De Nederduytsche Grammatica ofte Spraec-konst

⁺Het tweede deel¹¹⁾ van de oorspronkelikheyt.¹²⁾

In dit deel wort het onderscheyt der woorden¹³⁾ verhandelt.

De woorden zijn Veranderlik ofte Onveranderlik.

⁺De Veranderlicke woorden zijn / die men op het eynde kan buygen ofte veranderen / gelijc daer zijn de Ledekens, Naem-woorden, Voor-naemen, Werkwoorden ende Deelnemingen.

De Onveranderlicke woorden zijn / welke op het eynde niet verandert nochte geboogen en konnen worden / gelijc By-woort, Voorzettinge, Koppelinge ende Tusschenstellinghe, deze negen soorten van woorden / worden de deelen

+ De Etymologia.

11) B 13.

12) d.i. etymologia. Het caput is bijna lett. vert. van L 8/9, waar uiteraard acht partes orationis genoemd worden (geen articuli).

13) Naar de terminologie der Lat. gramm. ‘differentia verborum’.

+ Articuli. Nomina pronomina Verba. Participia. Adverbium. Praepositio. Conjunctio Interjectio.

[p. 13]

van eene reden¹⁾ genaemt / want van ofte met deze woorden worden alle redenen ghestelt²⁾ ofte gemaekt.

1) Deze rededelen komen overeen met ons begrip woordsoorten, maar worden toch daarbij als delen van den zin gedacht; zie Inl. § 3e; L 8: Hae octo dictionum species vocantur Partes orationis, quia ex his omnis oratio conficitur.

2) samengesteld.

⁺Van de Ledekens.³⁾

⁺Deze woorden De, Het, Een ende Eene worden Ledekens genaemt / om ⁺datter by nae geen zelfstandige woorden en zijn / wel-(7)ke zonder een van deze Ledekens uytghesprooken⁴⁾ konnen worden / want men en zegt niet / Dat is mensch, man, vrouwe, beest, maer men zegt / Dat is Een mensch, Een man, Eene vrouwe, Een beest, ziet hier af vorder.⁵⁾

+ De articulis

3) B 14.

+ Nomina substantiva

+ 7

4) gebruikt.

5) in A 83.

⁺Van de Naem-woorden.⁶⁾

⁺Naem-woort⁷⁾ is een woort / welk een ding benaemt.

De Naem-woorden moeten aengemerkt / worden / in haere Hoedanicheyt,⁸⁾ Geslacht, Soorte, Getal, Figuyr, Geval ende Buyginge.

+ De nominibus.

6) B 15.

+ Qualitas, genus, species, numerus, figura, casus, declinatio.

7) L 9: Nomen est dictio variabilis quae rem nominat.

8) L heeft deze accidentia in gelijke volgorde.

Vande hoedanicheyt.⁹⁾

⁺Een naemwoort is Eygen ofte Gemeyn / een eyghen naemwoort is / welk een ding alleen toekomt / als Petrus, Keulen, Rijn.

⁺Een gemeyn naemwoort is veelen dingen gemeyn / als Mensch, Stat, Revier.

Een gemeyn naemwoort is zelfstandig / ofte byvouglik.

⁺Een zelfstandig naemwoort¹⁰⁾ is / welk doorzich zelf / in eene reden bestaet / als Mensch, Paert, Boom, Dier.

Een by-vouglik woort is / welk doorzichzelf niet en bestaet / maer het welk tot een zelfstandig woort / gevougt wort / als Goet, Wit, Swart, Schoon.

9) B 16. Het caput is bijna lett. vert. van L 9, dat ter illustratie hier volgt: Discrimen Qualitatis. Nomen est Proprium, aut Appellativum. Proprium, quod uni soli rei convenit: ut, Petrus, Colonia, Rhenus. Appellativum, quod est multis commune: ut, homo, urbs, flumen. Nomen appellativum est aut Substantivum, aut Adjectivum. Substantivum quod per se substitit in oratione: ut, homo, equus, arbor. Adiectivum, quod per se non substitit, sed substantivo adiicitur: ut, bonus, albus, niger.

+ Proprium

+ Appellativum.

+ Nomen substantivum.

10) Hier reeds de bij ons gebruikelijke term.

Om de zelfstandige vande Byvouglicke woorden te onderscheyden.

Alle naemen van die dingen welke wezen hebben¹¹⁾ / zijn al zelfstandige woorden.

⁺Men kan deze woorden ook op eene andere wijze onderscheyden¹²⁾ / als tot

11) Niet bij L; z. Inl. § 3c.

+ 8

12) B 17.

[p. 14]

Exempel / men begeert te weten of Goet een zelfstandig / ofte een Byvouglic woort is / stel nu het woort Goet voor eenig bekent zelfstandig woort / genomen Man zo is het te zaemen Goetman, deze woorden sluyten nu eenigsins ⁺by malkander / daerom zo is Goet een Byvouglic woort / want twee zelfstandige woorden by malkander gestelt zijnde / en vougen geensins / het en zy datter een woort¹⁾ af gemaekt werde.

+ Adjectivum.

1) compositum.

Een ander Exempel.²⁾

Men begeert te weeten of Rechtvaerdicheyt een Zelfstandig ofte een Byvouglic woort is / stel dan dit woort voor een zelfstandig woort / ghenomen Man, soo is het Rechtvaerdicheytman, in deser woorden koppelinge / en is nu geen gevouglikheyt³⁾ / daerom zo is Rechtvaerdicheyt een Zelfstandig woort.

⁺Een Byvouglic naemwoort is Vergrootelic ofte Onvergrootelic.⁴⁾

Een Vergrootelic Byvouglic woort is / welk een grooter / ende ook een grootst woort heeft / als Geleert, Geleerder, Geleertst ofte Geleerst, dit worden Trappen der vergrootinge genaemt.

De Vergrootelicke woorden zijn Gemeyn ofte Byzonder.

⁺De Gemeyne zijn / welke in het grooter Er, ende in het grootste st aennemen / als Wijs, Wijzer, Wijst, Verstandig, Verstandiger, Verstandigst.

⁺⁺De Byzondere vergrootelicke woorden (9) zijn die / welke haer nae die oorden⁵⁾ niet en buygen / als Goet, Beter, Best. Qaaet, Erger, Ergst. Snel, Snelder, Snelst. Fel, Felder, Felst.

⁺De Onvergrootelicke Byvouglicke woorden zijn de deelnemingen die in En eyndigen / als Gehouden, Gekomen, Geroupen, ook alle deze namen des getals zijn onvergrootelic als Een, Twee, Drie, Vier, etc.

Ook en worden deze woorden niet vergroot / als iemant, Niemant, Al, Ider, Beyde, Geen, Ander, Alleen, Zulk, Eygen, Zelf, ende diergelijke.

2) Het tegenovergestelde van het vorige ‘Exempel’ en aansluitend bij het slot hiervan; v.H. voelt, dat goet en man syntactisch bijeenhoren, maar geen compositum vormen, terwijl rechtvaerdicheyt en man syntactisch niet bijeenhoren en evenmin een compositum vormen. Dezelfde methode reeds in het Exercitium Puerorum (Müller, Quellenschriften 41, 50) en bij Henrichmann, Aventinus, Cochlaeus, Crodelius, Melanchthon (Müller-Fraureuth's uitg. van Albertus, Einleitung VIII, Fussnote 1)

3) Zie A 9 n. 7.

+ Nomen. adjectivum est comparabile et incomparabile.

4) B 17; L 9. Voor et i.m. heeft L aut.

+ Gradus comparationis.

+ 9

+ Regularia Irregularia.

5) orde, regel.

+ Adjectiva incomparabilia.

⁺Van het geslacht der woorden.⁶⁾

Het onderscheyt des geslachts / moetmen waernemen / om de gevouglikheyt⁷⁾ der Zelfstandige ende der Byvouglicke naemwoorden.

⁺Daer zijn drie geslachten der woorden / namelic Mannelic, Vrouwelic, ende Generley.

+ De genere.

6) B 19; L 12: Discrimen generis propter convenientiam adiectivi et substantivi inquiritur.

7) L: convenientia.

+ Masculinum, faemininum, Neutrum.

[p. 15]

Voor de woorden van het manlic ende van het vroulic geslacht stelt men ⁺het Ledeken DE als De meester, De vrouwe, ende voor de woorden van het generley geslacht stelt men het Ledeken Het als Het beest, Het velt.

Het Ledeken Een behoort tot het manlic ende tot het generley geslacht / als Een man Een beest, ende het ledeken Eene behoort tot het vrouwlic gheslacht / als Eene vrouwe, Eene deucht, deze ledekens worden zeer verscheyden ⁺na yder geslachts aert gebruykt / dat zal in de Buyginge der woorden aengewezen worden.

+ Articulus.

+ In declinatione.

⁺Merk.¹⁾

Eenige geleerden begeeren dat men voor de woorden van het manlic geslacht / welke met eene H ofte met eene klinkletter beginnen Den zoude ⁺stellen / als Den outaer, Den ommegang, Den Hemel, ende alsser verscheyde byvouglicke woorden voor de zelfstandige staen / zo heeft het byvouglic woort welc by het zelfstandig woort staet / alleenlic eene N op het eynde / als de hooge ende heyligen Outaer, de schoonen Hemel.

Deze manier wort by de Grieken²⁾ gebruykt ook schijnt het dat men Den dach ende Den douw behoort³⁾ te zeggen.

+ 10

1) B 30.

+ Siet Heynsius.

2) v.H. doelt op de z.g. ν ἐφελκυστικόν.

3) v.H. respecteert het gebruik; zie voor deze kwestie ook Ampzing r. 278 vlgg.

Merk.⁴⁾

Daer zijn eenige welke achten dat men Den behoorde voor het Ledeken des mannelicken geslachts te houden / ende willen ook mede / dat alle Byvouglicke ⁺woorden van het manlic geslacht in En behooren te eyndigen als volcht.

^+Manl.	Vroul.	Gener.
Den,	De	Het
eenen,	eene,	een,
mijnen	mijne	mijn,
zijnen	zijne	zijn
goeden	goede	goet
vroomen	vroome	vroom.

Wij bekennen⁶⁾ wel dat verscheyde buygingen der woorden den onge-

4) B 24.

+ Adjectiva

+ Siet Cats ende Grotius.⁵⁾

5) Deze opm. ontbreekt in B. Ze is ook onlogisch, daar v.H. straks erkent, dat hij dit buigingssysteem nergens aangetroffen heeft.

6) v.H. wil zeggen: Wij weten wel, dat [aldus naar geslachten] onderscheiden buigingsvormen voor de ongeleerde Nederlanders een bedenksel lijken te zijn, van welke zaken zij helemaal geen verstand hebben [zodat men hun oordeel niet redelijk gegrond kan noemen], maar .... enz. Hij wijst deze verbuiging ook af, maar op grond van zijn onderzoek en het oordeel van geleerden.

[p. 16]

leerden Nederlanders / een verziersel¹⁾ schijnen te wezen / waer van zy mede gansch geen kennisse en draegen / maer om dat zulcken manier tegenwoordig in geen gemeyn gebruyk en is / nochte ook noyt en schijnt geweest te hebben / ⁺gelijk ons verscheyde oude schrif-(11)ten / dat met verwonderinge hebben doen gelooven / ende dat byzonderlik by die welke acht op de taele gehat hebben / zo en hebben wy ons tegens dat out ende noch het tegenwoordig gemeyn gebruyk niet dorven stellen / alhoewel het zelf eerst ons voornemen geweest is / te doen / maer door het oordeel eeniger hoochgeleerden / hebben wy bewogen geweest / dat naer te laeten / gelijk men ook ziet / dat de Geleerden Aldegonde / Wttenhove / Koornhert / Heynsius / Kilianus / ende andere ook gedaen hebben.

Eenige woorden behooren by de drie geslachten²⁾ / ende zommige hebben een twijffelachtig geslacht / ende zommige en hebben maer een geslacht.

1) bedenksel; ondanks de woordspeling versierzelen - verzierselen bij Ampzing r. 408/9; v.H. spelt overigens in A 16 cierlikheyt met c.

+ 11

2) v.H. volgt hier L 12: Quaedam nomina habent haec tria genera ..., quaedam duo ... cetera habent unum genus tantum.

⁺Van woorden die drie geslachten hebben.³⁾

⁺By de drie geslachten behooren alle Byvouglicke woorden / als Goede, behoort tot het manlic ende vroulic geslacht / ende Goet behoort tot het generley geslacht.

+ Dubium genus.

3) L 12: Omnia adiectiva sunt omnis generis.

+ Omnia adjectiva.

Merk.⁴⁾

Eenige naemwoorden des mannelicken geslachts mogen / een byvouglic woort by haer lijden / met eene E ende zonder E⁵⁾ op het eynde / te weten / als het Ledeken Een voor deze woorden komt / maer als voor die woorden het ledeken De gestelt wort / zo moeten die woorden de e op het eynde behouden.

Als Een goet man, ende Een goede man, Een groot meester, ende Een groote meester, ende het valt aengenamer / dat men by die woorden / altijt de e in ⁺het byvouglic woort nalaet: De woorden des mannelicken ghe-(12)slachts / die alzoo twee verscheydene byvouglicke woorden mogen lijden / zijn deze Man, meester, Koning, Knecht, Dienaer, Discipel, Heer, Propheet, Helt, Navolger, Bouk⁶⁾, Mensch, Priester, Vrient.

Om datter groote verscheydenheyt is in het onderscheyt des geslachts van de Byvouglicke woorden / zo zullen hier noch eenige dingen / tot behulp der leerlingen voorgestelt worden.

4) B 28. Kennelijk t.o. Tw. 71 met een schoon man als enige mogelijkheid; Ritter noemt voor het Duits de vbb. ‘ein reicher Man oder ein reien Man’. ‘Die flexionslose Form in attributiver Verwendung wird zuerst von Ritter ... erwähnt’, Jellinek II, 383.

5) cf. Ampzing r. 219, r. 291/2; ook r. 232 en 296, waar A. hetzelfde aanwijst voor het onz. geslacht.

+ 12

6) Mann., gelijk meermalen in ME en later.

[p. 17]

⁺De Byvouglicke woorden eyndigen bynae in alle letteren / als Goet ofte Goed, Goede, Zalich of Zalig, Zalige, Bly, Blyde, Vry, Vrye, Deugdelic, Deugdelicke, Vroom, Vroome, Grof, Grove, Schoon, Schoone, Eerbaer, Eerbaere, Wijs, Wijze, Wit, Witte.

Daer zijn ook eenige Byvouglicke woorden die in sch eyndighen / als Philozoophsch, Romeynsch, Geldersch, welcke zeer qualic eene E op het eynde mogen hebben / als zy by de voorverhaelde byzondere woorden des mannelicken geslachts gestelt worden / als te zeggen / een Philozoophsche, Romeynsche ende Geldersche man, dit en sluyt zo wel in de ooren niet als Een Philozoophschen, Romeijnschen ende Gelderschen man, om dezen klank wat aengenamer te maeken / zoo is in het gebruyk gekomen / dat men zegt Geldersman, Duytschman ofte Duytsman, Fransman, dit is heel aengenaem / ende bevallic / maer eene diergelijke uytspraek en kan op alle naemen niet vougen / het kan wezen dat de ongewoonte onze ooren doet twijffelen.

⁺Alzo¹⁾ schijnt het zo wel te vallen / dat men (13) zegt Den goedertieren man, als De goedertiere man, ook Den byzonderen man, als De byzondere man, maer ick zoude voor best achten / indien wij ons gehoor na gemeyne regelen gewenden.

⁺Daer zijn eenige Byvouglicke woorden²⁾ / welke by de drie geslachten (in den Noemer) zonder veranderinge gestelt worden / gelijc alle vergroote woorden / als Beeter, Beste, Wijzer, Wijste, want men zegt / Een beeterman, Een beter vrouwe, Een beter beest, ende De beste man, De beste vrouwe, Het beste beest.

⁺Ook worden de Deelnemingen des tegenwoordigen tijts³⁾ zonder veranderinghe by de drie geslachten gestelt / als De loopende man, De loopende vrouwe, Het loopende beest, hier af mach men vorder⁴⁾ by de Deelnemingen zien.

Ook zijn van de zelve soorte deze optellende woorden⁵⁾ / als Eerste, Tweede, Derde, etc. ook De zelve, ende Het zelve.

Hoe de Deelnemingen die in En eyndigen onderscheyden worden / dat ⁺wort by de Werkwoorden gestelt.⁶⁾

De verscheydenheyt des geslachts inde Voornaemen⁷⁾ / hebben wy hier ⁺wat breeder ghestelt / om dat die scheydinge wat duysterder valt⁸⁾.

Manel.^9)	Vroul.	Gener.
Die	Die	Dat
Wie?	Wie?	Wat?
Welke	Welke	Welk

+ Adjectiva.

+ 13

1) Net zo (nl. ook als afwijkend).

+ in nominativo.

2) B 26.

+ Participia praesentis temporis.

3) B 25.

4) A 66.

5) B 26.

+ Participia

6) A 64.

7) B 28.

+ Pronomina.

8) cf. A 37.

9) l. Manl.

[p. 18]

Manel.	Vroul.	Gener.
Mijn	Mijne	Mijn
Dijn	Dijne	Dijn
^+V	Vwe	V
Onze	Onze	Ons
Deze	Deze	Dit
Geene	Geene	Geen.

+ 14

⁺Van woorden die een twijffelachtig geslacht hebben.¹⁾

De Naemwoorden die een twijffelachtig²⁾ geslacht hebben / zijn de geene van welke twijffel is / onder welk gheslacht zy behooren / als Lof³⁾, wil⁴⁾, wagen⁵⁾, tijt⁶⁾, stont⁷⁾, dag⁸⁾, ende diergelijke.

+ Nomina dubij generis.

1) B 34; L 13.

2) Cf. Zwaan p. 361.

3) WNT: ‘vr., tot in de 17de eeuw ook onz.’

4) m. en vr.; Van Hoogstr.: ‘thans algem. m.’

5) cf. A 135: wagen, m.v.

6) m. en vr.

7) vr. en m.

8) In de gewone bet. m., maar vr. met de bet.: eind touw, geseltouw; ook dag, dagge (dolk) is vr.

