De Nederduytsche Grammatica ofte Spraec-konst

Van het derde Deel der Spraeckonst,
⁺welk is de Klankmaet,⁵⁾

+ Prosodia.
De Distinctionibus.

5) B 136.

Van de Byteykens.⁶⁾

Als dit ^ ofte ´ Byteyken boven eenige⁷⁾ silbe lang is / als Gewâs, Gelôôp, Ieremiás,

Dit ? Teyken achter eene Reden ofte Woort komende / zo is het eene Vragende reden.

Dit ! Teyken achter eene Reden ofte Woort komende / zo beduyt het eene verwonderinge.

Dit : Teyken achter eene Reden komende / zo beduyt het eene verswijginge / ook wel een Redens eynde.⁸⁾

⁺Dit / ofte, achter een Woort ofte Reden komende / zo beduyt het eene Afscheydinge.

De Woorden die tusschen twee dusdanige () Teykenen komen / die dienen tot de verklaeringe der Reden.

Dit - Teyken over eene silbe staende / beduyt dat die silbe lang is / ende dit ˘ Teycken / wort boven eene korte silbe gestelt.

Ook wort dit - Teyken zomtijts tusschen de Gekoppelde woorden gestelt / als God-zalich, Oner-varen.

Ook wort dit ' Teyken boven een woort gestelt / als men van het woort yet naer laet⁹⁾ / als Dees' voor Deeze, Mijn' voor Mijne.

6) tekens die op zichzelf geen klank aanduiden.

7) Hierachter is volgens de Errata van v.H. de volgende regel weggevallen: Silbe staet, zo is het een teyken dat die.

8) Twee gevallen: a) de taalzin vormt een geheel, maar de mededeling is incompleet, b) de taalzin is incompleet, maar de mededeling is aan te vullen tot een geheel. Zie v. H.'s practijk in B 136.

+ 72

9) weg laat.

[p. 61]

Merk.

Deze laetste Teykens veroorzaeken dikwils eene verswaringe in het Schrijven / daerom achten wy dat men die best zoude mogen naelaten / het en waere somtijts tot een nodig onderscheyt / gelijk als mede de Latijnen doen.¹⁾

1) Nl. de afkappingstekens weglaten.

⁺Van den Klank der Silben.²⁾

Het gebeurt dikmael / dat elke silbe in haer zelven wel uytgesprooken wort / ende dat nochtans de klank niet goet en is / als men verscheyde silben / naer malkander spreekt³⁾ / als tot Voorbeelt / van het woort Tafel, elke silbe verscheyden gesprooken zijnde / zo en isser geen klank⁴⁾ waer te nemen⁵⁾ / maer als men in Tafel de silbe fel, hart uytspreekt / zo heeft het woort eenen quaeden klank / hier af volgen eenige Aenteykeningen.

+ De Nominun Pronuntiatione.

2) B 137.

3) Wij zouden hier een: of; zetten.

4) In B staat er ‘behoorlicken’ bij, hetgeen een duidelijker zin geeft; klank bet. samenklank.

5) in acht te nemen; vgl. B 137 behouft men.

⁺1.

⁺In alle Eensilbige woorden / en valt in (73) het uytspreeken ofte klinken / geen verscheydenheyt / ende alle Eensilbige woorden / worden in den Rijm / voor lange ofte voor korte silben genoomen.⁷⁾

+ In Monosyllabis.⁶⁾

6) cf. O. Dambré, De betekenis van Jacob Ymmeloot's Versleer (1626), NTg XXII, 191.

+ 73

7) B 137.

Behalven.

In eenige Bywoorden ende Koppelinghen (ende dat zeer zelden) als Do̅e̅t dăn, Ga̅e̅t ĕn do̅e̅t, hier zijn de eensilbige / woordekens Dan ende EN korte silben.

