramer); 2) mars aan een mast.

11) Zie over het geslacht WNT i.v.

19) zak, tas.

20) moeder, borst.

21) WNT: vroeger ook wel onz.

12) leuze.

7) WNT: in verbogen vormen met d en t.

22) moeras.

8) WNT: onz. en m.

23) opening. Ook vlek, cf. Kil. Mase s. Masche. Macula.

13) WNT: soms ook onz.

14) WNT: soms ook onz.

24) Het onz. geslacht van mee heb ik nergens aangetroffen.

9) 1) zekere oplossing; 2) vlam.

15) ringetje, oogje.

[p. 101]

Misse, v.	Mossel, v.	Mosket, g.	Munte, v.
Mist, m.	Mont, m.	Most, m.	Mudkeljaet, v.^2)
Modder, v.	Monster, g.	Motte, v.	Mutse, v.
Moes, g.	Moort, v.	Mouwe, v.	Muyl, m.
Moet, m.	Morgen, m.	Mugge, v.
Mol, m.	Mos, v.^1)	Muys, v.
Molen, v.	Mos, g.	Muyr, v.
^+Naem, m.	Onbijt, g.	Pael, v.	peper, v.
Naelde, v.	Ontfang, m.	Paer, g.	pense, v.
Nacht, m.	Oog, v.g.^5)	Paerle, v.	peule, v.
Nagel, m.	Oogst, m.	Paert, g.	perk, g.
Nap, m.	Ooye, v.	Paling, v.	perijkel, g.
Nature, v.	Oore, v.g.^6)	Paleys, g.	persoon, m.
Navel, m.	Oorlof, g.	Palm, v.	peze, v.
Neep, v.^3)	Oorloge, v.	Pampier, g.	peste, v.
Nest, g.	Oort, g.	Pant, g.	pik, m.
Net, g.	Opsicht, Opstel,	Pan, v.	prik, v.
Neete, v.	ziet Gezicht,	Pansier, g.	pije, v.
Netel, m.	Gestel.	Pap, v.	pijl, m.
Nevel, m.	Oorboor, m.^7)	Papegaey, v.	pijn, v.
Neuze, v.	Oordeel, g.	Paradijs, g.	pinceel, g.
Niere, v.	Oorden, v.^8)	Parceel, g.	pint, v.
Nijd, m.	Orgel, m.^9)	Partijschap, g.	pip, v.
Nood, m.	Os, m.	Pas, m.	pis, v.
Noodruft, m.	Otter, m.	Paspoort, g.	pistolet, g.^12)
Noote, v.	Ouderdom, m.	Pauze, v.	plak, v.
Nut, g.	Ouver, m.	Paeuw, m.	plaet, v.
Oester, v.	Oven, m.	Paeys, m.	plaester, g.^13)
Offerhande, v.	Outaer, m.^10)	pek, g.	plaetse, v.
Oksel, m.	Pacht, v.	peekel, v.	plank, v.
Olye, v.	Padde, v.	peere, v.	plant, v.
Olm, m.	Pad, g.m.^11)	penne, v.	ploug, m.
Once, v.^4)	Pak, g.	penning, m.	plicht, m.

2) muscus. WNT en Mnl. W. geven onz. geslacht.

1) WNT: meid in slechten zin.

+ 130

5) WNT: voorheen ook vr.; zie Zwaan 339.

6) WNT: voorheen ook vr.

3) kneep, litteken er van, kwelling.

7) Hetzelfde als oorbaar: nut.

8) orde.

9) WNT: eertijds ook vr. en m.

12) WNT: vr. en onz.

13) WNT: vr. en onz.

10) WNT: onz. en m.

11) weg. WNT: onz., eertijds (en thans nog in Z.-Ned.) m. Zie Zwaan 344.

4) WNT geeft ons als onz., maar once als vr.; Sewel en Halma noemen once eveneens vr.