⁺Van woorden die maer een geslacht en hebben.⁹⁾

Deze woorden worden door gemeyne regelen / ende ook aen haere Eyndinge onderscheyden.

+ Nomina unius generis. Ex terminatione.

9) B 19; L 14.

1. Regel.¹⁰⁾

Alle woorden ofte naemen die men alleenelic den mannen geeft / die behooren tot het manlic geslacht / als Petrus, Paulus, Mars, Timmerman, Smit, werker.

10) L 14: Regula I generalis. Masculini generis sunt 1 / Nomina virorum, et quae viris tantum conveniunt: ut, Petrus, Paulus, Mars, Jupiter, pater, consul.

2. Regel.¹¹⁾

Alle naemen die alleenelic den vrouwen gegeven worden / die behooren tot het vroulic geslacht / als Maria, Venus, Moeder, Zuster, Nayster, Breyster, hier wort het wort¹²⁾ Wijf, uytgenomen / welk van het generley geslacht is.

11) L 14: Regula II. Feminini generis sunt 1 / Nomina mulierum, et quae mulieribus tantum conveniunt: ut, Maria, Venus, mater, soror.

12) Ook in A 2 spelt v.H. beide woorden gelijk, doch aldaar met -oo-. Kan deze onvastheid (zie nog o.a. p. 20 n. 4, p. 22 r. 10 v.o., p. 31 n. 3) wijzen op gelijke wijze van uitspreken?

3. Regel.

⁺Alle werkwoorden in de onbepaelde manier / wanneer zy voor zelfstandige ⁺genomen worden / als Werken, Loopen, Rusten, Lij-(15)den, die behooren tot het generley geslacht.

⁺Hier by behooren ook alle Werkstammige die met Ge, De, ofte Ver,

+ Omnia infinitiva.

+ 15

+ Verbalia.

[p. 19]

beginnen / ende welke niet in Inge en eyndigen / als Het gewerk, Het gedraeg, Het begrijp, Het beloop, Het vermaen, Het verhael.

Ook behooren hier onder alle woorden die beyde zelfstandig ende ook byvouglic zijn / als Het Recht, Het ront, Het gelijc.

⁺Tot het generley geslacht behooren ook / alle Verkleynde woorden / als Manneken, Boomken, Dierken, Huysken.

Ook behooren hier by alle deze woorden des getals / in het eenvoudig getal / als Twintich, Vijfentwintich, Dertig, Veertich, Hondert, Duysent, etc.

Noch alle naemen der winden / als Noort, Oost, Zuyt, West, maer als men zegt Noortoost, Zuytwest, etc, zo worden die zonder ledekens uytgesprooken / ende als men zegt Noordenwint, Oostenwint, zo behooren die onder het manlic geslacht.

⁺Ook zo behooren tot het generley gheslacht de Bywoorden / als die voorzelfstandige genomen worden / als Het buyten, Het binnen, Het ja, Het neen, Het onder Het boven.

+ Diminutiva.

+ Adverbia Graecismus¹⁾

1) cf. B 20 met Griekse vbb.

⁺Van de Eyndinge der woorden.

+ De nominum terminatione.

1. Regel.²⁾

⁺Alle Naemstammige woorden die in Heyt eyndigen / behooren tot het vroulic geslacht / als Wijsheyt, Schoonheyt, Goetheyt.

Ook alle werkstammige die in Inge ende isse eyndigen / als Loopinge, ⁺Gevinge, Lijdinge, Gevangenisse, Getuygenisse.³⁾

⁺Men vint getuygenisse ook by het generley geslacht.

⁺Ook behooren tot het vroulic geslacht / alle Naemstammige woorden / die in de plaetse van Heyt hebben Te, dat is / als men stelt Sterkte, Groote, Scherpte, Plompte, in de plaetse van Sterkheyt, Grootheyt, Scherpheyt, Plompheyt.

⁺Tot het vroulic gheslacht behooren de Naemstammige woorden / welke in y eyndigen / als Brouwerij, Visscherij, Hoverdij.

Oock behooren tot het vroulic geslacht / de Latijnsche ofte Francoysche woorden / welke in ie eyndigen / als Gratie, Blamatie, Executie,⁴⁾

2) B 21.

+ Denominativa.

+ Verbalia.

3) Zie Zwaan, 337.

+ 16

+ Denominativa.

+ Denominativa.

4) Deze drie vbb. uit te spreken met tweelettergr. uitgang: ië. Zie A 74.

2. Regel.

⁺Tot het generley geslacht behooren de Werkstammige woorden / welke in Ment eyndigen / als Testament, Tractement, deze zijn al vreemt.

Voorts van woorden welke onder deze genaemde regelen niet en vallen / is achter een register / op het eynde des boukx gestelt.

+ Verbalia,

[p. 20]

Merk.¹⁾

Dit onderscheyt der geslachten en behouft in den rijm altijt niet nagevolgt te worden / want om die oorzaeke zouden de Rijmers al te nouw gebonden zijn / in het waernemen der voeten²⁾ / dewijl dan dat eenen³⁾ afbreuk van onze spraekx cierlickheyt zoude veroorzaeken / zo wort den Rijmers / eene volle vryheyt gelaten / om de byvouglicke worden⁴⁾ somtijts te verkorten.

1) B 31.

2) versvoeten.

3) WNT: alleen vr.; Van Hoogstr.: m. en v.

4) woorden; cf. p. 18 n. 12.

Van de Soorten der Naemwoorden.⁵⁾

⁺⁺Soorte⁶⁾ is hier den Aert ofte de Afkomst waer van eenige woorden komen, ofte geboogen worden.

⁺Daer zijn twee Soorten der Naemwoorden / de eerste soorte zijn / Eerste ofte Grontwoorden / de andere soorte zijn Afkomstige / ofte uytspruytende woorden.

⁺De Grontwoorden zijn / welke van geen woorden en komen / als Steen, Yser, Kalk.

⁺De Afkomstige woorden zijn / welke van een ander woort komen / als Steenachtig, Yserachtig, Kalkachtig.

⁺Daer spruyten eenige woorden van Naemwoorden ofte van Werckwoorden.

⁺Van de Naemwoorden / spruyten vijfderley woorden / als 1. Vaderstammige, 2. Volkstammige, 3. Ervende, 4. Verkleynde ende 5. Naemstammige.

5) B 34; L 22 is vb. voor het hele caput.

+ 17

+ Discrimen Speciei.

6) In B geen definitie.

+ Species duae Primitiva Derivata.

+ Primitiva

+ Derivata

+ Nomina verba.

+ 1 Patronimica.
2 Gentilia
3 Possessiva
4 Deminutiva.
5 Denominativa.

Van de Vaderstammige.⁷⁾

De Vaderstammige worden genaemt / welke van de Vaders ofte Ouders afkomen / ende beteykenen de Zonen ende Dochters / Nichten ofte Neven ende de nakomelingen / als Aeneadische⁸⁾, dat beduyt een van AEneas geslacht / alzo ook Een Christen, ook Een Ciceronische, een Platonische, doch deze laetste woorden / worden in onze taele / voor zulke persoonen verstaen / die den naem harer meesteren draegen.

7) L 22: Patronymica proprie dicuntur quae à patribus derivata, significant non solum filios vel filias, sed etiam nepotes vel neptes, aliosque posteros.

8) Het enige, weinig overtuigende vb., ontleend aan L: ut Aeneades. In B laat v.H. terecht de patronymica achterwege. Ook het Latijn kent ze niet; Jeep 145: ‘Da die Römer keine Patronymica besitzen...’ Melanchthon 295: Possessiva, Denominativa, Diminutiva, Verbalia, Patronymica. Maar hij voegt eraan toe: Sunt autem patronymica omnia Graeca.

⁺Van de Volckstammige.⁹⁾

De Volkstammige woorden zijn / welke een Vaderlant ofte een Volk ⁺beduyden / (18) als Romeyn, Spartiaen, Israelijt, Nassouwer.

+ Gentilia.

9) B 35; L 23: quae patriam vel gentem significant: ut, Romanus, Coloniensis, Spartiata, Israhelita.

+ 18

[p. 21]

⁺Van de Ervende woorden.¹⁾

De Ervende woorden zijn / welke eenen Ervelicken naem / van de woorden daer zy af komen / ontfangen / als Koninglic, van Koning, Vaderlic van Vader, Broederlic van Broeder.

+ De Possessivis.

1) B 36; L 23: quae possessionem significant: ut, regius, à rex. patrius, à pater. fraternus, à frater...

⁺Van Verkleynde woorden.²⁾

Verkleynde woorden zijn / welke eene Verkleyninge van de woorden daer zy af komen / beduyden / als Steenken, Bouksken, Herteken, Armken.

+ De Diminutivis.

2) B 38; L 23: quae deminutionem sui primitivi significant: ut, lapillus, libellus, corculum...

⁺Van Naemstammige woorden.³⁾

De Naemstammige woorden zijn / welke van Naemwoorden komen / ende het en zijn geen Vaderstammige / noch te Volkstammige / nochte Ervende / nochte ook Verkleynde woorden / als Gerechticheyt, welk komt van het Naemwoort Gerechtig Zalicheyt van Zalig, Goetheyt van Goet.

+ Denominativa.

3) B 37; L 23: quae à nominibus derivantur et nec sunt patronymica, nec gentilia, nec possessiva, nec deminutiva: ut, iustitia à iustus, saluber à salus.

⁺Van de Werkstammige woorden.⁴⁾

Van de Werckwoorden / spruyten de Werkstammige woorden / als Lezinge, ende Gelees, van Leezen, Loopinge ende Geloop, van Loopen, Bereydinge, Bereytsel⁵⁾, van Bereyden, Schijninge, Schijnzel, ende Geschijn, van Schijnen.

+ De verbalibus.

4) B 37; L 23: quae à verbis derivantur: ut, lectio à lego, cursus à curro.

5) Vislijm; vb. bij Halma: Die wijn moet met bereidzel schoongemaakt worden; zie ook De Bo s.v. breedsel: Vischlijm eiwit of andre stoffe die men gebruikt om wijn te breeden of te klaren; ook Klaarsel genaamd. Het breedsel wordt met de slagroede in den wijn vermengd.’ Ook: toebereidsel.

⁺Van het Getal.⁶⁾

⁺Daer zijn twee namen des Getals / te (19) weeten / het Enkel ende het Veelvoudig.

⁺Het Enkel ofte Eenvoudig Getal is / het welk van een ding spreekt / als Mijn Vader.

⁺Het Veelvoudig Getal is / het welk van veele dingen spreekt / als Onze Vaders, onze Landen.

+ De Numero.

6) B 39; L 24 vert.

+ 19

+ Singularis.

+ Pluralis.

Merk.⁷⁾

Eenige woorden en worden in het Veelvoudig Getal niet uytgesprooken / als

7) B 40.

[p. 22]

Aerde,	Etter	Krijt	Onrecht	Slaep	Toorn
Adel	Gelt	Leet	Onwil	Slijk	Troost
Baet	Gist	Lijm	Pap	Slijm	Tucht
Bloet	Glans	Lijt^5)	Pracht	Smaet	Vaek
Cijs^1)	Gom^2)	Look	Raet	Snap	Venijn
Deeg	Gras	Lucht	Recht	Snic	Vlouk
Doop	Grouw^3)	Meel	Regen	Snot	Vlas
^+Doot	Heyl	Melk	Roet	Solfer (20)	Vlijt
Dorst	Honger	Merg	Rom^6)	Spec	Vorst Frigus
Dooy	Huysraet	Mest	Room	Spijt	Waen
Douw	Iemant	Min	Roest	Spoet	Wensch
Dronk	Ys	Moetwil	Rust	Spot	Wolle
Druc	Int^4)	Moes	Salaet	Stank	Wouker
Echt	Ioc Iocus	Niemant	Schamp	Stof	Zeep.
Ernst	Kley	Nijt	Schric	Strooy
Eysch	Kout	Noen	Schijn	Sweet

⁺Hier by behooren ook veel Werkstammige woorden⁷⁾ / die met GE, BE, ende Ver beginnen / als Geklap, Verhael⁸⁾, Bedrog ende diergelijke.

Hier by behooren ook de naemen der Metaelen / als Gout, Zilver, Loot, Tin.

Ook veele naemen der Vruchten / als Rogge, Geerst, Haver, Linnen, Hooy, Riet, Oeft.

Ook eenige naemen van Vochtige waeren / als Melc, Honich, Azijn, Boter, Pek, Oly.

De naemen der Steden / Landen ende Revieren / en mogen niet wel in het Veelvoudig uytgesprooken woorden / als Roomen, Rijn, Leyden, Amsterdam.

Alzo ook veel vreemde namen / als Paulus, Petrus, Christus, Barnabas.

Daer zijn eenige woorden in het Veelvoudig getal / welke in het Enkel getal niet uytgesprooken en worden / als Ouders, Voorouders, Herzenen, de Lieden ofte Luyden.

5) loop, gang, voorbijgang, passage, veer; cf. WNT i.v. lijd.

1) schatting, cijns.

2) WNT i.v. geeft vbb. met pluralisvorm bij Cats o.a. ‘De gommen uyt de boomen’.

3) afschuw, angst.

+ 20

6) roem.

4) inkt.

+ Verbalia.

7) B 41; voor dit en de volgende gevallen cf. L 25, waar nomina propria, metallorum, frumentorum, liquidorum genoemd worden.

8) herhaling; schadeloosstelling.

⁺Van de Figuyr des Naemwoorden.⁹⁾

In de woorden komen driederley Figuyren / als Enkele, Dobbele, ofte Gekoppelde, ende Drievoudige woorden.

⁺⁺Een Enkel Naemwoort is / het welc van geen twee woorden te zamen Gekoppelt en is / als Ziel, Mensch, Beest, Goet.

+ De Nominum Figura.

9) l. der N.; B 42; L 27: Figurae nominum sunt tres: Simplex, Composita, et Decomposita.

+ 21

+ Nomen Simplex.

[p. 23]

⁺Een Dobbel woort is van twee woorden te zamen gekoppelt / als Groot-moedich, God-zalig, Lief-hebber.

⁺Een Drievoudig woort komt van een Dobbel woort / zommige der Drievoudige woorden zijn Afkomstige / als Grootmoedicheyt, Godzalicheyt, ende zommige zijn van drie verscheyde woorden te zamen gekoppelt / als On-her-varen, On-ver-winnelic, On-be-zorgt.

+ Compositum

+ De Compositum.¹⁾

1) l. Decompositum; cf. L 27: quod est ex composito factum: vel derivatione: ut, impietas, magnanimitas: vel compositione: ut, inexpertus, inexpugnabilis.

⁺Van het Geval.²⁾

⁺Daer zijn zes Gevallen der Naemwoorden / als Noemer, Baerer, Gever, Aenklager, Rouper, Ofnemer, van deze Gevallen worden de Noemer ende de Rouper / rechte gevallen³⁾ / maer de andere worden gebogene gevallen genaemt.

De Noemer is een geval in het welk / een ygelic Naemwoort niet gebogen en is / als Vader, Mensch, Hemel, Goet, Swart, Beesten, Vrouwen.

⁺In den Baerer is eene buyginge / welke uyt de Naemwoorden spruyt⁴⁾ / als Des Vaders, des Hemels, der Vrouwe.

⁺In den Gever is eene buyginge / welke geschiet in het woort / aen het welk iet gegeven wort / als Ik geeve den Man, Men geeft den armen Dieren.

⁺In den Aenklager / is eene buyginge / welke geschiet in het woort / aen het ⁺welk eene werkinge / gedaen wort / als Hy sloug (22) den goeden Man, Ick hieuw den Boom ter Neer.

⁺In den Rouper blijven de woorden onverandert / gelijc in den Noemer / als ô Mannen, ô Vrouwen.

⁺In den Ofnemer / worden de woorden geboogen / met de Voorzettinge Van, als vanden Man, van den Velde, in het vervolg zullen deze Gevallen / met haer gebruyk in het lang⁵⁾ verklaert worden.

+ De Casibus

2) B 47.

+ Nominativus Genitivus, Dativ. Accusativ. Vocativus, Ablativus.

3) casus recti, waartegenover de gebogene gevallen, casus obliqui, staan.

+ Genitivus.

4) nl. door vormverandering.

+ Dativus.

+ Accusativ.

+ 22

+ Vocativus.

+ Ablativus. Praepositio. Casus.

5) uitvoerig.

Merk.

⁺Alle Zelfstandige woorden / worden alleenlic in den Barer gebogen / in het Eenvoudig / maer in het Veelvoudig en worden die in geen geval geboogen.⁶⁾

+ Omnia, Nomina, Substantiva, Monoptota sunt in Sinlari⁷⁾, et in Plurali Aptota.

7) l. Singulari. De termen Aptota en Monoptota worden verduidelijkt in L 88: Aptota sunt quae una voce in omnibus casibus usurpantur. Monoptota sunt quae unum tantum casum habent.

6) cf. ‘Aen den Lezer’; v.H. beslist daar niet, of De Groot, Stevin en Cats (ook hijzelf, gelijk in A 22 blijkt) gelijk hebben, als zij alle gevallen (behalve den Barer) verwerpen. Er blijken uitzonderingen te zijn: zie niet alleen het volgende ‘Behalven’, dat in Gode en in enkele onz. woorden een datief-verbuiging aanwijst, maar ook ‘Behalven’ in A 26, waar de vr. woorden, op enkele na, zelfs in den Barer geen buiging tonen. Wat blijft er dan van den regel over?

[p. 24]

Behalven.

God heeft somtijts in den Gever Gode, ook zijnder eenige woorden des generley geslachts / die in den Gever gebogen worden.¹⁾

⁺De Byvouglicke woorden van het Manlic geslacht / worden in den Baerer / Gever / Aenklaeger ende Ofnemer gebogen / ende de Gever / Aenklager ende de Ofnemer zijn den Baerer gelijc.

⁺De Byvouglicke woorden van het Vroulic geslacht / en worden in het Eenvoudig / in geen Geval geboogen.

De Byvouglicke woorden van het generley geslacht / en worden niet dan in den Baerer geboogen.

1) cf. A 29: velde, Hoove, Diere.

+ Adjectiva,

+ Adjectiva, Faeminina, aptota sunt Adjectiva, Neutrius, Generis, Monoptota sunt.