2.	^+In alle woorden die drie ofte meer silben hebben / en behouft men alleenlic maer op de twee laetste silben / in het uytspreeken acht te nemen.
3.	In alle woorden is eene lange Silbe.
4.	Daer en zijn geen Tweesilbige woorden / welke twee lange silben hebben.
5.	Als in een Woort eene Silbe voor ofte achter eene lange Silbe staet / zo is die silbe kort / want in een woort en konnen geen twee lange silben malkander volgen.
6.	^+Alle Naemstammige woorden / die in Heyt eyndigen / daer af is de silbe Heyt kort als Goedicheyt, Vriendelikheyt, maer Eyt is lang^8) in Majesteyt, Graviteyt.
7.	Alle woorden die in Ich ofte Ig, eyndigen daer af is de laetste silbe kort / als Goedich.

+ In Pronuntiatione.

+ Denominativa.

8) Omdat de klemtoon op Eyt valt.

[p. 62]

8.	Als op het eynde van een Woort komt E ofte EN, zo is de laetste silbe kort / als Vro̅u̅wĕ, Vĕrdra̅gĕn.

9.

⁺Alle Naemstammige ofte Werkstammige woorden die in icheyt, ofte ⁺inge ende ik-(74)heyt, eyndigen / daer af zijn de twee laetste Silben kort / als Go̅e̅dĭchĕyt, Zo̅e̅tĭchĕyt, Ge̅vĭngĕ, Li̅j̅dĭngĕ, Vri̅e̅ndĕlĭkhĕyt, Ci̅e̅rlĭkhĕyt.

+ Denominativa et Verbalia.

+ 74

10.

⁺Alle Deelnemingen des tegenwoordigen tijts / hebben op het eynde twee korte Silben / als Mīnnĕndĕ, Le̅e̅rĕndĕ, Ko̅o̅pĕndĕ.

+ Participia.

11.

⁺Alle Werkstammige woorden die in IE eyndigen / die hebben op het eynde twee korte Silben / als Blămātĭĕ, E̅xĕcūtĭĕ. Dit zijn al vreemde woorden.

+ Verbalia.

12.

Alle woorden die in Ment eyndigen / daer af is de laetste Silbe lang / als Tēstăme̅nt, Clĕme̅nt, deze zijn mede al vreemt

13.

⁺Alle Werkstammige twee silbige woorden / die met GE, BE, ofte Ver beginnen / die hebben op het eynde lange Silben / als Het gĕvo̅e̅l, Gĕlo̅o̅f, Gĕqu̅e̅l, Bĕlo̅o̅p, Het bĕlang, Het vĕrdra̅g, Het vĕrlōf.

+ Verbalia.

14.

Alle twee Silbige woorden / waer af de laetste Silbe kort is / daer af is de voorste Silbe lang / als in Tafel, is de laetste silbe kort / ende daerom is ⁺de voorste silbe lang / het welck in deze verdobbelde woorden blijkt / als Bĕta̅fĕlt, Ōvĕrta̅fĕlt, maer als van eenig twee-silbig woort de laetste silbe lang is / zo is de voorste silbe kort / als Lăti̅j̅n, Kăpro̅e̅n, Kăste̅e̅l, Nătu̅y̅r, zijn woorden / die op het eynde lange silben hebben / maer in deze gekoppelde woorden / bevintmen alle de voorste silben kort te zijn / als Vĕrlăti̅j̅nt, Gĕkăpro̅e̅nt, Bĕkăste̅e̅lt, Gĕnătu̅y̅rt.

+ 75

15.

⁺Alle Twee ofte meer silbige woorden¹⁾ / welke in het Veelvoudig eene silbe verlengen / die hebben in het Veelvoudig twee korte silben op het eynde / als Mantel, heeft in het Veelvoudig Māntĕlĕn, Wōrtĕl, Wōrtĕlĕn, Wa̅e̅gĕn, Wa̅e̅gĕnĕn, hier moogen uytgenoomen worden die woorden / welke

+ Quae crescunt in plurali.

1) B 139.

[p. 63]

eene lange silbe op het eynde hebben / als Mĕta̅e̅l, Mĕta̅e̅len, Ta̅fĕre̅e̅l, Ta̅fĕre̅e̅lĕn.

Merk.