[p. 102]

^+ploye, v.	proces, g.	Rant, m.	Rimpel, v.
pluyme, v.	prouve, v.	Rappier, g.	Ring, m.
pok, v.	proffijt, g.	Reden, v.	Rivier, Revier, v.
poel, m.	propoost, g.	Ree, v. beest.	Robijn, m.
ponjaert, m.	pruym, v.	Ree, v. haven.	Rock, m.
poeyer, g.	psalm, m.	Reep, v.	Roede, v.
polder, m.	pulver, g.	Regael, g.^6)	Roem, Rom, m.
pols, m.	print, v.	Regel, m.	Roest, v.
pompe, v.	purper, g.	Regen, m.	Roer, g.
pont, g.	put, m.	Register, g.	Roet, g.
pompoen, v.	Quabbe, v.	Rel, m.^7)	Rogge, v.
poorte, v.	Quackel,	Rent, v.	Rolle, v.
portael, g.	Quael, v.	Request, v.	Romer, m.^9)
poort, v.	Quartier, g.	Respijt, g.	Rompel, v.^10)
pop, v.	Quaerne, v.^3)	Reste, v.	Rondeel, g.
pot, m.	Quispel, m.^4)	Reuk, m.	Ront, g.
prael, m.	Rabat, g.^5)	Rey, m.	Roock, m.
praet, v.	Radijs, v.	Reyze, v.	Roof, m.
pracht, m.	Rad, g.	Ribbe, v.	Roove, v.^11)
prickel, m.	Rat, v.	Riem, m.	Room, m.
prieel, g.	Raed, m.	Riet, g.	Rooze, v.
priem, m.	Raepe, v.	Rijk, g.	Rooster, m.
prije, v.^1)	Ram, m.	Rijkdom, m.	Ros, m.^12)
prijs, m.	Ramp, m.	Rije, v.	Rotse, v.
principael, g.^2)	Ranke, v.	Rijm, m.^8)	Rot, v.
privaet, g.	Rantsoen, g.	Rijs, g.	Rugge, m.
			Rumoer, g.
^+Runsel, g.^13)	Satijn, g.	Silbe. v.	Schacht, v.
Rupsen, v.^14)	Sauce, v.	Saffraen, g.	Schade, v.
Ruste, v.	Simme, v.	Salamander, m.	Schaduwe, v.
Rije, v.	Solfer, v.^15)	Schabel, v.	Schakel, m.
Saey, G.	Suyker, v.	Schaere, v.	Schaele, v.

+ 131

6) arsenicum.

7) Mnl. W.: luid gedruisch van stemmen.

9) wijnglas.

10) rimpel.

3) handmolen. Zie WNT s.v. kweren.

4) kwast.

5) korting. Ook omgeslagen gedeelte van een kleed (WNT i.v.).

11) korst op een wond.

1) kreng.

12) Wsl. niet ransel, slaag. WNT geeft althans geen voorbeelden uit de 17de eeuw (s.v. ros III). Maar Halma vermeldt alleen het m. geslacht met de bet. voor ros: 1) Paard. Cheval; 2) slegt paard. Une rosse, un cheval usé. De Bo geeft het woord rosse (slecht peerd) ook niet als onz., maar als vr., gelijk in het Fr.

2) het voornaamste, de hoofdzaak.

8) rijp.

+ 132

13) stremsel.

14) rups. WNT: ouder rupse en rupsene, rupseme (nog thans in W.-Vlaanderen).

15) WNT: m. en onz.

[p. 103]