Behalven.

Eenige worden ook in den Gever ende Ofnemer geboogen / door oorzaeke ⁺van eenige Voorzettingen.

+ Praepositiones.

⁺⁺In het Veelvoudig.²⁾

⁺Als de Byvouglicke woorden voor Goden, Engelen, Menschen ofte Booze geesten, genomen worden / geen Zelfstandige woorden by haer hebbende / zo hebben die in Noemer³⁾ eene N op het eynde / als de Dooden, de Edelen, de Boozen, de Zotten, de Heyligen, de Swarten, maer alsser by de Byvouglicke woorden Zelfstandige komen / zo eyndigen die in den Noemer in E, als De Doode, Menschen, de Edele mannen, de Booze geesten.

+ 23

+ In Plurali.

2) B 64; A 106.

+ Adjectiva pro Substantivis.

3) l. den Noemer.

Merk.

Deze Byvouglicke, woorden / Eenige, Zommige, Veele, Weynige, geene, Die, Deze, Wie⁴⁾, Welke, Mijne, uwe, Dijne, Onze, Diergelijke, Zulke, Andere, Sodanige, vallen somtijts hart / als die met eene N op het eynde in den Noemer uytgesprooken worden / al ist dat zy in de plaetse der Zelfstandige gestelt worden.⁵⁾

⁺In den Baerer⁶⁾ heeft het Ledeken DE eene Buyginge / als der Dooden, der Edelen, der Sotten, ende der doode Menschen, der Edele Mannen, ook zo vint men wel Der dooder Menschen, der Edeler Mannen, maer men zal deze woorden / als Eenige, Zommige, Veele, Weynige, Die, Deze, Welke, Mijne, uwe, Dijne, Onze,⁷⁾ alsser geene Ledekens voor en staen / altijt met eene R ⁺op het eynde in den Baerer vinden.

4) ‘Byvouglick’ als er een genitief bij hoort?

5) Ampzing r. 395 vlgg. zegt ook, dat de verbuiging zonder n ‘dickwils sachter ende aengenaemer luyd: met namen in de woorden enige, sommige, weynige, alle, andere, ende diergelijke.’

+ In genitivo.

6) B 65.

7) B 76.

+ In genitivo.

[p. 25]

In den Gever¹⁾ hebben de Byvouglicke woorden eene N op het eynde / als den dooden Menschen, den Edelen Mannen, maer indien men van de Byvouglicke ⁺⁺woorden de (24) N in den Gever afnaeme / zo zoude dit Geval van de andere Gevallen / ende ook van het Eenvoudig onderscheyden zijn / dan zoudemen in den Gever hebben den goede Menschen, den Edele Mannen²⁾, zo wort de Noemer Baerer ende Gever bynae zo wel by ons als by de Latijnen ofte Grieken onderscheyden.

1) B 66.

+ Casus, Singularis.

+ 24

2) cf. A 106, Hooft W. 38.

Merk.

Dit waernemen der Gevallen in het Veelvoudig / is by de Ouden altijt gebruykt geweest / ook by Koornhert / Aldegonde / Grotius / Ampsingius / ende andere.

⁺De Ofnemer is gemeynlick den Noemer gelijk / ende somtijts den Gever.

⁺In het Veelvoudig zijn de Byvouglicke woorden / in den Noemer / Aenklager / ende Rouper gelijc.

+ Ablativus.

+ Accusativus.

⁺Breeder Verklaeringe³⁾

+ De Declinatione nominum et Articulorum.

3) B 48.

Van de Buyginge der woorden, ende eerst van de Buyginge der Ledekens.

Van het Ledeken DE des Mannelicken geslachts.

	Eenvoudig.	Veelvoudig.
^+Noemer	DE	DE
Baerer	Des	Der
Gever	Den	Den
Aenk.	Den	De
Ofn.	Van den	De ofte Vanden.^4)

De Buyginge van het Ledeken DE des Vroulicken geslachts.⁵⁾

	Eenvoudig.	Veelvoudig.
Noemer	DE	DE
^+Baerer	Der	Der
Gever	De ofte Der ofte Ter^6)	Den
Aenk.	De	De
Ofn.	Vande	De ofte Vanden.^7)

Merk.

By eenige Ervarenen⁸⁾ wort het Ledeken DE, des Vrouwelicken geslachts

+ Nominati. Genitivus Dativus Accusativ. Ablativus

4) De Hubert geeft alleen Vanden.

5) B 49.

+ 25

6) Ter niet bij de Hubert en Ampzing.

7) Vanden niet bij De Hubert en Ampzing.

8) ervaren schrijvers.

[p. 26]

Der in den Gever gestelt / om dat het Geval van den Gever / nootzaekelic behoort uytgedrukt te worden / maer om dat het Ledeken DE, in den Baerer Der heeft / zo vereyscht de gelegentheyt der zaeke / dat de Buyginge in den Baerer ende in den Gever verscheyden zy / daerom hebben wy in den Gever Ter gestelt / alhoewel het woordeken Ter zomwijlen in eenen heelen anderen ⁺zin gebruykt wort / gelijk men hier naer in de Tsamenvouginge¹⁾ kan zien.

+ In syntaxi.

1) A 111.

De Buyginge van het Ledeken Het.²⁾

	Eenvoudig.^3)
Noemer	Het	In het Veelvoudig is het Ledeken van 't Manlic / Vroulic ende generley gheslacht eveneens.^4)
Baerer	Des
Gever	Het
Aenk.	Het
Ofne.	Van Het^5)

De Buyginge van het Ledeken Een des Mannelicken geslachts.

Noemer	Een
Baerer	Eenes ofte Eens
Gever	Eenen
Aenk.	Eenen
Ofne.	Van eenen.

⁺De Buyginge van het Ledeken Eene⁶⁾, is alleenlic in den Baerer / ende is Eener.

⁺Het Ledeken Een van het Generley geslacht / heeft in den Baerer Eens ofte Eenes ende de Gever / Aenklager / Ofnemer zijn den Noemer gelijk.⁷⁾

2) B 49.

3) Bij De Hubert en Ampzing tevens den, hetwelk De H. ook in den acc. naast het noteert (met de toevoeging: somtijds). Maar zie A 28/29.

4) geheel gelijk.

5) De Hubert en Ampzing tevens van den. Maar zie A 28/29.

+ In genitivo

6) Blijkbaar het vr. lidw. Bij De Hubert niet alleen in den gen. eener, maar ook in den dat. (naast eene) en den abl. (naast van eene).

+ 26

7) Bij De Hubert en Ampzing naast den ook eenen in dat. en abl. De Hubert bovendien somtijds eenen in den acc.

⁺Van de Buyginge der Zelfstandige woorden.⁸⁾

De Zelfstandige Naemwoorden nemen in den Baerer eene S tot haer / als De Vader is in den Baerer des Vaders, de boom, des Booms.

+ Declinatio Substantivorum nominum. Genitivus

8) B 50.

Behalven.

⁺De woorden van het Vroulic geslacht / en veranderen in geen Geval / dan alleenlic in de Ledekens / ende als zy eene S aennemen / zo worter ook wel het woordeken Des voor gestelt / als des Waerelts⁹⁾, des Lochts men vint ook

+ Nomina, Generis, Foeminini.

9) cf. Ampzing r. 339 vlgg. en Van Helten I, 56.

[p. 27]

des Wijsheyt¹⁾, deze manier en mach niet dan op zeekere Voetstappen²⁾ der Geleerden na gevolgt worden.

1) l. des Wijsheyts (z. Errata in het voorwerk). Men vindt bij Van Helten I, 57 vele vbb. op -heyt met s in den gen.

2) in het veilige spoor; Ampzing zegt: ‘het en wil altijd in den rijm niet’: hij staat toe dezen vorm in ‘rijm-verlof’ (r. 354) te gebruiken; in proza ‘met behoorlijke bepalinge in soberheid’, r. 358.

Merk.³⁾

De Buyginge in den Baerer schijnt nae eenige Vaderstammige / ofte ook nae eenige Byvougelicke woorden te trecken / want als men zegt Vaders goet, dat is by nae zoveel als Vadersch⁴⁾ ofte Vaderlic⁵⁾ goet, alzo ook Waerelts verderf, dat is / bij nae zo veel als Waerelsch Verderf.

3) B 55.

4) Een bedenksel van v.H.?

5) Nodige verklaring van het woord vadersch; v.H. zoekt blijkbaar verband tussen de -s en de -sch.

⁺Eenige Naemwoorden die geen S
in den Baerer aen en nemen.⁶⁾

⁺Hert heeft in den Baerer des Herten, God heeft Gods ende Godes, Heer, Heeren, Kruys, Kruyces, Wil, Willes, Mensch heeft Menschs Mensches ende Menschen.

⁺Ook hebben zommige woorden in de plaetze van de S eene X. als Volc, heeft Volkx, Lijk, Lijkx, dit schijnt te zijn / om dat de uytspraek wat lichter⁷⁾ zoude vallen.

⁺De Zelfstandige woorden / welcke in S. eyndigen / worden bequaemelic in plaetse van den Baerer in den Ofnemer uytgesprooken / als van het Huys, van het Mes, valt in het gehoor wel zo aengenaem / als dat men zoude zeggen des Huyzes, des Messess⁸⁾

⁺De Latijnsche woorden die in S eyndigen⁹⁾ / die mogen in den Baerer wel zonder veranderen blyven / als Paulus Brieven, Christus lijden, Herodias dochter.

De vreemde Namen die in O eyndigen¹⁰⁾ / die nemen in den Baerer Os¹¹⁾, tot haer / als Pharao heeft Pharaoos, Cupido, Cupidoos, Apollo, Apolloos.

De vreemde Namen die in A eyndigen¹²⁾ / die nemen tot haer Es in den Baerer / als Diana, heeft Dianaes, Iuda, Iudaes.

⁺Men vint ook¹³⁾ dat Ian in den Baerer heeft Iannen¹⁴⁾, Pieter, Pieteren,

+ Nomina.

6) B 55.

+ In genitivo

+ 27

7) Dit lijkt weinig aannemelijk; v.H. zelf is reeds niet sterk overtuigd: ‘schijnt’.

+ Genitivus Ablativus.

8) Desondanks bleef des huizes tot nu toe in gebruik. Door de Bijbelvertalers?

+ In genitivo, Siet Heynsius in Christus Lofsang, ook Grotius in den Godsdienst.¹⁵⁾

15) Bewijs van den waren godsdienst (1e dr. 1622).

9) B 56.

10) B 57.

11) v.H. wil zeggen: deze woorden krijgen geen vreemde verbuiging, maar een (Nederlandse) genitiefs -s; zij moeten dan met twee o's geschreven worden. Een alinea verder een dgl. redenering.

12) B 57.

+ In genitivo.

13) B 56.

14) cf. Kolthoff 38.

[p. 28]

Vrouwe, Vrouwen, Propheet, Propheeten, Nicht, Nichten, maer deze manier schijnt verworpelic¹⁾ te wezen.

1) Vreemd, dat v.H. propheeten verwerpt. In B 56 niet.

Merk.²⁾

Veele Geleerden / houden de Latijnsche Buygingen / in het Nederduyts voor een cieraet / ja zelf zo houden zy het naelaeten van die Buygingen voor ⁺eene ongeleertheyt / ende woestheyt³⁾ / daermen nochtans zonder byzondere leeringe ofte onderwijs der Latijnse spraeke die niet en kan verstaen.

⁺Waerom en zoudemen⁴⁾ zo wel de Griekse (28) ende de Hebreeuse Buygingen in onze spraeke niet behouden / men en vint ook niet dat eenig Volk de vreemde woorden met vreemde Buygingen / in haere Taele behouden hebben / ⁺behalven de Latijnen / welke de Griekse Buygingen / dikwils / als haere eygene gebruykt hebben / maer haere spraeken hebben in die zaeke / eene groote overeenkomende gemeynschap: Daerom zoo hebben wy hier de Buyginge der vreemde woorden na onzes spraekx aert⁵⁾ gestelt.

De bleef⁶⁾ van de Buygingen der Zelfstandige woorden / in het Eenvoudig / mach men uyt het volgende Voorbeelt afnemen.

	Eenvoudig.^7)	Veelvoudig.
Noemer	de Man	de Mans ofte Mannen
Baerer	des Mans	der Mannen
Gever	den Man	den Mannen
Aenk.	den Man	de Mannen ofte Mans
Ofn.	van den Man	van de Mannen ofte van den Mannen.

	Eenvoud.^8)	Veelvoud.
Noemer	de Vrouwe	de Vrouwen
Baerer	der Vrouwe	der Vrouwen
Gever	de Vro. ofte Ter Vro.	den Vrouwen
Aenk.	de Vrouwe	de Vrouwen
Ofnemer	vande vrouwe	van de ofte den Vrouwen.

	Eenvoud.^9)	Veelvoud.
Noem.	het Velt	de Velden
Baerer	des Velts	der Velden
Gever	het Velt ofte den Velde	den Velden
Aenk.	het Velt	de Velden
Ofn.	van het velt of vanden Velde,	van de ofte den Velden.

2) B 58. Voor het volgende betoog zie men ‘Aen den Lezer’.

+ Barbarismus.

3) onbeschaafdheid; cf. i.m. Barbarismus.

+ 28

4) Versta: zoude men dan.

+ Ziet Heynsius, Grotius, Ampsingius.

5) Ampzing r. 114 vlgg. sluit hierbij aan en verwijst naar v.H. in r. 130; zie ook B 57, 58.

6) het overblijfsel; z. WNT s.v. bleeve.

7) B 51.

8) B 52.

9) B 54.

[p. 29]

⁺Merk.

Daer zijn eenige woorden des generley geslachts / welke in den Gever ende Ofnemer eene E aennemen / als Velt, Velde, Hof, Hoove, Dier, Diere, ende voor deze woorden moet dan altijt het woordeken Den komen / als den Velde, den Hoove ofte van den Velde van den Hoove, van den Diere.¹⁾

+ 29

1) cf. A 22.

Van het Veelvoudig getal der
Zelfstandige woorden.²⁾

Alle Zelfstandige woorden hebben / in het Veelvoudig EN ofte S, op het eynde / als Man heeft Mans ende Mannen.

⁺Alle Eensilbige Naemwoorden hebben / in het Veelvoudig EN op het eynde / als Vier, Vieren, Been, Beenen, Dier, Dieren, maer zy en hebben nimmermeer eene S op het eynde / behalven Man, Wijf, Maet, ende Kok.³⁾

Alle Zelfstandige woorden welke in E eynden / die nemen tot haer N in het Veelvoudig / als Eynde, Eynden, Vraege, Vraegen.

De Zelfstandige woorden die voorts in F, N ende R, eyndigen⁴⁾ / die eyndigen in het Veelvoudig / in S ende N, als Man, Mans,⁵⁾ ende Mannen, Meesters⁶⁾ ende Meesteren, Wijf, Wijfs ende Wijven, Keuken, Keukens ende Keukenen, Keten, Ketens ende Ketenen, behalven de verkleynde woorden / als Manneken, heeft Mannekens, Boomken, Boomkens⁷⁾, deze hebben alleenlic eene S in het Veelvoudig.

2) B 59.

+ Monosyllaba

3) Leid. ex. 2: adde soon.

4) B 52.

5) B 59.

6) cf. A 35.

7) Leid. ex. 2: adde soonken, dochterken.

Van de woorden welke haere laetste
Letteren op het eynde veranderen.

⁺De Naemwoorden welke F op het eynde in het Eenvoudig hebben / die veranderen de F in eene V⁸⁾, als Wijf, Wijven, Lijf, Lijven.

Als op het eynde eenes woorts / eene Z zoude staen⁹⁾ / zo wort daer eene S voorgestelt / als Wijs voor Wijz, Boos voor Booz.

+ 30

8) B 5. Leid. ex. 2 verklaart, dat hier geen verandering, maar een normale vervanging plaats vindt.

9) v.H. gaat hier wel van den langeren vorm uit, maar hij spreekt over tekens. Het is geen kwestie van taalhistorischen aard voor hem.

⁺Van de woorden welke haere laetste
Letteren verdobbelen.¹⁰⁾

Alle Eensilbige Zelfstandige woorden welke op het eynde twee ofte meer Meklinkers hebben / die en verdobbelen haere laetste letteren niet als Bant, heeft Banden, Hant, Handen, Vlecht, Vlechten.

⁺Alle Eensilbige Zelfstandige woorden / welke twee klinkletteren hebben / die en verdobbelen haere laetste letteren niet / als Weer heeft Weeren, Paert, Paerden, Dwael, Dwaelen, Zaeg, Zaegen.

+ Monosyllaba, Consonantes.

10) B 60.

+ Monosyllaba. Vocales.

[p. 30]

⁺Alle Zelfstandige woorden van twee ofte meer silben / welke op het eynde eene korte silbe hebben / die en verdobbelen hare laetste Letteren niet / als Tafel heeft Tafelen, Wortel, Wortelen, Teyken, Teykens, Teykenen.

⁺Alle Eensilbige woorden / in de welke maer een Klinker en is / ende die op het eynde / maer eenen Meklinker en hebben / die verdobbelen haere laetste Letteren / als Lip, Lippen, Top, Toppen, Zin, Zinnen, Wit, Witte, Dul, Dulle.

Als de laetste silbe van eenig woort / maer eenen Klinker en heeft / ende ⁺in C ofte K eyndigt / zo verdobbelt / de laetste Let-(31)ter in het Veelvoudig/ als Vriendelik, Vriendelikke,¹⁾ Genougelik, Genougelikke.

+ Substantiva.

+ Vocalis.

+ 31

1) Leid. ex. 2: malim usum sequi vriendelijck... vriendelijcke.

Merk.

Alzo zietmen dat deze woorden / de laetste Letteren verdobbelen om dat in die woorden maer een Klinker en is / ende om dat zy maer eenen Meklinker op het eynde en hebben / maer hoewel in de voorverhaelde woorden / twee Kaen behoorden gestelt te worden / zo hebben wy om die groote veranderinge des gezichts / de Letter C somtijts voor eene K gestelt / gelijk wy ook op eene andere plaetse²⁾ gezeyt hebben.