Daer en zijn niet veel zelfstandige woorden die op het eynde lange Silben ⁺hebben / maer daer komen veel Werkstammige woorden ende Deelnemingen / die op het eynde lange Silben hebben / als Onversta̅e̅n, Ongĕze̅y̅t, ⁺Gĕwro̅cht, Gĕvre̅e̅st, ende dezer woorden laetste silben zijn lang / om (76) datter de silben Ver, Ge, ende BE voorstaen / want deze silben zijn in alle woorden kort / behalven in Ge̅vĕn ende Ge̅vĕl, ende Gēvĕr.

⁺Voorts van de Dobbele ofte Gekoppelde woorden / wort de langde der Silben onderscheyden / gelijk in de Enkele / als tot voorbeelt Ōvĕrwōnnĕn, deze silben hebben de zelve langde / gelijc als de woorden Ōvĕr ende wōnnĕn, elk op haer zelven hebben.

+ Verbalia et Participia.

+ 76

+ Composita

Behalven.

Als men een Dobbel woort / van Eensilbige woorden maekt zo gebeurt het dikmael / dat de¹⁾ de Eensilbige woorden / korte silben worden / als Aldaer, Huysman, Rietdak, Bysonder, merk / hier zijn / Al, Man Dak, ende By korte silben / om datse in de gestelde Dobbele woorden komen.

1) l. daer (of dan).

16.

⁺Alle Werkwoorden die in de onbepaelde manier twee silbig zijn / daer af is de eerste silbe altijt lang / als Lo̅o̅pen, Dra̅gen, Li̅j̅den.

+ Verba in Infinitivo

17.

Als in eene Silbe twee Klinkletteren komen / zo is die silbe altijt lang / als Bu̅y̅dĕl, Gĕbu̅y̅dĕlt, Ēyĕrs, Bĕe̅y̅ĕrt, hier worden die silben uytgenomen / die ⁺op het eynde der woorden staen / als Be̅u̅kĕlaĕr, Bo̅o̅gaĕrt, (77) Li̅chaĕm.

+ 77

18.

Als in de laetste silbe van eenig woort²⁾ twee Een³⁾ komen zo is die silbe lang / als Rŏnde̅e̅l, Gĕhe̅e̅l, Kăste̅e̅l.

2) l. van eenig twesilbig woort: (z. Errata voor p. 1).

3) twee e's.

Eenige Aenteykeningen van
den Rijm.⁴⁾

Om dat in den Rijm ende in het Gezang op den klank der silben byzonderlic dient gelet te zijn / zo zullen wy daer van yet aenroeren.

4) B 140.

[p. 64]

Als de laetste silbe van eenen Regel in den Rijm kort is / zo wort het Vloeyenden¹⁾ dicht genaemt / als Kri̅j̅tĕn ende Smy̅tĕn.

Maer als een Regels laetste silbe lang is / zo wort het staenden¹) dicht genaemt / als Krijt ende Smijt.

De Rijm wort met voeten gedicht.

De Voeten daer hier af gesproken wort / zijn twee silben / zo dat in den gemeynen Rijm / die hedendaegs gemaekt wort / zo veel Voeten zijn / als daer twee zilben zijn.

⁺Daer is een Voet van twee lange silben / als I̅k do̅e̅, ende daer is ook een Voet / van eene korte ende eene lange silbe / als Gĕvo̅e̅l, Gĕze̅l.

⁺Daer is noch een Voet die men Drieling zoude mogen noemen / ende ⁺deze is van (78) eene lange Silbe / met twee korte / als We̅rckĭngĕ, Go̅e̅dĭche̅y̅t, Loopĭngĕ, Gli̅nstĕrĕn, deze Voet wort in Liedekens wel ghebruykt / maer in geen gemeynen Rijm.

Men zoude hier noch veel verscheyde Voeten konnen stellen / den Latijnen volgende / maer om dat wy die andere weynig ofte niet en gebruyken / zo is dat naergelaeten.

1) Met n vóór d; cf. A 10 en WNT i.v. Dicht (I): ‘in Z.-Ndl. ook m’.