Schaemte, v.	Schijn, m.	Schrift, G.	Sloep, v.
Schaep, g.	Schijve, v.	Schrik, M.	Sloot, v.
Schaerde, v.	Schilt, m.^4)	Schroem, M.	Slot, g.
Schalmeye, v.	Schimp, m.	Scheure, v.	Sluyer, v.
Schamp. m.	Schim, v.	Schult, v.	Sluys, v.
Schande, v.	Schinkel, m.	Schuym, G.	Smaek, v.
Schanse, v.	Schip, g.	Schuyt, v.	Smeer, g.
Schare, v.	Schobbe, v.^5)	Sekreet, g.	Smerte, v.
Scharre, v.	Schoe, v.	Servet, Serviet, v.	Smette, v.
Schat, m.	Schole, v.	Slabbe, v.	Smout, g.
Scheel, g.	Schof, g.^6)	Slag, M.	Snap, m.
Schepter, m.	Schoot, m.	Slaep, m.	Snaer, v.
Schelle, v.	Schop, v.	Slange, v.	Sne, v.^8)
Schelling, m.	Schotel, v.	Slecke, v.^7)	Sneeuw, v.g.^9)
Schelpe, v.	Schouder, m.	Slede, v.	Snep, v.^10)
Schenkel, m.	Schouwe, v.	Sleutel, m.	Snouk, m.
Schepel, g.	Schraeg, v.	Slijk, g.	Snoer, g.
Scherf, g.^1)	Schram, v.	Slijm, g.	Snof, v.^11)
Scherm, m.^2)	Schreede, v.	Slinger, m.	Snot, g.
Scheure, v.	Schreeuw, m.	Slippe, v.	Snuf, v.
Schicht, m.^3)	Schreve, v.	Sloop, v.	Snuyt, m.
^+Slok, m.	Spene, v.	Spleet, v.	sproet, v.
Somme, v.	Spie, v.	Splinter, m.	sprong, m.
Spa, v.	Spiegel, m.	Spoet, m.	sprou, v.^17)
Spaen, g.^12)	Spiering, m.	sponcij, v.^15)	spruyt, v.
Specht, m.	Spiese, v.	spoor, g.	stad, v.
Spek, g.	Spijze, v.	spot, m.	staert, v.
Speeksel, g.	Spijt, v.m.	spot, v.^16)	staek, m.
Spel, g.	Spit, g.	sprake, v.	stael, g.
Spelle, v.^13)	Spille, v.	spreeuw, v.	staet, m.
Spelonk, v.	Spin, v.	spreuke, v.	staf, v.
Sperre, v.^14)	Spits, v.	spriet, v.	stof, v.g.

4) WNT: vroeger meestal m.

5) schooier.

6) 1) grendel, schuif; 2) schuiflade; 3) zwerk; 4) vierde deel van een werkdag.

8) snede.

7) slak.

9) WNT: vr., vroeger ... ook onz.

10) snip.

1) Mnl. naast m. ook onz.

11) Hetzelfde als snuf: reuk, geur, mode.

2) WNT: onz., vroeger ook m.

3) Volgens Mnl. W. onz., m. en vr.

+ 133

17) spruw (een ziekte).

12) in het Mnl. m. en onz.

15) In deze spelling elders niet aangetroffen. Spons? Of ‘duyge van t'vat’ (Kil., die spongie spelt).

16) vlek. Een Vlaams woord volgens Kil.

13) speld.

14) Halma: spar, sper, i.v. Sparre, sperre, een lange ronde lat of stang.

[p. 104]

stal, g.^1)	stoc, m.	stroom, m.	sweet, g.
stamme, v.^2)	stoel, v.	stroo, g.	swerm, m.
stank, m.	stont, v.	strop, m.	swijn, g.
stant, m.	stoop, m.^4)	struys, v.	Tabbaert, m.
stapel, v.	stoot, m.	struyk, m.	Tabernakel, m.
stap, m.	stoppel, v.	struyf, v.	Tak, v.
stede, v.^3)	storm, m.	strijt, m.	Tale, v.
steen, m.	stoof, v.	stuk, g.	Taerling, m.
steel, v.	strael, g.^5)	stuyver, v.	Taert, v.
steke, v.	straet, v.	suyvel, g.	Tafel, v.
stem, v.	strame, v.^6)	swaert, g.	Tafereel, g.
sterre, v.	strant, g.	swaen, v.	Tant, v.
steur, m.	strik, m.^7)	swalem, v.^8)	Tange, v.
stier, m.	streek, v.	swavel, v.
stijl, m.	streep, v.	swiep, v.
stip, v.	stroop, v.	sweer, v.
^+Tap, m.^9)	Tessche, v.^11)	Toon, m.	Trommel, m.
Tapijt, g.	Teuge, v.	Top, m.	Trompet, g.
Tas, v.	Text, m.	Toren, m.	Troonje, v.^15)
Tavaern, v.	Teyle, v.	Torf, v.	Troon, m.
Teyken, g.	Tichel, m.	Torse, v.^13)	Troost, m.
Teems, m.^10)	Tiger, m.	Touwe, v.^14)	Trop, m.^16)
Tee, v.	Tin, g.	Tralie, v.	Trouw, v.
Tel, v.	Tijt, m.v.^12)	Traen, m.	Truffel, m.^17)
Tempeest, g.	Tittel, m.	Trek, m.	Tuyg, g.
Tempel, m.	Tocht, m.	Trezoor, g.	Tucht, v.
Tente, v.	Tol, m.	Treyn, m.	Tuyn, m.
Tepel, v.	Tonge, v.	Tribuyt, g.	Twist, m.
Termijn, g.	Ton, v.	Trijp, v.	ure, v.
Terwe, v.	Toom, m.	Trog, m.	Vaendel, G.