⁺Indien nu eenige woorden in de laetste silben twee Klinkletteren hebben / die en zullen haere laetste Letter niet verdobbelen / ende indien de laetste silbe van eenige woort twee ofte meer Meklinkers heeft / zo en zal de laetste ⁺Letter in het Veelvoudig niet verdobbelt worden / ende indien de laetste silbe van eenig woort lang is³⁾ / ende niet dan eenen Klinker / ende maer eenen Meklinker en heeft / zo zal de laetste Letter altijt in het Veelvoudig verdobbelt worden / gelijc als de voorgenaemde eensilbige worden.

2) A 5 vlg.

+ Vocalis.

+ In plurali.

3) klemtoon heeft; dus b.v. tafel niet. Maar wel Vriendelik - vriendelikke.

⁺Hier worden eenige woorden
uytgenomen.⁴⁾

⁺Daer zijn eenige woorden / die maer eenen Klinkletter / ende niet dan eenen Meklinker en hebben / welke hare laetste Klinkletter⁵⁾ niet en verdobbelen / maer nemen eenen Klinker tot haer / als Dach heeft Dagen⁶⁾, Dac, ⁺Daeken, Dal, Daelen ende Dallen, (32) Gat, Gaeten, Gebet, Gebeeden, Graf, Graeven, Hof, Hooven, Hol, Hoolen ende Hollen, Lot, Looten, Lid, Leden⁷⁾, Pad, Paeden, Stat, Steeden, Staf, Staeven, Schip, Scheepen, Slag, Slaegen, Slot, Slooten, Spit, Speeten, wech, weegen, vat, vaeten, Smit, smeeden, Gebod, Gebooden, God, Gooden, Glas, Glaezen, Trec, Treeken, Schof, Schooven,

+ Anomala.

4) B 61. Vgl. de spelling van woorden en worden in dit opschrift en een regel er boven; z.p. 18 n. 12.

+ Vocalis. Consonans Vocalis.

5) l. Letter; vgl. de vbb. met oo en ee; in B komt v.H. van deze spelling geheel terug.

6) l. Daegen.

+ 32

7) l. Leeden.

[p. 31]

Zog heeft Zeugen, Vlot heeft Vlooten, weg, weegen, Spel, Speelen, Kot, Kooten.

⁺Daer zijn ook eenige Zelfstandige woorden¹⁾ / welke in het Veelvoudig den gemeynen Regel niet en volgen / als Kint heeft Kinderen ende Kinders, Bert, Berders ende Berderen, Blat, Bladeren ende Bladers, Kleet, Kleederen, Kleeren, Rad, Raderen, ende Raders, Liet, Liederen, Lam, Lammeren, ende Lammers, Gemoet, Gemoederen, Ey, Eyeren, ende Eyers, Runt, Runderen ende Runders, Pharizeeus ofte Pharizeer heeft Pharizeen, Meyt heeft Meyssens, Rabout, Rabouwen, Loof, Loovers ende Loveren, Kalf, Kalveren ende Kalvers.

+ Anomala.

1) B 61.

Van de Veranderinge eeniger
Letteren in het Veelvoudig.²⁾

⁺De woorden die in ch eyndigen / veranderen in het Veelvoudig / ende ch woort³⁾ eene G, als Heylich⁴⁾, Heylige, Zalich Zalige, Goedich, Goedige.

Voorts verdobbelen de Byvouglicke woorden haere laetste Letteren / ofte en verdobbelen die ook niet / na dat hare laetste silben zijn / ende volgen daer in den Regel die van de Zelfstandige woorden / aengeteykent is.

⁺Daer zijn veel Byvouglicke / woorden die in het Eenvoudig eene T op het eynde hebben / in welke plaetse D in het Veelvoudig gestelt / wort. Hier af volgen eenige regelen.⁵⁾

2) B 62.

+ In Plurali.

3) wordt; z.p. 18 n. 12.

4) z. Caron 56.

+ 33

5) z.w. 57.

1.

Als de T achter eene S, in het Eenvoudig komt / zo blijft de T zonder veranderen in het Veelvoudig / als Kist, Kisten, Beest, Beesten.

2.

Als achter Ch, ofte G eene T staet / zo en verandert die niet / als Iacht, Iachten, Slecht, Slechten, Velcht⁶⁾, Vlechten.

6) l. Vlecht.

Behalven.

Ieucht, Deucht, Maecht, Vreucht, Voogt.

3.

Als op het eynde eenes woorts eene T achter eene F komt / zo en verandert de T niet / als Graft, Graften, Kreeft, Kreeften.

Behalven.

Bedrouft, Bedroufde.

4.

Als op het eynde eenes woorts / achter uy ofte ui eene T staet / zo en ver-

[p. 32]

andert de T niet / als Buyt, Buyten, Ruyt, Ruyten, Fleuyt, Fleuyten, behalven Huyt, Huyden, Kruyt, Kruyden, Bruyt, Bruyden.

Eenige ervarenen hebben om deze oorzaeke / in het Eenvoudig / altijt zulke Letteren willen stellen / gelijk in het Veelvoudig geschreven worden / schrijvende Swaerd, Geleerd, Bemind, met eene D op het eynde / om dat men in het ⁺Veelvoudig zegt / Swaerden, Geleerde, Beminde, maer om dat wy (34) zeer veel ⁺swaere silben hebben / zo hebben onze Voorouders / de swaere Letteren die wy van natuyr hebben / zo veel als het lijdelic¹⁾ is geweest / altijt in lichte Letteren verandert.

De gene²⁾ / die altijt in de woorden eene Letter in het Eenvoudig willen stellen / gelijc men in het Veelvoudig gebruykt / die willen dat men die woorden evenwel zacht uytspreekt / als tot Voorbeelt / zy willen datmen Mind, gelijc Mint uytspreekt / maer het heeft ons beter behaecht / de woorden te spellen gelijc men die uytspreekt / hier in volgen wy Pontus de Huyter / Aldegonde Koornhert / Heynsius / ende alle gemeyne oude Schrijvers.

+ 34

+ Siet Grotius ende Kilianus

1) toelaatbaar, mogelijk; b.v. niet in de gevallen als genoemd in A 8; z. Caron 59, n. 5.

2) z. Caron 58 vlg.

5.

⁺Als achter eenen Meklinker eene T komt zo verandert die in het Veelvoudig / in D, als Bant, Banden, Hont, Honden.

			Behalven.
Amt	Bult	Hert	Kant	Lont	Poort	Staert	Vent
Begeert	Elephant	Hort^4)	Klont	Munt	Quant	Swart	Vilt
Blont^3)	Fielt	Kaert	Kourt^5)	Naekt	Rent	Taert	Want
Bont	Gort	Kalant	Kort	Pint	Smert	Tent	Wort^3)

Hier by behooren ook alle woorden die in Ment eyndigen / als Testament, Tractement.

+ Post consonantem.

4) stoot, genoemd bij Van Hoogstr. met verwijzing naar deze plaats.

3) Voor blont en wort z. Caron 57 n. 1.

5) hof, erf; vorstelijk hof (Kil.); ook onwettige vergadering van gezellen der lakendraperie ter berechting van kwesties die hen betroffen, WNT i.v. Koert II.

6.

In de volgende woorden wort de T in het Veelvoudig in eene D verandert.

^+Armoet	Daet	Gloet	Liet	Out	Root	Vloet	weyt^6)
Bloet	Draet	Got	Loot	Quaet	Smaet	Vraet^7)	wijt
Broot	Eet	Gout	Luyt	Raet	Strijt	Vroet	wreet
Breet	Glat	Kout	Noot	Riet	Tijt	Waet^8)	Zaet.

+ 35

6) cf. Teuth. weede dat varwe cruyt, sandix.

7) Kil. geeft (als verouderd), een woord vraet in de bet. intertrigo = ‘blikaars’. Mv. met -d? Etymologie is onbekend.

8) gewaad; cf. lijnwaad en Mnl. waet.

[p. 33]

7.

Ende in de volgende woorden en verandert de T niet.

Baet	Geyt	Herout	Krijt	Piloot	Praet	Schoot
Beet	Goot	Kijt	Laet	Placaet	Privaet	Sleet
Bloot	Granaet	Kloot	Maet	Pleyt	Proffijt	Zoet.
Boot	Groot	Konfijt	Moeyt	Plaet	Quijt
Groet	Haet	Kout	Naekt	Poot	Roet

⁺Van den Baerer in het Veelvoudig.

Veel Zelfstandige woorden / die in het Veelvoudig in EN ofte S eyndigen¹⁾ / die hebben in den Noemer zeer bequamelic / de woorden met eene S op het eynde / ende in den Baerer EN op het eynde / als De meesters, Der meesteren, De herders, Der herderen, die woorden luyden ook zeer wel met EN op het eynde in den Gever / welke in den Baerer eene EN begeeren.

+ Genitivus In plurali.

1) cf. De Hubert r. 101, Zwaan 262 vlg. en A 29.

⁺Vande Byvouglicke woorden in
het Eenvoudig.²⁾

⁺De Byvouglicke woorden van het Man-(36)lic geslacht nemen eene N in den Baerer / Gever / Aenklager ende Ofnemer / op het eynde / als Goede, Vroome, heeft in alle die Gevallen / Goeden, Vromen.

⁺De Byvouglicke woorden van het Vroulic geslacht / en veranderen niet.

De Byvouglicke woorden van het Generley geslacht / zijn in den Baerer / als den Barer des mannelicken geslachts / als Goet Vroom, heeft in den Baerer Goeden, Vroomen, voorts zo is de De³⁾ Gever / Aenklaeger ende ⁺Ofnemer den Noemer gelijc / maer als men in den Gever ofte Ofnemer / het Ledeken Den voor de woorden van het Generley geslacht stelt / zo moet de Gever ende Ofnemer / den Baerer gelijc zijn / gelijc men uyt de gestelde Voorbeelden mach afnemen.

Van de Byvouglicke woorden in het Veelvoudig / is boven verhaelt.⁴⁾

+ De Adjectivis in singulari.

2) B 62.

+ 36

+ In genitivo.

3) Dit woord vervalle.

+ Dativus Accusativus, Ablativus.

4) A 24.

⁺Van de Voornaemen.⁵⁾

De Voornaemen zijn woorden / welke voor eenen naem ofte in de plaetse van eenen Naem gestelt worden / altijt eenen zeekeren persoon ofte ding aenwijzende / ende zijn deze / Ik, Hy, Zy, Die, Deze, Wie, Welke, Mijn, Dijn, Onze, V, Geene.

⁺De Voornamen worden aengemerkt in haerer Geslacht, Soorte, Getal, Figuyr, Buyginge, Persoon ende Beduydinge.⁶⁾

+ De Pronominibus.

5) B 67; L 38: Pronomen est dictio variabilis, quae pro nomine posita idem pene significat.

+ Pronomina.

6) L heeft qualitas, genus, species, numerus, figura, casus, declinatio, persona, significatio.

[p. 34]

⁺Van het Geslacht.¹⁾

⁺Alle de Voornamen zijn van allerley ge-(37)slacht / eenige worden zonder op het eynde te veranderen in alle geslachten gebruykt / als Ik, Gy, Zy.

De geene die veranderen / zijn boven verhaelt / in het onderscheyden der geslachten / van alle de woorden in t' gemeyn.²⁾

+ De genere

1) B 69; L 39: Omnia Pronomina generis omnis. Alia una terminatione: ut, ego, tu, sui.

+ 37

2) cf. A 13.

⁺Van de Soorten.³⁾

Daer zijn Eerste Voornamen / ende daer zijn Afkomstige Voornamen.

⁺De Eerste Voornamen zijn Ik, Gy, Hy, Wie, Welke.

De Afkomstige Voornamen zijn / Onze, Mijn, Dijn, u, Deze, Zijn, deze zijn van de eerste Voornamen gesprooten.

+ De specie Pronominum.

3) B 69; L 39 is vb.

+ Primitiva. Derivativa

⁺Van het Getal.³)

De Getallen der Voornaemen zijn twee / het Enkel als Ik, ende het Veelvoudig / als Wy.

+ De Numero.

Van de Figuyr.⁴⁾

⁺Een Voornaem is Enkel / als Ik ofte Dobbel / als Ik-self, Die-self, Hy-self, Sy-selve, Die-geen, Dat-geen, Het-geen.

4) B 70; L 39 is vb.

+ Simplex Compositum

⁺Van de Buyginge.⁵⁾

Om dat de Voornamen wat anders dan de andere woorden geboogen worden / daerom is hier haere verscheydenheyt wat breeder gestelt.

	Het Eenvoud.	Veelv.
Noemer	Ik, Ego	Wy, Nos
^+Baerer	Mijns ofte Mijnes	Onzer
Gever	My	Ons
Aenk.	My ofte Mijn^6)	Ons
Ofn.	Van my	Van ons.
N	Gy, Tu^7)	Gy ofte Gyly, Vos
B	Dijns ofte Dijnes	uwer ofte ulieder
G	Dy	u ofte u Lieden
A	Dij	u ofte u Lieden
O	Van dy	Van u ofte Van u lieden.

+ De declinatione.

5) B 71; L 39.

+ 38

6) Niet in B; z. Van Helten § 116.

7) B 71.

[p. 35]

Merk.

By onze Voorouders / zo heeft men Du¹⁾ gebruykt in de plaetse van Gy, ende het wordeken Gy, beteykende zo veel als Gy lieden tegenwoordich doet / dit gebruyk verhaelt²⁾ de Beroemden³⁾ Aldegonde in zijne Psalmen / waer in hy ook getracht heeft / die woorden tot haer out gebruyk te brengen / ende alhoewel zulx in reden gegront is / ende de noot zulx in onze Taele wel vereyscht / zo wort dit als verworpen / buyten het gebruyk gelaten.⁴⁾

Wij hebben hier boven Gy lij gestelt in de plaetse daer men Gy lieden is gewoon te zeggen / om dat het woort Gy lieden zeer lang by de Werkwoorden ⁺valt / ende om dat Gy lij ook by de Oude Nederlanders gebruykt is geweest.⁵⁾

	Eenvoudig.	Veelvoudig.
N.	Hy Ipse^6)	Zy ofte Zylieden Ipsi.
B.	Zijns, Zijnes	Haerer
G.	Hem	Hun^7)
A.	Hem	Hen^7)
O.	Van hem	Van hun.

⁺Eenige Geleerden willen hier in de plaetse (39) van Haerer stellen Hunner, om den Baerer des Mannelicken geslachts / van den Baerer des Vrouwelicken geslachts / te onderscheyden.

	Eenvoudig.	Veelvoudig.
N.	Zy Ipsa^8)	Zy ofte Zy lieden Ipsae
B.	Haers ofte Haeres ofte Heures	Heurer
G.	Haer ofte Heur	Heur ofte Heurl.
A	Haer ofte Heur	Heur ofte Heurl.
O.	Van Haer ofte Van heur	Heur ofte Heurl.

Als men de Voornamen Hy ende Zy aldus onderscheyt / zo kan men het onderscheyt welk de Latijnen in die woorden maeken / ook mede bequaemelic onderscheyden / als Haere Vaders, Patres eorvm, Haerer Vaderen, Patrvm eorvm, Heure Vaders, Patres Earvm, Heurer Vaderen, Patrvm Earvm.

1) De Hubert verwerpt du, z. Zwaan, p. 19; Ampzing eveneens behoudens in gevallen als du bengel, cf. Ampzing r. 1641 vlgg.

2) weer ophaalt; cf. A 41.

3) n is hiaatvulling, cf. A 10.

4) Zie De Hubert's oordeel, Zwaan 393 vlg.; maar cf. B 72.

+ Siet Pontus de Heviter.

5) Van Halteren p. 15 vermeldt ghijlie, dat - uit ghijliede - wel hetzelfde zal zijn als Gyly, Gylij bij v.H., daar de rest van het paradigma ook lieden (- r) er bij heeft; cf. B 72. De Heuiter gebruikt vaak de vormen hunlij, haerlij; ook trof ik het woord lij (= lieden); ‘al die lij’ (p. 3), en u lij (p. 19).

6) B 72.

7) zie Van Helten I, 120 vlg., Ampzing r. 1656 vlgg.; zie ook Hooft W. 31.

+ 39

8) B 73.

Merk.

Deze Buygingen als Heures, Heur, Heurer⁹⁾, die gebruyken wy / als men

9) Ampzing r. 1653 vlgg. Het zijschrift in B 73 neemt den regel terug.

[p. 36]

van Vrouwen spreekt / maer als men van woorden des Vrouwelicken geslachts spreekt / zo steltmen de voornamen Haer, Haerer, etc.

B.	Zijns ofte Zijnes	Sui^1)
G.	Zich	Sibi
A.	Zich	Se
O.	Van Zich	a Se

Deze woordekens worden alleenelic by het Mannelic ende Generley geslacht gebruykt.

Deze Voornamen des Vrouwelicken geslachts²⁾ / als Onze, Mijne, Dijne, ⁺Vwe, Deze, (40) Zijne, hebben in den Baerer / Onzer, Mijner, Dijner, Vwer, Dezer, Zijner, den Gever is den Noemer gelijk / ook houden eenige Ervarenen / den Gever / den Baerer gelijk / voorts en worden deze woorden des Vrouwelicken geslacht³⁾ / in den Aenklager ofte Ofnemer niet verandert.

⁺Voorts heeft Die in het Manlic geslacht⁴⁾ / in den Gever⁵⁾ Dies ende Diens, ende Die heeft in het Vroulic geslacht Dier, ende Dat ofte Dit en veranderen in geen Geval / want men zegt Dat Diers aert, Dit Beests waerde, voorts heeft Dat in het Veelvoudig Die, ende Dit heeft Deze, het geen hier niet aengeteykent en is / wort na de gemeyne manier geboogen.

1) B 74.

2) B 75.

+ 40

3) l. geslachts.

+ In dativo.

4) B 75.

5) l. Baerer en i.m. In genitivo.

⁺Van de Persoonen.⁶⁾

Daer zijn drie Persoonen.

De eerste is die spreekt / als Ik.

De tweede Persoon is tot welken men spreekt als Gy.

De derde Persoon is van welken men spreekt als Hy met alle de andere Voornamen.

+ De personis

6) B 69; het caput is vert. v. L 41.