+ Spondeus.
Iambus.²⁾

2) De term jambe is niet het eerst door v.H. genoemd in onze taalkundige litteratuur, cf. O. Dambré in NTg XXII, 184.

+ Dactylus.

+ 78

Van den Rijm.³⁾

De gemeynste Rijm⁴⁾ wort nu van zes Voeten gemaekt / indien het staende dicht is / maer de Vloeyende dicht heeft op het eynde eene korte silbe meer / ende men neemt over al⁵⁾ zulke Voeten als men begeert / maer het moeten altijt Voeten zijn / gelijck een der twee boven verhaelde⁶⁾ / de Figuyr is dusdanig.

Mēn zi̅e̅t,	o̅o̅k ni̅e̅t	ālle̅e̅n	da̅t āl-	dĕr ha̅n-	dĕ za̅e̅	kĕn,
Gĕ ne̅	gĕn zi̅j̅n	ōm ha̅e̅r	by̆zōn-	de̅r^7) ēynt	te̅ ra̅e̅	kĕn.

3) B 142.

4) De alexandrijn is bedoeld.

5) Nl. in den helen regel vóór de slotsyllabe.

6) spondeus of jambus.

7) Drukfout voor dĕr?

Merk.

Alle silben mogen in den Rijm wel lang zijn / behalven de laetste in den vloeyenden Dicht / maer daer en mach in den Rijm geen Voet komen / van twee korte silben / het zy⁸⁾ door Rijmverlof / nochte daer en mach niet een Voet in komen van eene lange silbe⁹⁾ met eene korte silbe daer aen volgende.

8) tenzij.

9) Dus geen trochaeus (in een alexandrijn).

[p. 65]

Andere Verklaringe.

⁺In den gemeynen Rijm¹⁾ / moet de Tweede / Vierde / Zeste / Achtste / Tiende ende de Twaelfste silbe lang zijn / maer de Eerste / Derde / Vijfde / Zevenste / Negende ende Elfste silbe / mogen lang ofte kort zijn / na gelegentheyt.

Daer is noch eene gemeyne Rijmmaet²⁾ van vier der voornaemde³⁾ Voeten / de gestaltenis⁴⁾ is uyt het volgende Voorbeelt / ende nae het voor verhaelde / licht af te nemen.⁵⁾

Ō He̅e̅r	mi̅j̅n he̅rt	e̅n i̅s	ni̅e̅t ho̅o̅g,
Ni̅e̅t ōp	ğe bla̅	zĕn īs	mi̅j̅n o̅o̅g.

+ 79

1) Met spondeus of jambus als versvoet; voor den gegeven regel z.O. Dambré in NTg XXII, 188, 191.

2) B 141.

3) bovengenoemde.

4) algemene gedaante, het type.

5) op te maken.

Van de Gezangen.

Het gebrec dat in den Gezang dicht valt en is niet groot⁶⁾ / om dat de Rijmers gemeynelic / zulke Liedekens dichten / daer zy de wijzen van konnen / want de wijzen der Liedekens / zijn een Regel om nae⁷⁾ te Rijmen / maer overmits in zulken gebruyk wel eenige gebreeken konnen doorslibberen / zo zullen wy hier eenige dingen tot een wit⁸⁾ aenteykenen.

6) Fouten in het voor den zang gemaakte gedicht ten opzichte van het gebruik der versvoeten komen weinig voor.

7) naar.

8) tot een richtsnoer.

Eenige Aenteykeningen om na
Zangnoten te Rijmen.⁹⁾

Als de Nooten rijzen / zo behooren onder de rijzende Nooten lange silben te komen / doch als het al lichte Nooten zijn / als vier ofte Achtendeel van maeten / zo en zullen de korte silben niet zeer uytsteeken¹⁰⁾ behalven de hoogste Noot.

9) B 144; cf. in de opdracht van zijn psalmenuitgave: ‘... de volmaecktheyt van den sang, wort alleenelick verkregen, als de rysende Noten lange silben of een-silbige woorden hebben (behalve De, se, der, en, welcke wel de alderkortste een-silbige woorden zijn)’

10) aandacht vragen door voorafgaand of volgend groot interval?