1) WNT: m. en onz.

2) Zie Zwaan 341.

4) WNT: vr., vroeger ook m.

3) Zie Zwaan 340 vlg.

5) WNT: m., vroeger en nog gewest. in het Zuiden ... vr., in het Zuiden in sommige bet. ook onz.

6) striem.

7) Zie Zwaan 344.

8) Mnl. W. geeft drie betekenissen van een m. woord swalm (zwalm): 1) zwerm; 2) walm; 3) kolk. Vbb. ontbreken. Eerder is hier te denken aan een bet. zwaluw; dit woord had in het Mnl. ook den vorm swalme, swalm en staat als vr. genoteerd. De Bo geeft zwalme, zwallem als m. en vr.

+ 134

9) 1) stop, deuvik; 2) het tappen.

11) tas.

15) tronie, aangezicht.

13) pak, bundel.

10) zeef. Volgens WNT vr., maar buigingsvormen in de vbb. aldaar wijzen ook op m. geslacht.

14) Steeds als onz. aangetroffen. Alleen bij De Bo vond ik ‘touw (wvl. towe...) v., en niet o.’

16) Halma: trop ond(uytsch) w(oord)z(elfstandignaamw.) m. Hoop. Troupe.

12) Zie Zwaan 350.

17) troffel.

[p. 105]

Vadem, v.	Velt, g.	Veste, v.	Visch, m.
Vaek, v.	Vel, g.	Veulen, g.	Vlak, g.
Vaerze, v.	Venijn, g.	Vyant, m.	Vlade, v.
Vaerd, m.^1)	Venster, v.	Vierkant, g.	Vlage, v.
Vaers, g.	Verbont, g.	Vier, g.	Vlagge, v.
Valk, m.	Verken, g.	Vijge, v.	Vlamme, v.
Val, m.	Verdrag, g.	Vink, v.	Vlas, g.
Valleye, v.	Verdriet, g.	Vizel, m.	Vlecht, v.
Vang, m.	Verlof, g.	Viver, m.	Vlecke, v.
Vat, g.	Vernuft, g.	Vilt, v.^3)	Vleesch, g.
Veder, v.	Versen, v.^2)	Vont, m.^4)	Vleugel, m.
Vee, g.	Verstant, g.	Vinger, v.	Vliege, v.
Veer, g.	Verwe, v.	Vinne, v.
^+Vliem, g.^5)	Voorstel als	vuyst, v.	webbe, v.
Vlier, g.	gestel.	Waen, M.	weg, m.
Vlies, g.	Vorke, v.	waerelt, v.^9)	weder, g.
Vlijt, m.	Vore, v.	wacht, v.	wee, g.
Vlocke, v.	Vorm, v.^7)	waerde, v.	weedom, m.g.
Vloer, m.	Vorsch, m.	ware, v.	weeke, v.
Vloet, m.	Vorst, m.	wage, v.	weelde, v.
Vloye, v.	Vos, m.	wagen, m.v.^10)	wellekom, g.
Vloot, v.	Voys, v.	wake, v.	wenk, m.
Vlouk, m.	Vouwe, v.	wal, m.	wensch, m.
Vlucht, v.	Vracht, v.	walge, v.	werk, g.
Vocht, v.^6)	Vrage, v.	walm, m.	werf, v.
Vodde, v.	Vrede, v.^8)	wan, m.	wet, v.^11)
Voeder, g.	Vreeze, v.	wange, v.	weyde, v.
Voet, m.	Vreugt, v.	want, m.	weyte, v.
Vogel, m.	Vrienschap, v.	wapen, g.	wiek, v.^12)
Volk, g.	vrouwe, v.	was, g.	wiege, v.
Vonk, m.	vrucht, v.	waermoes, g.	wiel, g.
Vond, m.	veulen, g.	water, g.	wierook, v. g.