⁺Van de Beduydinge.⁷⁾

⁺De Beduydinge der Voornamen is verscheyden / daer zijn 1. Wijzende, 2. Betreckelicke, 3. Vragende ende Ervelicke.

Wijzende Voornamen zijn / welke eenen tegenwoordigen Persoon ofte zaeke toonen / als Ik, Gy, Hy, Die, Dat.⁸⁾

⁺Betreckelicke Voornamen zijn de geene / (41) die een gezeyt woort als 41 verhaelen⁹⁾ als Welke, Welkers, Wiens, Die, Die geene.

⁺Vragende voornaemen zijn / met de welke men vraegt / als Wie? Welke? Wat? Welk?¹⁰⁾

+ De significatione.

7) B 70; L 41 geeft dezelfde onderscheidingen plus het reciprocum.

+ 1 Demonstrativa.
2 Relativa.
3 Interrog.
4 Possessiva Relativa.

8) L 41: quae demonstrant personam vel rem praesentem, ut sunt ego, tu, hic, iste, ipse et ille.

+ 41

9) weer ophalen; L 41: quae referunt dictionem antecedentem: ut is, qui et quid.

+ Interrogativa.

10) L 41: quibus interrogamus.

[p. 37]

Merk.

Hier vooren is het woort Welke, onder de betreckelicke Voornamen gestelt / maer dat is in eene andere beduydinge.

⁺Ervelicke voornamen zijn / welke eene Ervinge beteykenen / als Mijn, Dijn, Zijn, Onze ende V.¹⁾

+ Possessiva.

1) L 41: quae possessionem significant.

⁺Van de Werkwoorden.²⁾

Een Werkwoort is³⁾ een woort / welck eene Werkinge beteykent / ofte die men zelf doet / ofte die men lijd / ofte die van een ander gedaen wort.

⁺De Werkwoorden / moeten aengemerkt worden in Hoedanicheyt, Geslacht, Figuyr, Persoon, Manier, Tijt ende Vervonginge.⁴⁾

+ De verbis.

2) B 79.

3) L 41: Verbum est dictio variabilis, quae significat actionem aut passionem.

+ Qualitas genus, Figura, persona, modus, tempus, conjugatio.

4) L heeft alleen species méér, want v.H. behandelt den numerus wel.

Van de Hoedanicheyt.⁵⁾

De Werkwoorden zijn Persoonelic ofte Onpersoonelic / een Persoonlic werkwoort wort genaemt / welc voor zich eenen zeekeren Persoon heeft / ⁺ofte dat van eenen zeekeren Persoon spreekt⁶⁾ als Ik bemin, Gy mint, Hy mint.⁷⁾

⁺Een Onpersoonlic werkwoort is dat voor zich zelf geene zeekere benaminge van eenen zeekeren Persoon en heeft / nochte dat van geen zeekeren Persoon en spreekt / als Het regent, Het vriest, Men zeyt, Men lijd.⁸⁾

⁺⁺Daer is oock een Zelfstandig werk-(42)woort / als Wezen ofte Zijn, ende Worden, ook worden deze Werkwoorden⁹⁾ ende het werkwoort Hebben, ⁺helpende¹⁰⁾ werkwoorden genaemt.

5) B 80.

+ Verbum personale.

6) Vermoedelijk bedoelt v.H.: als er geen pron., maar een nomen ‘voor’ staat; cf. Albertus H 3b: nullum enim personale finitum verbum sine certo praecedenti nomine vel pronomine effertur.

7) L 42: Verbum Personale dicitur, quod habet ante se nominativum certae personae: ut, ego amo, tu amas, ille amat.

+ Verbum impersonale.

8) L 42: Impersonale quod non habet ante se nominativum certae personae: ut, poenitet, statur. Vermoedelijk bedoelt v.H.: een ww. is onpersoonlijk, als er geen duidelijke aanwijzing van een bepaalden persoon ‘voor’ staat (pron. pers.) en als zulk een persoon ook niet bedoeld wordt; er staat immers wel iets ‘voor’ nl. het of men, in tegenstelling met het Lat. De impersonalia met het zijn ‘activa’, die met men ‘passiva’, als in de Duitse en Franse gramm., zie Jellinek § 427, Livet 306, 318, 426.

+ Verb. substantivum.

+ 42

9) cf. Albertus (fol. K.): Priusquam accedamus ad passiva, inflectemus substantivum, Ich bin: et neutropassivum Ich werd, quorum opera passiva verba coniugantur et efferuntur; zie ook Jellinek II. 296.

+ Verba auxiliaria.

10) Volgens Jellinek heeft de Duitse gramm. het begrip hulpww. aan de Franse ontleend, waar het sinds Pillot (1550) gevonden wordt. ‘Die Gruppe der Hilfswörter mit ihren Paradigmen erscheint zuerst bei Ölinger, dann bei Becherer und Ritter’, Jellinek II, 283.

⁺Van het Geslacht.¹¹⁾

Daer zijn drie¹²⁾ geslachten der Werkwoorden / als Het werkende, Het

+ De genere.

11) B 81.

12) L 42: Genera Verborum quinque, Activum, Passivum, Neutrum, Commune, et Deponens. Haec Verborum significationem ostendunt. Over de begrippen genus en significatio zie Jeep 197 vlgg. en Jellinek II, 285.

[p. 38]

lijdende, ende Het derde geslacht, yders aert wort van de Werkwoorden uytgedrukt.

⁺Van de Werkende woorden.¹⁾

Alle werkende Werkwoorden / die beteykenen eene werkinge / tot eenigen Persoon ofte tot eenich ding / als Ik beminne mijnen Vader, Ik drinck Bier, Ik ploug het Lant.²⁾

+ De verbis activis.

1) B 81; L 42: Significant omnia actionem, eamque transitivam, tam in personam, quam in rem: ut amo patrem, amo literas.

2) cf. A 104 n. 2.

⁺Van de lijdende Werkwoorden.³⁾

De lijdende Werkwoorden / worden altijt met het Zelfstandig werkwoort⁴⁾ uytgesprooken / als Ik worde geslaegen, Ik worde geleert.

+ De verbis passivis.

3) B 82.

4) worden.

⁺Van de Werkwoorden des der-
den geslachts.⁵⁾

De Werkwoorden des derden geslachts⁶⁾ / die en beduyden geene Werkinge nochte lijdinge als / Ik schijn, Ik blinck, Ik bloeye.

Hier by behoort ook het Zelfstandig werkwoort / met de werkwoorden Bestaen, Onstaen, Staen.⁷⁾

+ De verbis neutris.

5) B 82.

6) Volgens het zijschrift de verba neutra; L onderscheidt in de neutra drie gevallen: 1) aro terram; 2) sto, venio, ambulo; 3) caleo. En tevens ‘tria verba substantiva: sum, forem, et existo’.

7) B 81.

⁺Van de Getallen.⁸⁾

⁺Daer zijn in de Werkwoorden twee Getallen / het Eenvoudig / als Ik bemin, ende het Veelvoudig / als Wy beminnen.

+ De numeris.

8) B 83; het caput is vert. v. L 46.

+ 43

⁺Van de Figuyr.⁹⁾

Een Werkwoort is Enkel / als Minnen ofte Dobbel / als Ontminnen, Beminnen.

+ De figura.

9) In B wordt hierover niet gesproken; L 46.

⁺Van de Persoonen.¹⁰⁾

De Persoonen der Werkwoorden / zijn drie / De eerste Persoon als Ik bemin, Wy beminnen, De tweede / als Gy bemint, ende Gylij bemint, De derde / als Hy bemint, ende Zy b[e]minnen.

+ De personis.

10) B 83; L 47.

⁺Van de maniere der Vervougingen.¹¹⁾

Daer zijn vijf manieren in de Werkwoorden waer te nemen / als de ⁺De verkondigende manier / als Pieter leert zijne lesse.

De Gebiedende manier / als Leer gy dijne Lesse.

+ De conjugationum modis.

11) B 83; dezelfde modi L 47.

+ Indicativus Imperativ.

[p. 39]

⁺De Wenschende manier / als Och of ik mijne Lesse leerde.

De Ondervouglicke manier / als Op dat ik mijne Lesse leere, in deze manier komen altijt eenige woorden / die als eene dringende oorzaeke van het Werkwoort¹⁾ zijn / als Op dat, Om dat.

⁺De Onbepaelde manier is / de welke²⁾ geen zeekeren Persoon / nochte geen getal en begrypt / als Minnen, Leeren, Draegen.

+ Optativus.
Subjunctiv

1) Ze geven het causaal verband aan met het w.w. van den hoofdzin, cf. L: Nihil metuo cum sciam lectionem.

+ Infinitivus

2) L: qui non definit certam personam aut numerum.

⁺Van den Tijt.³⁾

⁺De Tijden der Werkwoorden / zijn vijf.⁴⁾

⁺De Tegenwoordige tijt / als Ik werk.⁵⁾

De Onvolkomen voorleden tijt / als Ik minde.

⁺De Voorleden tijt / als Ik hebbe gemint.

De meer als Voorleden tijt / als Ik hadde gemint.

⁺De Toekomende tijt / als Ik sal minnen ofte Ik zoude minnen, maer het schijnt dat in onze spraeke een onvolkomen Toekomende tijt zoude zijn / gelijk de Grieken hebben / want als men zegt / Ik zoude minnen, dit en schijnt zo verre niet toekomende te zijn / als Ik zal minnen.

+ De tempore.

3) B 84; L 48. De indeling naar tempora is ondergeschikt aan die naar modi, als bij de Rom. en Hum. grammatici.

+ 44

4) L heeft dezelfde tempora.

+ Praesens imperfectum.

5) L 48 amo; B: ic minne.

+ Praeteritum plusquam perfectum.

+ Futurum imperfectum.

⁺Van de Vervougingen.⁶⁾

De Vervougingen zijn de veranderingen der Werkwoorden / welke door Manieren / Tijden ende Persoonen / geschieden.

Daer zijn vier Vervougingen.

+ De conjugatione.

6) B 84; Conjugatio est variatio verbi per modos, tempora et personas, L 48.

⁺Van de eerste Vervouginge.⁷⁾

⁺De eerste Vervouginge is / als men in de Onbepaelde manier op het ⁺eynde EN naer laet⁸⁾ ende DE in de plaetse stelt / zo heeft men een woort dat den Onvolkomen tijt uytdrukt / als tot voorbeelt Bedelen is / een woort van de Onbepaelde manier hiervan de laetste EN genomen / zo is het Bedel hier dan op het eynde DE gestelt / zo is het Bedelde, dit is het Werkwoort ⁺van den Onvolkomen tijt / in den eersten Persoon / als men ook by Bedel stelt eene T,¹⁰⁾ zo is het Gebedelt, dit woort drukt den Voorleden tijt uyt.

⁺Hier volgen de Werkwoorden¹¹⁾ welke onder de eerste Vervouginge behooren.

+ De prima conjugat.

7) Werkwoordsklasse; B 84.

+ In jufinitivo⁹⁾.

9) l. infinitivo.

+ Imperfectum

8) weglaat.

+ Imperfectum

10) Hier schijnt iets weggevallen. B 85 heeft: ‘Hier dan de silbe Ge voorgestelt (welke silbe is het by-vougsel des verleden tijts) zo is het...’; zie ook A 49.

+ 45

11) Voor het vaststellen der 17de-eeuwse woordbetekenissen is doorgaans gebruik gemaakt van WNT en Mnl. W. Slechts in enkele gevallen zijn deze lexica vermeld.

[p. 40]

Aerzelen	blaeuwen	Deelen	Effenen	Grendelen	Hinckelen^16)
Aezen	bobbelen	Deeren	Eygenen	Greyden^10)	Hobbelen
Banketee-	bollen	Deyzen	Eggen	Grimmen	Hoereeren
ren	booren	Delven	Erven	Groeyen	Hoetelen^17)
Baeren	borgen	Derven	Faelen	Groenen	Hoyen
Babbelen	bouwen	Dienen	Fantazee-	Grollen^11)	Hoolen^18)
Bedelen	breyen	Dingen	ren	Grouwen^12)	Hongeren
Baenen	brieven^2)	Dobbelen	Fatzoenee-	Guyche-	Hooren
Belgen	brillen^3)	Doolen	ren	len^13)	Hoogen
Bannen	broyen	Donderen	Flaeuwen	Gunnen	Hubbelen^19)
Bergen	brouwen	Deugen	Geelen	Hackelen^14)	Huyren
Bellen	bruynen	Douwen^5)	Geeuwen	Haegelen	Huylen
Bernen	brullen	Douwen^6)	Gieren^8)	Haelen	Hullen
Biezen^1)	buygen	Draelen	Glimmen	Handelen	Iaeren^20)
Beteren	buyzen^4)	Draeven	Glinsteren	Haspelen	Iaegen
Bloeyen	Cieren	Dreygen	Gloeyen	Havenen^15)	Iammeren
bloozen	Cijferen	Droogen	Gommen	Heelen	Ydelen^21)
beuzelen	Cingelen	Droomen	Gordelen	Hellen	Yzen
boeyen	Cirkelen	Dubben^7)	Gorgelen	Heugen	Innen
beven	Daelen	Dunnen	Grabbelen	Herber-	Iongen
bannen	Daegen	Dwaelen	Graeven	gen	Kaekelen
baekeren	Dammen	Eeren	Graeuwen^9)	Hygen	Kaelen
^+Kaerden^22)	Keelen	Ketenen	Klaeuwen	klooven	knorren
Kalven	Keeren	Keuren	Kleeven	klouwen^23)	koelen
Kammen	Kennen	Kittelen	kleynen	kluyven	koerti-
Kastijen	Kermen	Klaeren	klieven	knabbelen	zeeren
Kavelen	Kernen	Klaegen	klemmen	knaegen	koesteren
Kaeuwen	Ketelen	Klateren	klonteren	knielen	koleuren

16) gebrekkig gaan.

10) behagen, bevallen.

17) knoeien; beuzelen; treuzelen, pingelen, kwanselen, hinderen, lastig vallen.

11) brommen, krollen, knorren, morren, mokken.

18) uithollen.

12) gruwen.

2) schriftelijk mededelen; ook mondeling.

3) 1) een bril dragen, opzetten; 2) bedwingen, betomen, kwellen.

13) schertsen, boerten, spotten.

19) huppelen.

14) 1) in stukjes hakken, inkerven, inkepen; 2) stamelen, stotend spreken.

5) duwen.

6) dauwen.

8) 1) onstuimig begeren; 2) schuin lopen; 3) gillen, fluiten, knarsen; 4) (heen en weer) zwaaien.

1) 1) blazen, sissen, geluid maken van dieren, vooral van slangen; 2) (of bijzen): driftig lopen, heen en weer rennen.

20) Kil. annuare: lang bewaren; perennare: lang duren (Mnl. W).

4) zuipen.

15) 1) verzorgen, in orde brengen; teisteren; 2) in een haven gaan.

21) ledig maken, ledig worden, ijlen.

7) twijfelen, weifelen, peinzen, suffen.

9) 1) grijs worden; 2) snauwen.

+ 46

22) met een kaarde bewerken, ruwen.

23) tot een kluwen winden: WNT VII² ‘4389; Caron 97, 102 n. 3. Niet ‘klauwen’ (om de spelling).

[p. 41]

kolven	Leegen	Luysteren	Naeyen	Paelen	Ployen
kondigen	Leemen^2)	Maenen	Naemen^5)	Paeren	Pluyzen
koppelen	Leenen	Maeyen	Neyen	Paeyen	Plunderen
krabbelen	Leeren	Maelen	Nestelen	Paleeren^7)	Poogen
krackeelen	Legeren	Mangelen	Nevelen	Passeeren	Poeyeren
kraeyen	Loyen	Meerderen	Niezen	Pauzeeren	Popelen
krouwen^1)	Loeyen	Meesteren	Nieuwen	Peelen^8)	Porren
krielen	Looven	Meynen	Nouwen^6)	Peylen	Practi-
krommen	Lieven	Mengen	Noemen.	Peynzen	zeeren
kroonen	Leeven	Meugen	Oeffenen	Peekelen	Prangen
kruyen	Lijmen	Mennen	Offeren	Peezen^9)	Priemen
kruymelen	Loeren	Metselen	Olyen	Peuzelen^10)	Prouven
Laeyen	Loochenen	Mijden	Oordeelen	Pijnen	Puylen
Langen	Loonen	Minnen	Ouwen of-	Pijnigen	Quacke-
Lasteren	Looteren^3)	Moeyen	te ouden	Plaegen	len^11)
Laeuwen	Lubben^4)	Morren	Openen	Plaesteren	Queelen
Laeven	Luyzen	Morwen	Ordineeren	Plegen	Quellen
Laveeren	Luymen	Naegelen	Orgelen.	Plougen
^+Quispelen	Reynigen	Rouwen^16)	Scheelen	Schooven	Schroomen
Raemen	Reyen	Rollen	Schellen	Schrabben	Schuyven
Raezen	Reyzen	Rommelen	Schemeren	Schrammen	Schuylen
Rammelen	Recken	Rompelen^17)	Schermen	Schreeuwen	Schuyffelen
Rantsoe-	Rellen^14)	Rondee-	Scherven^20)	Schreyen	Schuyven^22)
neren^12)	Rennen	len^18)	Scheuren	Schrobben	Schuymen
Razeeren^13)	Resteeren	Rooven	Schijven	Schrouven	Schou-
Ratelen	Rijmen	Ruymen	Schilderen	schrompe-	wen^23)
Redenen	Ringelen^15)	Runnen^19)	Schillen	len	Slabben^24)
Regelen	Rochelen	Schaduwen	Schimmelen	Schrooen	Slaeven
Regeleeren	Roemen	Schaeven	Schoeyen	ofte	Slingeren
Regenen	Roeren	Schaemen	Schouwen	schroon^21)

2) lijmerig spreken.

5) benoemen.

7) opsieren, tooien.

1) krabben.

8) pellen, kaal maken, schillen.

6) vernauwen, nauwer worden.

9) hard werken.

10) beuzelen, peuteren, vrijen, napluizen, langzaam iets opeten.

3) waggelen, los zitten.

11) 1) op de kwakkeljacht gaan; 2) trillen, beven; waggelen, ongestadig zijn.