⁺2.

Als op eenes Regels eynde eene Witte noot¹¹⁾ staet / ende dat voor de Witte noot swarte Nooten¹²⁾ staen / zo moet onder de leste Noot / eene lange silbe komen.

+ 80

11) halve noot.

12) kwartnoten.

3.

Wat Nooten dat op het eynde eenes Regels komen het zy Witte ofte Swarte / zo mag de laetste silbe wel lang zijn / behalven als twee Regelen

[p. 66]

beyde swarte Nooten op het eynde hebben / ende als die regelen op malkander Rijmen / zo moeten daer op het eynde van die regelen korte silben komen.

4.

Als op een Regels eynde twee swarte Nooten komen / daer van de laetste Noot leeger¹⁾ is als zijne voorgaende / zo mag onder de laetste Noot eene korte silbe komen.

Het wit / welk wy in het berijmen der Zangnooten gestelt hebben / en is niet om de Rijmers aen zulken oorden²⁾ te binden / maer wy hebben die dingen gepoocht aen te wijzen / welke in het Gezang eenen quaden klank maeken.

1) lager.

2) systeem, voorschriften.

⁺Van Rijm Verlof.³⁾

⁺Als men voor een woort eene Letter ofte silbe stelt / zo wort het Toezettinge genaemt als Egeen, voor Geen.

Als men van het voorste eenes woort iet afneemt / zo wort het Aflatinge ⁺genaemt / als Komen, voor Gekomen.

Als men in eenig woort / eene Letter ofte silbe uytlaet / dat wort uytlatinge ⁺⁺ge-(81)naemt / als Goetheyt, voor Goedicheyt⁵⁾, Mens voor Mensch⁶⁾, Zeeuse, Hollanse voor Zeeusche Hollansche, deze uytlatinge / wort veeltijts gebruykt / om swaere silben / lichter uyt te spreeken / ziet Heynsius in Christus Lofsang.

+ De Figuris dictionum.

3) B 146.

+ Prosthesis⁴⁾

4) De spelling met -s- ook in L 95, waar de volgorde van de besproken verschijnselen nagenoeg gelijk is aan die bij v.H. nl.: Prosthesis, Aphaeresis, Epenthesis, Syncope, Paragoge, Apocope, Synaeresis, Diaeresis, Antithesis, Metathesis, Diastole, Systole.

+ Aphaeresis

+ 81

+ Syncope.

5) Leid. ex. 2: Goetheijt / et / Goedicheijt / diversa sunt: ut goet / et / goedich / ab illo goetheijt / ab hoc / goedicheijt.

6) Zou de ch werkelijk zijn uitgesproken? Zolang het tegendeel niet blijkt, moeten we dit aannemen.

Merk.

In veele woorden konnen Letteren uytgelaten worden / zonder dat de uytsprake der woorden verandert / als in Hooren ende Horen, Spreecken, ende Spreken, Eene ende Ene Zulckx, ende Zulx, Koninckx, ende Koninx, Eerlickx ende Eerlix, Reyn ende Rein, Zyde ende Zide.

Deze verkortinge der Letteren / waernemende / zouden wy veel silbe⁷⁾ konnen verminderen / ende dat te meer / dewijle alle veelletterige siilben / verworpelik zijn.

⁺Als men aen het eynde eenes / woorts / yet⁸⁾ bystelt so wort het Byzettinge genaemt als Hy heefter voor Hy heeft, Rechterhant voor Rechte hant, uyt der Stadt voor uyt de Stadt, Ditte voor Dit, Icke voor Ic.

7) l. silben.

+ Paragoge.

8) iets dat geen eigen bet. heeft.

[p. 67]

Merk.

Als de Byvouglicke woorden / voor Zelfstandige woorden (van het Vrouwelik geslacht) komen / zoo hebben de Byvouglike woorden dikwils een R op het eynde / als Tot der doot, voor Tot de doot, Van der hant, voor Van de hant.

Als men dan¹⁾ het eynde eenes woorts eene letter ofte silbe afneemt / zo ⁺wort het Nalatinge genaemt / als Vraeg voor Vraege, Dees man, voor Deeze man.