1) Mnl.: vaert... vr. en m.

3) Halma ook vr.

2) hiel.

4) vondst; Halma; vond m.

+ 135

5) Halma: vlijm m. Mnl. W.: vr. en m. V. Hoogstr.: vlijm v. ... Hier voor schrijft Jan de Bruine, in het II Deel zijns Banketwerks vliem. De Bo: vliem, o. Hetzelfde als het holl. Vlijm.

9) zie Zwaan 339.

7) v. Hoogstr. M. ... Doch Hooft heeft het Vr. ... Moonen hout het met Vondel.

10) door mij niet als vr. aangetroffen.

6) Kluit (zie v. Hoogstr.) wijst vr. verbuiging aan bij Huygens.

8) v. Hoogstr. wijst vr. verbuiging aan bij Hooft. Mnl. W. geeft m. en vr.; zie ook Zwaan 338.

11) zie Zwaan 350.

12) 1) pluksel in een wond; 2) lampepit; 3) vleugel.

[p. 106]

wijk, m.	wimpel, v.	wouker, m.	wortel, m.
wijl, v.	winkel, m.	wonde, v.	woud, g.
wijnbraeuw, v.	windel, m.^2)	wonder, g.	wraeke, v.
wijn, m.	wint, m.	woort, g.	wrak, v.^3)
wijngaert, m.	winter, m.	worm, m.	wrong, m.
wijze, v.	wip, v.	worp, m.	Zac, m.
wil, m.^1)	wissel, m.	worst, v.	Zadel, m.v.
^+Zaele, v.	Zavel, g.	Zetel, m.	Zolt, g.
Zaet, g.	Zee, v.	Zeve, v.	Zoole, v.
Zage, v.	Zeel, g.	Zeuge, v.	Zomer, m.
Zake, v.	Zeem, g.	Zeyl, g.	Zonde, v.
Zalve, v.	Zeer, g.	Ziele, v.	Zoom, m.
Zalm, m.	Zeepe, v.	Ziere, v.^5)	Zop, g.
Zang, m.	Zever, g.	Zijde, v.	Zorge, v.
Zant, m.^4)	Zegel, m.	Zilver, g.	Zout, g.
Zap, g.	Zegen, m.	Zin, m.	Zonne, v.
Zark, v.	Zenuwe, v.	Zog, v.^6)

2) katrol. Kluit: palei, V. Pts. [Pieterson]. Doch Outhof acht het M. uit van Heule.

3) door mij niet als vr. aangetroffen.

1) zie Zwaan 338.

+ 136

5) Halma: Klein diertje.

4) heiligenbeeld.

6) zeug.

Merk.

De woorden des Vrouwelicken geslachts / eyndigen byna al in E, ende de woorden van het Mannelik / ende Generley geslacht / eyndigen zeer zelden in E.

Als men ook het geslacht van een Dobbelwoort begeert / zo moetmen zouken na het geslacht van het leste woort / als tot voorbeelt / men begeert te weten / van wat geslacht dat Avontuyr is / zoo moetmen bezien van wat geslacht dat uyr is / zo heeftmen ook het geslacht van Avontuyr, maer de woorden die met Ge, BE, ofte Ver beginnen / die en behooren altijt onder het laetste woorts geslacht niet / want Val, ende Geval, Stant, ende Verstant, hebben een verscheyden geslacht / om dat de eerste silbe GE, ofte Ver is / ziet hier af vorder.⁷⁾

FINIS.

7) A 15.

9) Bouk als ‘drager’ van het kenmerk, uitgedrukt door Pieters en dus ‘de zaeke daer men af spreekt,’ is Subjectum Grammaticum.

6) nader omschreven casus. Zie A 96.

1) Pronomie: l. Pronomen.

9) Deze vbb. lett. bij Cauc., beh. no. 3 (i.m.), waarin et vervalle.

6) l. Verba.

7) l. gaudent.

1) cf. B 133 Op der aerden, ἐπὶ τῆς γῆς.

9) l. Demonstrandi.

10) l. Respondendi.