4) castreren.

+ 47

16) ruwen (van laken).

17) rimpelen.

14) snappen, kakelen, babbelen.

20) verbrijzelen, stuksnijden.

22) Hoe dit sterke w.w. hier komt (tweemaal zelfs vermeldt v.H. het) is niet duidelijk. In A 55 staat het bij de sterke w.w. Zou v.H. schuyren bedoeld hebben? Hij spelde ook muyr (zie geslachtslijst); Kil. heeft schuyre.

12) vrijkopen, loskopen.

18) Als w.w. niet bekend.

13) slechten, met den grond gelijk maken.

23) schuwen; cf. rouwen en Caron 96 vlg., 102 n. 3.

15) 1) rinkelen; 2) temmen, bedwingen, kwellen, straffen.

19) 1) stollen, stremmen; 2) rennen.

24) slobberen, slurpen.

21) Mnl. af laten glijden (een last).

[p. 42]

Slouven^1)	Snoeren	Spiegelen	Steenen^11)	Stouwen	Swieren
Slooven	Snuyven^5)	Spijzen	Stemmen	Straelen	Swijmelen
Slimmen^2)	Sollen	Spoeyen^8)	Steunen	Streelen	Taelen
Sluymen^3)	Soudee-	Spoelen	Stieren	Strengen	Teelen
Smallen	ren^6)	Spooren	Stijven	Stronke-	Teeren
Smeeren	Sorteeren	Spouwen^9)	Stijlee-	len^13)	Tellen
Smooren	Spacieren	Sprenkelen	ren^12)	Stroyen	Temmen
Snaeren^4)	Spaeren	Stallen	Stillen	Stroomen	Termen^15)
Snaeteren	Spannen	Stamelen	Stippelen	Struykelen	Tieren
Sneeuwen	Speelen	Stapelen	Stoffeeren	Stuyven^14)	Tillen
Snellen	Spellen	Steenigen	Stooren	Swermen	Timmeren
Sneeven	Spennen^7)	Steelen^10)	Stormen	Sweeren
Snoeyen	Speuren	Stellen	Stooven	Swerven
^+Tintelen	Tuygen	Vijlen	Vorderen	waeteren	weynigen^24)
Touven	Tuynen	Vijzen^19)	Vormen	walgen	wellen^25)
Toogen	Tuymelen	Vingeren	Vraegen	waggelen	wennen
Tollen	Twijffelen	Vlammen	Vredigen	wallen^23)	wemelen
Tonnen^16)	Twijnen	Vleyen	Vreezen	walmen	wentelen
Toomen	Vademen	Vliemen^20)	Vryen	wankelen	werren
Toveren	Veelen^18)	Vloeyen	Vrougen^21)	wandelen	wervelen
Tournoyen	Veegen	Vloyen	Vroomen	wannen	werven^26)
Traenen	Veynzen	Voederen	Vuylen	weegen	weeven
Traegen	Vellen	Voeren	Vullen	weenen	wickelen
Treuren	Veylen	Voelen	Wackeren^22)	weyen ofte	wiegen
Trommelen	Vergen	Vogelen	Waegen	weyden	wiggelen^27)
Trouwen	Verwen	Vollen	Waeyen	weyfelen	wien
Truggelen^17)	Villen	Volgen	waenen	wiegen	willen

1) Misschien keuvelen, praten, beuzelen; cf. De Bo i.v. sloven; Kil. heeft Slouen, Sicamb, Slonen, Snoeijen ‘Putare arbores’ naast sloouen = velare, tegere, operire, velare caput; retegere, denudare id quod tectum erat.

11) stenigen, steenwerpen.

5) Doorgaans sterk; Tollens: Men snuifde het stof WNT. XIV, 2446.

2) slechter worden. Eenmaal bij Vondel WNT. XIV, 1778.

8) Wsl. spuien; naast spuye, spoije, speuije komt vaak voor spoeye.

3) 1) doppen, pellen; 2) sluipen, loeren; 3) slempen; 4) sluimeren.

6) solderen.

9) splijten, klieven.

13) struikelen, strompelen, vallen.

12) oefenen, zich toeleggen.

4) 1) van snaren voorzien; 2) snoeren.

15) gedijen.

14) Oudtijds een enkele maal zw. vervoegd (WNT).

7) spenen.

10) van een steel voorzien; of: stelen, dat Mnl. soms zw. vervoegd wordt.

+ 48

24) verminderen?

19) schroeven.

25) Halma: opborrelen; kooken.

23) overlopen, overstromen, opwellen. Kil.: scaturire.

16) in tonnen doen.

20) met een vlijm openen. Halma geeft vliem en vlijm naast vlijmen.

18) Sewel: verdraagen. Halma: dulden, verdraagen.

21) wroegen, aanklagen, beschuldigen.

26) Reeds Mnl. st. en zw.

22) toenemen (wind, handel).

27) wentelen, waggelen.

17) bedelen.

[p. 43]

wilderen	wisselen	worgen	Zalven	Zengen	Zoomen
wimpelen	woukeren	worstelen	Zaligen	Zemelen	Zuyren
winkelen^1)	woelen	wrougen	Zegelen	Zoenen	Zoeten.
winteren	wonderen	Zaegen	Zegenen	Zoetelen
wispelen^2)	woonen	Zaeyen	Zeylen	Zoogen

1) verstoppen, wegstoppen. Teuth. wynckelen. Maar Sewel: winkel houden. Halma: wel tot den winkel staan.

2) Halma: quispelen. Kil.: vacillare, vagari. Ook is een bet. sissen, fluiten, fluisteren mogelijk.

Merk.

Alle de werkwoorden welke eenen dobbelen Meklinker hebben / die verliezen een Meklinker in den onvolkomen en in den volkomen tijt.

⁺⁺Van de tweede Vervouginge.³⁾

De tweede Vervouginge is / als men van de onbepaelde manier / de laetste EN nalaet / ende in die plaetse Te stelt / zo heeft men een woort ⁺dat den Onvolmaekten tijt uytdrukt / als tot voorbeelt / als men van Braeken, de laetste En ofneemt / zo is het Braek, hier op het eynde Te gestelt / zo is het Braekte, dit is een woort van den onvolkomen tijt / als men dan de E van Braekte ofneemt / zo is het Braekt, hier voor dan Ge⁴⁾ gestelt / zo is ⁺het Gebraekt,⁵⁾ dit is het werkwoort van den voorleden tijt.

Onder deze Vervouginge / behooren de naervolgende werkwoorden.

Baeken^6)	Braeken	Doopen	Hissen	Kicken^15)	Kooken
Backen	Brassen	Droopen^11)	Hoopen	Kippen^16)	Knappen
Baffen^7)	Briesschen	Drucken	Hucken	Klacken	Knassen^19)
Banken	Brocken	Duyken^12)	Hurten.^14)	Klampen	Knerssen
Bassen	Bruyken	Eyschen	Ianken	Klappen	Knicken
Biechten	Bucken	Fleuyten^13)	Iocken	Kleppen	Knippen
Blaeken	Buyschen.^10)	Gaepen	Kaetsen	Kletsen	Koppen^20)
Bleyken	Dancken	Gecken	Kalken	Klinken^17)	Knoopen
Blicken	Danssen	Gissen	Kampen	Klocken	Kraeken
Blocken^8)	Decken	Glippen.	Kacken	Klossen	Kranken^21)
Blusschen	Dijken	Haeken	Kooken	Kloppen	Krenken
Bocken^9)	Diepen	Hincken	Kappen	Koppen^18)	Krochen^22)

+ Conjugat.
Secunda.

+ 49

3) B 85.

+ Imperfectum

4) Plemp: beter E.

+ Praeteritum

5) Plemp: Ebraekt.

6) afbakenen.

15) geluid geven, (ergens van) reppen.

11) vocht doen druipen op.

16) broeden.

7) blaffen, keffen.

19) knarsen; Kil. knasschen, Frendere, stridere, Angl. gnashe.

12) WNT i.v. duiken geeft een vb. van zw. vervoeging.

14) horten = stoten, steken.

13) Oorspr. reeds zwak.

10) kloppen, stoten, slaan, neerstorten.

20) bloed onttrekken aan het lichaam door middel van een laatkop: WNT. i.v. kop II Afl.

17) WNT: nu en dan zw. gebezigd.

8) 1) versperren; 2) inspannend werken.

21) verzwakken.

9) bukken.

18) van kop ontdoen.

22) kuchen, kreunen.

[p. 44]

^+^+Kroppen	Packen	Raeken	Schricken	Specken	Toetsen
Kruysen	Pappen	Raepen	Schertsen	Spitsen	Tolken
Kuypen	Passen	Reyken	Stricken	Staeken	Toppen
Kuysschen	Pecken	Recken	Suffen	Stampen	Tappen
Kussen	Picken	Rucken	Slaepen^9)	Stappen	Treffen^18)
Lachen	Perssen	Rijken	Slappen	Stelpen	Trompen^19)
Laeken	Piepen	Roocken	Sleepen	Sterken	Troppen^20)
Lappen	Pissen	Rocken^7)	Slemmen^10)	Sticken	Tucken
Leeken^1)	Placken	Ronken	Slicken	Stoppen	Tuyschen
Lecken	Plassen	Rooken^8)	Slippen	Straf-	Valschen
Lijken^2)	Plompen	Ruysschen	Slissen	fen	verschen
Lesschen	Plecken	Rijpen	Sluymen^11)	Strec-	visschen
Lispen	Plucken	Schaeken	Sloffen	ken	vlocken
Lonken	Pochen	Schaffen	Slorpen	Stric-	vlecken
Lossen	Pocken	Schalken	Sluypen^12)	ken	vlouken
Maeken	Poffen^4)	Schampen	Smaeken	Stroo-	vonken
Melken	Poppen^5)	Schanssen	Smeeken	pen	vrolicken
Merken	Pompen	Scheepen	Smucken	Stoppen	Waeken
Meten^3)	Porssen^6)	Scheppen	Smuyken^13)	Stuypen^14)	wasschen
Micken	Preeken	Scherpen	Snacken	Swacken	wecken
Missen	Pronken	Schicken	Snappen	Swalpen	weyken^21)
Muffen	Quaeken	Schimpen	Snicken	Swerken^15)	wenschen
Naeken	Queeken	Schocken	Snoupen	Swijken^16)	winken
Noopen	Quetsen	Schraepen	Snorken	Taeken^17)	wippen
^+wisschen	wolken	wreeken	Zeepen	Zeyken	Zoppen^22)	Zakken.

+ 50

+ Anomala

9) Zw. vervoeging van dit ww. is mij niet bekend (uit de litt.).

18) Mnl. W. VIII. 660: ‘zw. (en st.?) ww.’

19) trompetten.

20) samenscholen, te hoop lopen.

7) rukken.

10) slempen: vandaar vervoeging met t.

1) In het Mnl. sterk.

8) Verschil met roocken is niet duidelijk. Misschien is de betekenis: op rooken zetten van hooi. Op blz. 2 maakt v.H. verschil tussen rook (reuk) en rook (van brand). Het is mogelijk, dat de onderscheiden spelling der w.w. hierop doelt. We zouden echter in het ene geval cursieve oo's verwachten.

2) Oorspr. zwak.

11) Praeteritum op -te is hier niet aan te nemen; invloed wsl. van het synonieme sluypen.

12) Zw. vervoeging mij niet bekend (uit de litt.).

4) bonzen, ploffen, slaan; pochen.

5) met p. spelen, mallen pronken strelen.

3) Mij zijn geen vbb. (uit de litt.) van een zw. vervoeging bekend.

6) persen.

13) 1) smeulen, Kil. smoocken; 2) zich verborgen houden, smullen.

14) St. en zw. ww.; bukken.

21) week maken of worden.

15) duister worden, betrekken.

16) Zonder voorvoegsel reeds zeldzaam in het Mnl.: te kort schieten, neerzinken, bezwijken; uitputten.

17) grijpen.

+ 51

22) met vloeistof doordrenken.

[p. 45]

⁺Van de Derde Vervouginge.¹⁾

⁺De derde Vervouginge is als men van het woort der Onbepaelde manier / de achterste N ofneemt / ofte in de plaetse der N, stelt DE, zo heeft men twee verscheydene woorden die den Onvolkomen tijt uytdrucken / als ⁺Achten, heeft in den onvolkomen tijt Achte ende Achtede, ook worden alle Werkwoorden in deze Vervouginge op tweederley wijze uytgesprooken / als Ik acht, ende Achte, Ik Arbey ende Arbeyde.

⁺Als men voorts van de onbepaelde manier EN ofneemt / ende de vermeerderende silbe Ge voorgestelt / zo heeft men een woort van den Voorleden ⁺tijt / als Geacht, Gearbeyt.

+ Conjugatio tertia.

1) B 85.

+ Infinitiv.

+ Imperfectum

+ De infinitivo.

+ Praeteritum

Onder deze Vervouginge, behooren
de naervolgende Werkwoorden.

Achten	Beyden	Boorden	Dichten	Haesten	Herten^4)
Arbey-	Bersten	Braeden	Dooden	Haeten	Horten.
den	Blinden	breeden	Dorsten	Hech-	Kaer-
Baeten	Blaeten	branden	Duchten	ten	ten
Baeden	Bloeden	breyden	Dulden	Heyden^3)	Kosten
Bedden	Blooten	brodden	Fruyten^2)	Hoes-	Kaer-
Beelden	Boerden	broeyen	Groeten	ten	den
Beijaerden	Boeten	botten.	Grooten.	Hoeden	Korten
^+Kosten	Looten	Nutten.	Reeden	Scheyden	Storten
Kooken^5)	Luyden	Oogsten	Richten	Schorten	Stouten
kladden	Lusten	Planten	Roesten	Slachten	Sweeten
kleeden	Luchten.	Pleyten	Ronden	Smachten	Swichten
kneeden	Mesten	Potten	Rooden^8)	Smeeden	Tanden
kouten.	Mijden	Praeten	Rotten	Smerten	Tasten
Lasten	Moeden^7)	Printen	Rusten	Spitten	Tempeesten
Lesschen^6)	Moorden	Putten	Schaeden	Spotten	Trachten
Letten	Muyten.	Quisten	Schatten	Spruyten	Troosten
Lichten	Nyden	Raeden	Schudden	Steuiten	Tuchten
Leyden	Nooden	Rechten	Schutten	Stichten	Tuyten

4) doodsteken (vetus, Kil.) Of: moed inspreken; Kil. animare, fortem reddere.

3) Kil. heyderen / heyden: clarere. Het heydert / het heydt. Micat aether, coruscat.

2) in kokend vet bakken.

+ 52

5) De vorm cooctede bij Lubach p. 35 met dubbel suffix.

8) rooien.

7) 1) vermoeien; 2) vermoeden; 3) bemoedigen.

6) Bij Lubach p. 35 vormen als custede en verlostede. Ze kunnen ontstaan zijn naar analogie van vormen als rustede, dorstede, welke we bij Vondel aantreffen; zie Van Helten I. 50.

[p. 46]

Twisten	Vetten	Vluchten	weyden	witten	Zetten
Uijten	Vluchten	Voeden	wenden	woeden	Zoeten
Vasten	Vleyden^2)	Vrachten	wetten	woesten	Zuchten.
Vaeten^1)	Vlooten	Wachten	wieden	wonden
Vesten	Vloeden^3)	wetten	wyden	Zaeden

2) vleien: Kil. vleyden, vleyen. Blandiri.

1) in vaten doen; ook: vatten.

3) vloeien; Kil. vloeden, vloeyen, Fluere.

⁺Van de vierde Vervouginge.⁴⁾

In de vierde Vervouginge hebben alle werkwoorden inde laetste silbe op een naer eene dobbele i, als Byten, Blijken, Blijven, als men van deze woorden de laetste EN ofneemt / ende in de plaetse van ij stelt EE, zo heeft men het ⁺woort van den onvolkomen tijt / als Beet, Bleet, Bleef, als men nu tot het werkwoort des onvolkomen tijts En achter ende GE voorstelt / zo heeft ⁺⁺men (53) een woort des voorleden tijts / als Gebeeten, Gebleeken, Gebleeven.

+ Conjugatio quarta.

4) B 86.

+ Imperfectum

+ 53

+ Praeteritum

Onder deze Vervouginge, behooren
de naervolgende werkwoorden.

Bijten	Kijken	Nijpen	Schrijden	Strijken	wijten
Blijken	Kijven	Pijpen	Slijpen	Strijden	Zijpen.^5)
Blijven	Krijgen	Prijzen	Snijden	Swijgen
Drijven	Krijten	Rijzen	Smijten	Wijken
Glijden	Lijden	Schijnen	Spijten	wijzen
Grijpen	Nijgen	Schrijven	Stijven	wrijven

Daer zijn noch eenige Werkwoorden⁶⁾ / die onder de gestelde Vervougingen niet en vallen / welke de Amsterdamsche Taelschrijvers / onder gemeyne regelen willen begrijpen / maer om dat de onvolkomen tijt / van die Werkwoorden / niet en kan uytgedrukt worden / ten zy door byzondere aenteykeningen / ja self by naer⁷⁾ van yder woort / zo achten wy die zonder ⁺Regel⁸⁾ te zijn / ende daerom zo zijn die vervolgens / met haere veranderingen aengeteykent.

5) Mnl. sipen st. werkwoord; druipen.

6) B 86.

7) ja zelfs bijna.

+ Anomala

8) Deze klasse is bij v.H. dus ‘onregelmatig’.

Ende zijn deze.⁹⁾

Bak, Bakte, Gebakt ende Gebacken,	Breng, bracht ofte brocht, gebrocht,
Blaes, Blies, ende Bloes, Geblaezen,	Breek, brak, gebrooken,

9) Leid. ex. 2 geeft allerlei correcties. Praesensvormen: bied, bind of binde, glijd, houw, sterve, treck of trecke; imperfecta: bieck, begost, kost, koor, stierf of sterf, sant of sandt, vroor, verloor, vant of vandt, worf of wierf, wan; participia: gebracgt, gekonen, of gekost, gekoren, geseten, gevroren, gewossen. Voor sterf z. Lubach p. 11 en v. Helten, Mnl. Spr. bl. 220; voor gewossen, vgl. v. Helten I, 9.