⁺Als in een woort eene Letter ofte silbe (82) ingezet wort / zo wort het ⁺Inzettinge genaemt / als Gegeeten voor Geëeten.

Als men twee silben zo te zamen trekt dat men die in eene silbe uytspreekt / ⁺zo wort dat Krimpinge genaemt / als Waerlt, voor Waerelt.

1) l. van.

+ Apocope.

+ 82

+ Epenthesis.

+ Synaeresis.

Merk.

Door deze manier stelt men dikwils T in de plaetse van Het, als Tkleyn, Tvolk, voor Het kleyn, Het volk, alzo wort voor het woort Ik, wel eene K gestelt / als Kwil, Ksal, voor Ik wil, Ik zal, alzo ook / Svaders Swaerels, voor Des Vaders, Des werels.

Als in de plaetse van eene silbe twee silben genomen worden / zo wort ⁺dat Reckinge genaemt / als Ste-erven²⁾, voor Sterven, Kelank, voor Klank.

Als men in de plaetse van eene Letter eene andere stelt / zo wort het ⁺Wisselinge genaemt / als Kinnen voor Kennen, Omhelzen, voor Omhalzen, Misschien, voor Machschien, Isser, voor Is daer, Totter, voor Tot der, ook Ze ofte Se, voor Zy, ofte voor Haer ende Heur, alzo zegt men ook Isse, voor Is zy, ende Men heeftse geslegen, voor Men heeft hen geslegen.

Als men de plaetse van eene Letter verandert / zo wort het Verschuyvinge ⁺genaemt als Eenre, voor Eener, dit wort by de Grieken veel gebruykt.

Als eene korte silbe voor eene lange genomen wort / zo wort dat Langinge ⁺genaemt / als vy̆a̅ndĕn, voor vy̅ăndĕn.

⁺Als eene lange silbe voor kort genomen (83) wort / zo wort dat Korteling genaemt.

Om deze veranderingen / nae gelegentheyt te gebruyken / hebben de Griekse ende Latijnse Rijmers / zeer groote vryheyt gehat / maer in het Nederduyts / en mogen onze ooren / byna geen vreemdicheyt / nochte Verlof lijden.

Van de vryheyt die voorts in den Rijm gebruykt wort / en hebben wy geen regelen dorven aenteykenen / door dien alle oude Rijmers / door een genomen verlof / hare werken zeer onbesnoeyt gelaten hebben / ende dewijl

+ Diaeresis.

2) Wschl. drukfout voor ste-re-ven.

+ Anthithesis³⁾

3) l. Antithesis; en Metathesis. Onkunde? Of misschien ontzag voor het Grieks? Zie ook authoritas (A 83), dat echter al in het oude Latijn voorkomt met -th-.

+ Methathesis.³)

+ Diastole.
Systole.

+ 83

[p. 68]

het getal van lofwaerdige Rijmers / tegenwoordig noch kleyn is / ende daerenboven haer oogmerk¹⁾ ons onbekent / zo mogen wy verwachten²⁾ / wat de ⁺Achtbaerheyt / der Lofwaerdigen / voor regelen stellen zal.

1) beschouwingswijze.

2) afwachten.

+ Authoritas

6) cf. O. Dambré, De betekenis van Jacob Ymmeloot's Versleer (1626), NTg XXII, 191.

2) De term jambe is niet het eerst door v.H. genoemd in onze taalkundige litteratuur, cf. O. Dambré in NTg XXII, 184.

4) De spelling met -s- ook in L 95, waar de volgorde van de besproken verschijnselen nagenoeg gelijk is aan die bij v.H. nl.: Prosthesis, Aphaeresis, Epenthesis, Syncope, Paragoge, Apocope, Synaeresis, Diaeresis, Antithesis, Metathesis, Diastole, Systole.

3) l. Antithesis; en Metathesis. Onkunde? Of misschien ontzag voor het Grieks? Zie ook authoritas (A 83), dat echter al in het oude Latijn voorkomt met -th-.