[p. 47]

Bederf, bedorf, bedorven,	Beveel, beveelde ofte beval, bevolen,
Bie, bood, gebooden,	Bid, bad, gebeeden,
Bedrieg, bedroog, bedroogen,
^+^+Bin, bont, gebonden,	Giet, goot, gegooten,
Begin, begon ofte begonst, begonnen,	Houde, Hild, Gehouden,
Buyg, boog, geboogen,	Houw, hieuw, gehouwen,
Draeg, Droug, gedraegen,	Hebbe, hadde, gehadt,
Ding, dong, gedongen,	Heet, hiet, geheeten,
Denk, dacht ofte docht, gedocht ofte gedacht,	Help, hielp, geholpen,
	Hang, hing, gehangen,
Doe, dede, gedaen,	Kan, Konst, gekonnen,
Dwing, dwong, gedwongen,	Koom, quam, gekoomen,
Drink, dronk, gedronken,	Kies, koos, gekoozen,
Dring, drong, gedrongen.	Koop, kocht, gekocht,
Eet, At, Gegeten,	Kruyp, kroop, gekroopen,
Genees, Genas, Genezen,	Klink, klonk, geklonken,
Geef, gaf, gegeven,	Klim, klom, geklommen
Gae, ging, gegaen,	Krimp, kromp ofte krimte, gekrompen,
Glij, gleed, gegleeden,
Glim, glom ofte glimde, geglommen,	Lach, Loug, gelacht,
Geniet, genoot, genooten,	Loop, liep, geloopen,
	Laet, liet, gelaeten,
^+Lees, las, geleezen,	Scheyde, Scheyde, gescheyden,
Lig ofte leg, lag, geleegen,	Schiet, schoot, geschooten,
Lieg, loog, geloogen,	Snuyt, snoot, gesnooten,
Mach, Mocht, gemogen,	Zit, zat, gezeeten,
Neem, Nam, genomen,	Slaep, sliep, geslaepen,
Roup, riep, geroupen ofte geropen,	Sluyt, sloot, geslooten,
Ruyk ofte riek, rook, gerooken,	Schuyf, Schoof, geschooven,
Steek, Stak, gesteeken,	Sterf, storf, gestorven,
Slae, sloug, geslagen ofte geslegen,	Smelt, smolt, gesmolten,
Stae, stont, gestaen,	Steel, stal, gestoolen,
Schelde, scholt, gescholden,	Stink, stonk, gestonken,
Scheer, Schoer, geschooren,	Swelg, swolg, geswolgen,
Zie, zag, gezien,	Stuyf, stoof, gestooven,
Schep, Schiep, geschaepen,	Swel, swol, geswollen,
Stoot, stiet ofte stoote, ofte stootede, gestooten	Swem, swom, geswommen,
	Zink, zonk, gezonken,
	Zing, zong, gezongen,

+ Anomala

+ 54

+ 55

[p. 48]

Zouk, zocht, gezocht,	Sweer, swoer, geswooren,
Spreek, sprac, gesprooken,
^+^+Zit, zat, gezeeten,	Vries, vroos, gevroozen,
Zeynde, zont, gezonden,	Verlies, verloos, verlooren,
Spring, sprong, gesprongen,	Vinde, vont, gevonden,
Spin, spon, gesponnen,	Weet, wist, geweeten,
Zuyg, zoog, gezoogen,	Wassche, wiesch, gewasschen,
Zuyp, zoop, gezoopen,	Was, wies, gewassen,
Zegge, zeyde, gezeyt,	Werf, werfde, geworven ofte verworven,
Ziede, zood, gezooden,
Trec, Troc, getrocken,	Werp, wierp, geworpen,
Vergeet, Vergat, vergeeten,	Wring, wrong, gewrongen,
Vaer, voer, gevaeren,	Werk, wrocht ofte wracht, gewrocht,
Vang, ving, gevangen,
Vecht, vocht, gevochten,	Win, won, gewonnen,
Val, viel, gevallen,	Weef, weefde, geweeven,
Vliede, vlood, gevlooden,	Winde, wont, gewonden,
Vlieg, vloog, gevloogen,	Weet, wist, geweeten,
Verslint, verslont, verslonden,	Worde, wert, geworden.

+ Anomala

+ 56

Merk.

⁺Deze Werkwoorden / als Began, Dwang, Drank, Vant, Wan, Swam, ⁺Zant, Zang, Span, (57) Starf, worden somtijts in den Onvolmaekten tijt gevonden / maer van alle Werkwoorden / wort het veelvoudig na het eenvoudig genomen / als Ik begon, Wij begonnen, Ik dwong, Wy dwongen, dit en kan met de voorverhaelde woorden niet gedaen worden / want men en vint nergens Wy begannen, Wy swammen, Wy dwangen, daerom schijnen die woorden verworpelic te wezen.

+ In Imperfectum.

+ 57

Merk.

De Werkwoorden verdobbelen¹⁾ eenige Letteren in het veelvoudig / nae den aert der²⁾ Zelfstandige ende byvouglicke woorden / behalven Ik brak, heeft in het Veelvoudig Wy braeken, Beval, Bevaelen, Mat, Maeten, Stal, Staelen, Sprak, Spraeken, At, Aeten, Genas, Genaezen, Quam, Quaemen, Las, Laezen, Nam, Naemen, Stak, Staeken, Zag, Zaegen, Vergat, Vergaeten, Zat zaeten, daer³⁾ en zijn ook geen Werkwoorden / die in het veelvoudig / in den Onvolkomen tijt haere Letteren verdobbelen.

1) Plemp: verdublen maer quaelik en onbehoorlijk; cf. Speldwerk 4 vlgg.

2) op dezelfde wijze als de.

3) die? dat? Zie WNT III² 2190 of: daar ... bij?

[p. 49]

Voorts woorden alle Werkwoorden op eenderley wijze vervougt / behalven de plaetsen der veranderingen¹⁾ / die boven aengewezen zijn / aengaende nu alle de plaetsen²⁾ der Vervougingen / die hebben wy alleenlik / met eenige voorbeelden voorgestelt / achtende dat men / de geheele gestaltenisse van de veranderingen / daer uyt na begeeren zal konnen afnemen.³⁾

1) afgezien van de eigen vormen (al de hoofdtijden) der vijf ‘vervougingen’.

2) de eigen vormen op vaste plaatsen; zie ook B 112.

3) afleiden.

De Vervouginge van het Werk-
woort hebben.⁴⁾

4) Franse grammatici beginnen met avoir en estre afzonderlijk te conjugeren, Livet, 88, 306. Ölinger noemt werden naast haben en sein; z. ook A 42 n. 10.

⁺De verkondigende manier.

	^+Tegenw.
Ick hebbe ofte heb,	Gy hebt,	Hy heeft,
Wy hebben,	Gy hebt,	Zy hebben.
	^+Onvolkomen tijt.
Ick hadde,	Gy hat^5)	Hy hadde,
Wy hadden,	Gy had,^5)	Zy hadden.
	^+Voorleden tijt.
Ik hebbe gehat,	Gy hebt gehat,	Hy heeft gehat
wy hebben gehat,	Gy hebt gehat,	zy hebben gehat
	^+Meer als voorleden.
Ik hadde gehat,	Gy had gehat,	Hy hadde gehad,
wy hadden gehat,	Gy had gehad,	Zy hadden gehad
	^+Toekomende tijt.
Ik sal hebben,	Gy zult hebben,	Hy sal hebben
wy zullen hebben,	Gy zult hebben,	Sy sullen hebben
	Anders.
Ik zoude hebben,	Gy^6) zoud hebben,	Hy zoude hebben
wy zouden hebben,	Gylij^6) zoud hebben,	Zy zouden hebben.

+ Indicativus Praesens.

+ 58

+ Imperfect.

5) Geen poging om orthographisch het verschil aan te geven tussen sing. en plur., gelijk blijkt in de andere vervoegingen van dit pronomen. Slordigheid van den zetter?

+ Praeteritum

+ Plusquam Perfectum.

+ Futurum.

6) Met de variatie gy - gylij schijnt v.H. niets bijzonders te bedoelen, gezien de voorafgaande vbb. Maar het is slechts schijn: van nu aan maakt hij het onderscheid steeds. Het verschil tussen gy in sing. en plur., dat Ampzing laat uitkomen in de werkwoords-vormen (sg. gy spaert - pl. gy spaeret; z. Zwaan, 37) vinden we niet bij v.H. (althans niet in den indic.; wel in optat. en subj.). Evenmin het bij Ampzing parallel lopende verschil tussen imper. sing. en plur. (geeft tegenover gevet); v.H. maakt hier aldus onderscheid: sing. geen -t, plur. -t.

[p. 50]

⁺De gebiedende manier.
Tegenwoordige ende Onvolkomen tijt.

Heb ofte hebbe gy, Dat hy hebbe, Dat wy hebben, Hebbet gylij, Dat zy hebben.

Daer zijn Spraekervarenen / de welke de gebiedende Werkwoorden / aen den tweeden persoon in het Eenvoudig / willen hebben / altijt in E eyndigende / zeggende Minne gy, Schrijve, Loope, Draege, Wandele gy, doch dit schijnt te hart te vallen / misschien daerom / om dat wy de gebiedende Werkwoorden noch niet en zijn gewoon te hooren / daer zijn onder de Derde Vervouginge verscheyde Werkwoorden die de E mogen op het ⁺eynde lijden / maer alle die gebiedende Werkwoorden / vallen zeer aen-(59) genaem / als men die uytspreekt gelijc het woort van den eersten Persoon ⁺in het eenvoudig / in de verkondigende manier / ende in den tegenwoordigen tijt / als Ik min ofte Minne, dit is het Gebiedende werkwoort gelijc / als Min ofte Minne gy, Ik wandel, loop, werk, ende wandel, loop, werk gy.

+ Imperativ. Praesens et Imperfectum

+ 59

+ In singulari Primae personae in Indicativi¹⁾ temporis praesentis.

1) l. Indicativo.

De wenschende Manier.²⁾

2) B 89.

⁺Tegenwoordige ende Onvolkomen tijt.

	Och of.
Ik hadde	Gy had,	Hy hadde
wy hadden	Gylij haddet	Zy hadden.

+ Modus optativus Praesens et Imperfectum.

Anders.

	Och
Hadde ik,	Had gy	Hadde hy,
Hadden wy,	Haddet gylij,	Hadden zy.

⁺Voorleden ende meer als Voorleden

+ Perfectum et plusquam perfectum.

Och of.

Ik gehad hadde, Gy gehad had, Hy gehad hadde, Wy gehad hadden, Gylij gehad haddet, Zy gehad hadden.

⁺De ondervouglicke manier.³⁾

+ Modus Sub junctivus.

3) B 90.

Tegenwoordigen tijt.
Op dat.

Ik hebbe,	Gy hebt,	Hy hebbe
wy hebben	Gylij hebbet	Zy hebben.

[p. 51]

⁺Onvolkomen.

+ Imperfectum

Op dat.

Ik hadde,	Gy had,	Hy hadde,
wy hadden,	Gylij haddet	Zy hadden.

Anders.

⁺Op dat.

Ik hebben zoude, Gy hebben zoud, Hy hebben zoude, Wy hebben zouden, Gylij hebben zoudet, Zy hebben zouden.

+ 60

⁺Voorleden.

+ Perfectum.

Als

Ik gehad hebbe, Gy gehad hebt, Hy gehad heeft, Wy gehad hebben, Gylij gehad hebbet, Zy gehad hebben.

⁺Meer als Voorleden.

+ Plusquam Perfectum.

Als

Ik gehad hadde, Gy gehad had, Hy gehad hadde, Wy gehad hadden, Gylij gehad haddet, Zy gehad hadden.

Toekomende.

Als

Ik hebben zal ofte zoude, Gy hebben zult, Hy hebben zal, Wy hebben zullen, Gylij hebben zullet, Zy hebben zullen.

⁺Onbepaelde manier.¹⁾

Tegenwoord.	Voorleden.
Hebben,	Gehad hebben.

+ Modus infinitivus.

1) B 91.

⁺De Deelnemingen.²⁾

Tegenwoord.	Voorleden.
Hebbende,	Gehad.

Volgt de Vervouginge van het Zelfstandig Werkwoort Wezen ofte Zijn.³⁾

+ Participia.

2) In B 91 i.m. zegt v.H. wat hij onder Deelneminge verstaat.

3) B 93.

⁺De Verkondigende manier.

+ Modus indicativus.

Tegenwoord.

Ik ben,	Gy zijt,	Hy is,
Wy zijn,	Gylij zijt,	Zy zijn.

⁺Onvolkomen.

^+Ik was,	Gy waert,	Hy was,
Wy waren,	Gylij waert,	Zy waren.

+ Imperfectum

+ 61

[p. 52]

⁺Voorleden.

Ik hebbe geweest, Gy hebt geweest, Hy heeft geweest, Wy hebben geweest, Gylij hebt geweest, Zy hebben geweest.

+ Praeteritum.

⁺Meer als Voorleden.

Ik hadde geweest, Gy had geweest, Hy hadde geweest, Wy hadden geweest, Gylij had geweest, Zy hadden geweest.

+ Plusquam Perfectum.

⁺Toekomende tijt.

Ik zoude zijn, Gy zoud zijn, Hy zoude zijn, Wy zouden zijn, Gylij zoud¹⁾ zijn, Zy zouden zijn.

+ Futurum Imperfectum

1) Hier is de vorm gelijk aan het enk.; evenals in A 62. Maar in A 63 onderscheidt hij zoud naast zoudet.

Anders.

⁺Ik zal zijn, Gy zult zijn, Hy zal zijn, Wy zullen zijn, Gylij zult zijn, Zy zullen zijn.

+ Perfectum.²⁾

2) cf. A 44: Ik zoude minnen, dit en schijnt zo verre niet toekomende te zijn / als Ik zal minnen.

⁺De Gebiedende manier.
Tegenwoord. ende Onvolk.

	Zijt ofte Weest gy,	Dat hy zy,
Dat wy zijn,	Dat Gylij zijt,	Dat zy zijn.

+ Modus Imperativus.

⁺De wenschende manier.³⁾
Tegenwoord. ende Onvolk.

+ Modus Optativus, Praesens et Imperfectum.

3) B 94.

Och of.⁴⁾

Ik waere,	Gy waert,	Hy waere,
Wy waeren,	Gylij waeret,	Zy waren.

4) Het utinam der Lat. gramm.

⁺Meer als Voorleden.

+ Plusquam Perfectum.

Och Of.

Ik geweest hadde, Gy geweest had, Hy geweest hadde, Wy geweest hadden, Gylij geweest haddet, Zy geweest hadden.

⁺Toekomende tijt.

+ Futurum.

Och Of.

⁺Ik zijn ofte wezen zoude, Gy zijn ofte wezen zoud, Gylij zijn ofte wezen zoud⁵⁾. Wy zijn ofte wezen zouden, Gylij zijn ofte wezen zoud⁵), Zy zijn ofte wezen zouden.

+ 62

5) Zie A 61 n. 1.

[p. 53]

⁺Ondervouglicke manier.¹⁾

+ Subjunctiv Praesens.

1) B 95.

Tegenwoord.
Op dat

Ik zy,	Gy zijt,	Hy zy,
Wy zijn,	Gylij zijt,^2)	Zy zijn

2) Zie A 61 n. 1.

Anders

Als³⁾

Ben ik,	Zijt gy,	Is hy,
Zijn wy,	Zijt gylij,	Zijn zy.

3) Op te vatten in de bet. alsof, quam si.

⁺Onvolkomen.

+ Imperfectum

Op dat

Ik waere,	Gy waert,	Hy waere,
Wy waeren,	Gylij waeret,	Zy waeren.

Anders

Als³)

Waere ik,	waert gy,	waere hy,
waeren wy,	waeret gylij	waeren zy.

⁺Voorleden.

+ Praeteritum

Als

Ik geweest hebbe⁴⁾, Gy geweest hebt, Hy geweest heeft, wy geweest hebben, Gylij geweest hebbet, Zy geweest hebben.

4) Het is opmerkelijk dat v.H. zijn vervoegt met hebben, v. Helten § 60 spreekt van ‘het lang niet zeldzame geweest hebben’ bij Vondel. In B 96: hebben of zijn.

⁺Meer als Voorleden.

+ Plusquam Perfectum.

Als

Ik geweest hadde, Gy geweest had, Hy geweest hadde, wy geweest⁵⁾ haddet, Zy geweest hadden.

5) In te voegen: hadden, Gylij geweest.

⁺Toekomende.

+ Futurum.

Als

⁺Ik wezen ofte zijn zoude, Gy wezen ofte zijn zoud, Hy wezen ofte zijn zoude. Wy wezen ofte zijn zoude,⁶⁾ Gylij wezen ofte zijn zoudet, Zy wezen ofte zijn zouden.

+ 63

6) l. zouden.

Anders.

Als

Ik wezen ofte zijn zal, Gy wezen ofte zijn zult Hy wezen ofte zijn zal. Wy wezen ofte zijn zullen, Gylij wezen ofte zijn zullet, Zy wezen ofte zijn zullen.

[p. 54]

⁺De Vervougingen zijn / in de Wenschende ende in de Ondervouglicke manier even eens / behalven dat in de Ondervoulicke manier meer verscheyde tijden / uytgedrukt konnen worden / ende de Ondervougelicke manier wort van de Verkondigende manier / byna over al / met de veranderinge / in het stellen der woorden / onderscheyden / als tot Exempel / in de Verkondigende manier zegt men in den Onvolkomen tijt / Ik hadde, ende in de Ondervougelicke manier/zegt men Als hadde ik, de rest is lichtelic / uyt de gestelde Vervougingen af te nemen.

+ Conjugationes in Optativo et Subjunctivo, Fere similes.

⁺De Onbepaelde manier.¹⁾

Tegenwoord.	Voorleden.
Wezen ofte zijn,	Geweest hebben.

+ Modus Infinitivus.

1) B 97.

⁺De Deelnemingen²⁾

Tegenwoord.	Voorleden.
Wezende ofte zijnde,	Geweest ofte gewezen

+ Participia.

2) B 97, Zwaan 266.

Van het werkwoort Worden.³⁾

⁺⁺Het Werkwoort Worden, heeft in den (64) Onvolkomen voorleden tijt Werden ende in de Gebiedende / Wenschende ende Ondervougelicke manier / zegt men Werde ofte Werden⁴⁾: Voor dit Werkwoort Worden, wort by veele Schrijvers / Werden geschreven / ende schrijven dan in den onvolkomen tijt Wierden, maer wy hebben Aldegonde / Heynsius / Kats / als goede voorgangers / hier in gevolgt.

3) B 97.

+ 64

+ In Imperfecto.

4) Nl. in enk. en mv.; cf. A 58, A 61 (voor geb. w. enk. en mv.); B 97.

Merk.

Alle de Werkwoorden der drie eerste Vervougingen⁵⁾ hebben eene D⁺ofte T, op het eynde in haere Deelnemingen des Voorleden tijts / als Gemind, Gevraegd, Gewrocht, maer de andere Werkwoorden / die buyten die drie Vervougingen vallen / hebben bynae al eene EN op het eynde der vooremde⁶⁾ Deelnemingen / als Geloopen, Geklommen, Gevonden, deze Deelnemingen worden mede in verscheyde geslachten onderscheyden / als Geminde, voor het Manlic ofte Vroulic geslacht / ende Gemint, voor het Generley geslacht / also ook Gevraegde, Gevraegt, Gewrochte, Gewrocht, maer de Deelnemingen welke in EN eyndigen / laeten de N naer in het Vroulic geslacht / ende het Manlic / ende Generley geslacht behouden de N in het Eenvoudig / als volgt.

5) B 26.

+ In participijs.

6) vorengenoemde.

[p. 55]

^+Manlic.	Vroulic.	Generley.
Bedroogen,	Bedrooge,^1)	Bedroogen,
Gebonden,	Gebonde,	Gebonden,
Bedwongen	Bedwonge,	Bedwongen
Verscheyden,	Verscheyde,	Verscheyden

⁺In het Veelvoudig / worden deze Deelnemingen zonder N uytgesprooken / ⁺als (65) De bedrooge menschen, alzo ook De gebonde, Bedwonge, ende De verscheyde dingen, daer zijn ook veel Deelnemingen die in het Vroulic geslacht / ende in het Veelvoudig eene E aen nemen / als Verkorene, Verslagene, Bezetene, Uytgelezene, Onderscheydene.²⁾

Daer zijn eenige Byvougelicke woorden welke in het Manlic ende Generley geslacht eene N op het eynde hebben³⁾ / als Aerden, Tinnen, Koperen, welker geslacht / ook mede gelijk de genaemde Deelnemingen onderscheyden wort / als

Manl.	Vroul.	Generl.
Aerden, Koperen,	Aerde, Kopere,	Aerden, Koperen,
Tinnen, Linden,^4)	Tinne, Linde,	Tinnen, Linden.

Ende in het Veelvoudig / zegt men De Aerde, Tinne ende Kopere vaten, De linde Klederen, deze Byvouglicke woorden zijn by Kilianus aengeteykent.

⁺Bynae alle woorden van het Manlic ende Generley geslacht en mogen geene E op het eynde lijden / ende de woorden des Vrouwelicken geslachts begeeren eene E op het eynde.

+ Siet Pontus de Heuyter ende Ampsingius.

1) Zie Hooft W 81 en de aant. van Zwaan op bl. 380. In Leid. ex. 2 worden de vr. vormen bedrogene, gebondene, bedwongene, verscheydene verdedigd.

+ Perticipia in Plurali. Participia in Plurali.

+ 65

2) v.H. overweegt nauwkeurig maar weifelt, als De Hubert, zie Zwaan 381/2. Denkt hij aan zelfstandig gebruik? Dit blijkt niet; elders onderscheidt hij dit gebruik toch wel duidelijk, cf. A 23.

3) B 27.

4) linnen; cf. Caron 108, een vb. uit Montanus' Spreeckonst WNT geeft vbb. uit R. Visscher, S. Coster, C. Huygens, J.v. Effen.

+ Foeminina appetunt E sed masculina et neutra ab E abhorrent, Participia temporis presentis.

Van de Deelnemingen des te-
genwoordigen tijts.⁵⁾

Deze Deelnemingen eyndigen in Ende, als Minnende, Leerende, Wenschende, deze woorden worden by de drie geslachten gebruykt / sonder in den Noemer te veranderen / gelijk voor⁶⁾ by de verklaeringe der Byvouglicke ⁺⁺woorden is aengewezen / doch de (66) verkleynde woorden / en konnen de E op het eynde niet wel lijden / als Een knagent muysken, is veel bevalliger in het gehoor / dan dat men zegt Een knagende muysken, alzo ook als voor de Deelnemingen in Ende, het Ledeken Het komt / zo valt de laetste E veel zachter⁷⁾ / dan indien daer het Ledeken Een voor stont / als Het loopende wilt, valt zachter in geluyt / dan Een loopende wilt, men behoorde te zeggen

5) B 25.

6) A 13.

+ 66

+ Deminutiva.

7) aangenamer, vlotter, gewoner.

[p. 56]

Een loopent wilt, alzo ook Een groeyent Boomken, Een stervent poert, het schijnt of het Generley geslacht de laetste E van deze Deelnemingen wel eenigsins¹⁾ soude konnen ontbeeren.

1) Nl. als er het lidwoord een voor staat.

⁺Van de Voorzettingen.

Eene Voorzettinge is een woort / welk voor andere woorden gestelt wort / ende geschiet somtijts door nevenstellinge / ende somtijts door tsamevouginge.²⁾

Daer zijn losse ofte³⁾ Gekoppelde⁴⁾ voorzettingen / De losse voorzettingen zijn de naevolgende / als Tot⁵⁾, By, Voor, Tegens, Nevens, Boven, Binnen, Buyten, Om, Ontrent, Tuschen, Op, Onder, Door, Nae, Naer, Met, In, Aen, deze woorden begeeren na haer den Aenklager⁶⁾ / deze voorzettinge ⁺Van uyt, In, begeeren tot haer den Ofnemer / ziet hier af vorder in de tsamevouginge⁷⁾ / zommige van de genaemde Voorzettingen worden / wel Gekoppelt gevonden / maer deze naevolgende en vint men nimmermeer los ofte alleen / als Be, Ver, Her, On, Ge, Ont, wan, deze heeft men in Bezien, Verzien, Herdoen, Gewrocht, Ontdaen, wantrouw.

+ Praepositiones.

2) cf. Tw. 66: ‘dees staan lós ófte angehecht’. L 70: Praepositio est dictio invariabilis, quae praeponitur aliis dictionibus: Vel appositione: ut, ad patrem: vel compositione: ut, admiror.

3) of (tegenstellend).

4) verbonden aan een woord; v.H. denkt niet aan gevallen als totter, totten, maar aan de samengestelde verba met in, nae(r), voor, op, door enz.

5) De gekozen volgorde wijst er op, dat v.H. de Tw. volgt. Hij doet dit critisch: en geeft alleen echte voorzetsels, al is zijn opsomming niet compleet. Woorden als toe, weder, behalven, af mis, wan, die Spiegel onder de losse voorzetsels rekent, vindt men bij v.H. niet; z. B 100 vlg.

6) cf. A 105 en 107; maar anders B 100, waar v.H. spreekt van dativus.

+ Accusativ. Ablativ. In syntaxi.

7) A 107.

⁺⁺Van Bywoorden.⁸⁾

Bywoort is een woort dat by een Werkwoort gevougt wort / om eenige omstandicheyt van het zelve Werkwoort te verklaeren / de beteykeninge der Bywoorden is zeer verscheyden / als

+ 67

+ De Adverbijs.

8) B 98; L 66: Adverbium est dictio invariabilis, quae adiicitur verbo ad explicandam eius circumstantiam.

Der Plaetse.⁹⁾

⁺Dat heen, Dit heen ofte Dit heenen, Van daer, Tot daer, Ergens, Van ergens, Nergens, Overal, Voor, Achter, Onder, Boven, Van onder, Van boven, Beneden, Van beneden, Ter rechter, Ter slincker, Binnewaerts, Ginder, Gins, Binnen, Hier, uyt, Buyten, By, Naeby, Naer, Verre, Hierlangx, Daerlangx, Ginsheen, Herwersheen, Van hier, Van daer, Daer heen, Om, Ronsom, Vorder Vltra, Voorder Ante, Ter zijden, Waer.

9) B 98; deze en de volgende soorten, behalve de adv. admittendi, in L 67-69.

+ Loci.

[p. 57]

⁺Des Tijts.¹⁾

Nu terstont, Dadelic, Strakx, Flus, Tegenwoordig, Huyden, Gister, Eergister, Morgen, Overmorgen, Des morgens, Des avons, Laet, Zelden, Nimmermeer, Hier, Naer, Eyndelic, Ten eynde, Daeglikx, Tot dat, Eer dat, Voor dat, Tijdig, Alle daeg, Onlang, Wat eer, Dan, Daer naer, Daer Voor, Dikwils, Menichmael, Altemet, Overlang, Eyndelic, Voortijden, Voortijts, Noyt altijt, By daeg, By Nacht Alsdan.

+ Temporis

1) B 98.

⁺Vragende Bywoorden.

Waerom? Hoe? Hoezo? Waerom niet? Niet? Zouwt? Is het ook? En Nonne?³⁾

+ Interrogativa.²⁾

2) l. Interrogandi (L 68).

3) Meent v.H., dat het ontkennende en deze speciale waarde heeft? Zie echter A 68 bij de Loochenende Bywoorden.

⁺Bevestigende Bywoorden.

⁺Zeeker, Zeekerlic, Waerlic, hier in konnen ons veel Byvouglicke worden dienen / als Vast, Waer, Getrouw, Oprecht, Onveranderlic, etc.

+ Affirmandi

+ 68

⁺Loochenende Bywoorden.⁴⁾

Neen En non, Niet non Niets nihil, geensins geen.

+ Negandi.

4) B 99.

⁺Tellende Bywoorden.

Hoeveel mael? Eenmael? Tweemael, Driemael, (by het optellende Getal / moet men de silbe Mael stellen) Dikwils, Menichmael, Zoveelmael, Elkemael, Ten eersten.

+ Numerandi.

⁺Bywoorden van Menigvuldicheyt.

Genoug, Een weynigsken, Luttel, Veel, Te Luttel, Ten minsten, Zo veel, Meer, Min, Wat meer, hier by behooren ook Weynig ende Overvloedig, het welke Byvouglicke woorden zijn.

+ Quantitatis.

⁺Bywoorden van Hoedanicheyt.

Wel, quaelic, Wijzelic, Armelic, Vroomelic, Naerstelic, Fijn.

+ Qualitatis

⁺Vergelijkende Bywoorden.

Meer, Min, Beter, Erger, Wyzer, Voorzichtiger, hier in konnen bynae alle Byvouglicke woorden dienen.

+ Comparandi.

[p. 58]

⁺Vermaende Bywoorden.

Lustich, Flucx, Traeg, Klouk, Naerstich, Moedig, Welaen¹⁾, Op.¹)

+ Exhortandi.

1) Deze twee zullen we thans eer als interjecties willen opvatten.

⁺Versachtende Bywoorden.

Schoonkens, Zachskens, Fraeykens, Fijnkens, Alleynskens, Nauwelikx, Zoetkens, Teerkens, Weynichskens.

+ Remittendi.

⁺⁺Verbiedende Bywoorden.

Niet, En, Geensins.

+ 69

+ Prohibendi.

⁺Wenschende Bywoorden.

O, Och, Of, Of dat.²⁾

+ Optandi.

2) Een onduidelijke groep. L 68: utinam, ô, si. Vermoedelijk is bedoeld: 1) 0; 2) Och Of; 3) Opdat. Zie A 59. Op p. 61 staat Of ook tweemaal (na Och) met een hoofdletter.

⁺Twijfelachtige Bywoorden.

Mogelic, Misschien, Nauwelicx.

+ Dubitandi.

⁺Bywoorden van Gelijckenisse.

Alzo, Ook, Als, Gelijk, Desgelijkx, Eveneens, Gelijkelic, Ongelijk, Ongelijkelic, Verscheydelic, Nae.

+ Similitudinis.

⁺Verzamelende Bywoorden.

Tezaemen, Gelijkelic, In een, Te hoop, By malkander ende Malkanderen, Het een voor Ander, Overhoop.

+ Congregandi.

⁺Scheydende Bywoorden.

Verscheydelic, Alleen, Ter zijden, uyt den weg, By malkander, Achter, Voor.

+ Separandi

⁺Toegevende Bywoorden.

Wel dan, Dat het zo zy, Laet dat zijn.

Veel Byvouglicke woorden / konnen bywoorden worden / ende eyndigen wel meest in lic³⁾, ende zijn van het Generley geslacht als Reynelic, Zuyverlic, Goedichlic, ook worden veel andere Byvouglicke woorden / voor Bywoorden gebruykt / nae de Grieksche manier / als Hy heeft goed gedaen, voor Hy heeft welgedaen, Dat is zuyver gewrocht, Hy spreekt klaer uyt.

+ Admittendi.

3) B 99.

[p. 59]

Merk.

⁺Als men de grootste vergrootelicke woorden voor Bywoorden gebruykt / ⁺zo neemt men altijt eene E van het eynde¹⁾ als Hy (70) heeft sterkst geweest, ende Hy heeft Schoonst gesprooken, maer men en zoude niet mogen zeggen / Hy heeft sterkste geweest, Hy heeft schoonste gesprooken.

De Bywoorden konnen van Byvouglicke woorden onderscheyden worden/ om dat de Byvouglicke woorden haer bequaemelic by Zelfstandige woorden vougen / het welk de Bywoorden niet en doen / ziet hier af / boven²⁾ / van het onderscheyd der Byvouglicke woorden.

+ Adjectiva superlativa pro adverbijs.

+ 70

1) dan laat men de slot -e vallen.

2) A 8.

⁺Van Koppelingen.³⁾

Koppelinge is een woort / welk de woorden Spreuken ofte Redenen te zamen Koppelt ofte vougt / de beduydenisse dezer woorden is zeer verscheyden / als

+ De Conjunctionib.

3) L 71: Coniunctio est dictio invariabilis, quae coniungit dictiones et sententias.

⁺Aenhechtende Koppelingen.⁴⁾

Ende, En, Ook, Met, Mede, Zo, Hier mede, Hier by, Hier toe, Vervolgens, Daer toe, Daer en boven, Zo veel, Als, Alzo, Insgelijcx, Dewijl, Dus, Om, Hierom zelf.

+ Copulativae

4) B 99.

⁺Scheydende Koppelingen.

Nochte Neque, En, Niet, Dan, Ofte Vel, Of si doch, Zelf.

+ Disiunctivae.

⁺Strijdige Koppelingen.⁵⁾

Maer, Maer of, Of schoon, Al ist, Hoewel, Alhoewel, Zelf, Nochtans, Dewijl, Evenwel, Nochte, Tsy, Genomen, Daerentegens.

+ Adversativae.

5) B 99.

⁺Oorzaekelicke Koppelingen.

Want, Dat meer is, Daer toe, Daer en boven, Daerom, Om dies wil, Insgelijcx, Dan, Zo dan, Naedemael, Op dat, Immers, Om dat,

+ Causales,

⁺Bespreekelicke Koppelingen.

⁺By dien, Indien, Indien het, Zo het, Zo het niet, By aldien, Zo niet, Of

+ Conditionales.⁶⁾

6) L kent zes soorten: copulativa, disiunctiva, adversativa, causales, ratiocinativa, et completiva. Volgens Jellinek II. 368 geeft Ritter ‘eine neue Klasse conditionales’. Dit zal gelden voor de Duitse gramm. Of Ritter den term elders vond, vermeldt J. niet.

+ 71

Merk.

Daer mogen ook veele Bywoorden voor Koppelingen gebruykt worden.

[p. 60]

⁺Van Tusschenstellingen.

Tusschenstellinge¹⁾ is een woort / welk tusschen eene Reden gestelt wort / om eene beweeginge des Gemoets ofte des Herten te kennen te geven / ⁺deze zijn ook van verscheyde beteykenissen / als van Verwonderinge.

⁺Hoe, Hoedus, Bey, Holla, Hou, ook van Blyschap / als Iou,²⁾ Ha, van Droufheyt / als Helaes, Eylacij, ô, Och, Toch, Wee, Och arm, voorts Fy, Foey, Fix, Y, Flux,³⁾ etc. deze woorden vallen den Nederlanders vreemt in het Lezen / ende als geheel verworpelic / maer zy worden in andere Spraeken / als rechte ende volkome worden⁴⁾ gebruykt.

+ De Interjectionibus.

1) L 73: Interjectio est dictio invariabilis, quae interiicitur orationi ad declarandum animi effectum.

+ Admirationis.

+ Laetitiae Moeroris.

2) Kil. Iouw. Io. Interiectio iubilantis et irridentis. Hiervan komt het ww jouwen, z. WNT i.v.

3) B 99; L onderscheidt naast de int., die admirationem, dolorem, gaudium betekenen, nog acht soorten.

4) woorden.

5) Deze opm. ontbreekt in B. Ze is ook onlogisch, daar v.H. straks erkent, dat hij dit buigingssysteem nergens aangetroffen heeft.

1) cf. B 20 met Griekse vbb.

1) l. Decompositum; cf. L 27: quod est ex composito factum: vel derivatione: ut, impietas, magnanimitas: vel compositione: ut, inexpertus, inexpugnabilis.

7) l. Singulari. De termen Aptota en Monoptota worden verduidelijkt in L 88: Aptota sunt quae una voce in omnibus casibus usurpantur. Monoptota sunt quae unum tantum casum habent.

15) Bewijs van den waren godsdienst (1e dr. 1622).

9) l. infinitivo.

1) l. Indicativo.

2) cf. A 44: Ik zoude minnen, dit en schijnt zo verre niet toekomende te zijn / als Ik zal minnen.

2) l. Interrogandi (L 68).

6) L kent zes soorten: copulativa, disiunctiva, adversativa, causales, ratiocinativa, et completiva. Volgens Jellinek II. 368 geeft Ritter ‘eine neue Klasse conditionales’. Dit zal gelden voor de Duitse gramm. Of Ritter den term elders vond, vermeldt J. niet.