Nederlandsche spraakkunst

Handleiding ten dienste van aanstaande (taal)onderwijzers

Proeven van zinsontleding.

88.

De beschouwing der verschillende taalverschijnselen in den enkelvoudigen zin, welke in het vorige hoofdstuk voltooid is, kan alleen tot zoodanige vertrouwdheid met die verschijnselen leiden, als voor het geven van taalonderwijs

[p. 148]

onmisbaar is, indien de verkregen kennis door toepassing wordt bevestigd. Dit kan geschieden door de bekende oefening, welke onder den naam van zinsontleding bekend is.

Deze oefening kan op twee manieren gehouden worden. Al de deelen van een zin kunnen worden beschreven, of deze benoeming kan zich bepalen tot enkele bepaald aangewezen deelen. De eerste manier is het omslachtigst, doordat zij de noodelooze beschrijving van telkens terugkeerende zinsdeelen insluit. Als regel verdient daarom de tweede manier de voorkeur, waarbij hoofdzakelijk de aandacht op de merkwaardigste deelen van eene reeks van zinnen gevestigd wordt. Intusschen is het nuttig, haar nu en dan door de eerste af te wisselen.

Bij het benoemen van zinsdeelen is het wenschelijk, zich niet alleen van de functie, maar ook van den vorm rekenschap te geven. Bij de gezegden, onderwerpen en voorwerpen is in dit opzicht niet veel afwisseling en kan het wel achterwege blijven; bij de drie groepen van bepalingen komt, gelijk gebleken is, meer veelvormigheid voor en is beschrijving van den vorm zeer nuttig.

De volgende voorbeelden zijn eene proeve, hoe een en ander op vlugge en overzienbare manier kan geschieden.

I. De mannen van handel en nijverheid, de groote macht in staat en maatschappij onzer dagen, hebben genadiglijk hunne toestemming gegeven tot eenige weken vorst. (Mededeelende zin).

hebben gegeven	gezegde.
de mannen	onderwerp.
van handel en nijverheid	bijv. bep. bij mannen (voorz. + znwd.)
hunne toestemming	lijd. voorw. bij hebben gegeven.
hunne	bijv. bep. bij toestemming (bez.vnwd.).
tot eenige weken vorst	oorz. voorw. bij hebben hunne toestemming gegeven ^1).
eenige	bijv. bep. bij weken (telw.)
vorst	bijv. bep. bij weken (bijstelling).
genadiglijk	bijw. bep. van hoedanigheid bij hebben gegeven (bijw.).

1) Deze classificatie berust hierop, dat wij in hunne toestemming geven weer één begrip zien.

[p. 149]

II. Hoe kon het gehoor van onzen eersten dichter zijner verbeelding zoo zeer de wieken knotten! (Uitroep in den vorm van een vragenden zin).

kon knotten	gezegde.
het gehoor	onderwerp.
van onzen eersten dichter	bijv. bep. bij gehoor (voorz. + znwd.).
eersten	bijv. bep. bij dichter (telw.).
onzen	bijv. bep. bij eersten dichter (bez. vnwd.)
de wieken	lijd. voorw. bij knotten.
zijner verbeelding	meew. (bezittend) voorw. bij id.
zijner	bijv. bep. bij verbeelding (bez. vnwd.).
zoo zeer	bijw. bep. van graad bij knotten (bijw.).
hoe	bijw. bep. van oorzaak bij knotten (bijw.).

In de volgende voorbeelden bepaalt de ontleding zich tot de door cursiveering aangewezen zinsdeelen en volgt de beschrijving van den vorm der bepalingen alleen, als die niet al te gewoon is.

III. Het (oog) ziet het voorspook des gevechts zijn honderd armen ijvrig roeren.

ziet	gezegde.
het voorspook	lijd. voorw. bij ziet.
des gevechts	bijv. bep. bij voorspook (genitief v. kenmerk).
roeren	bep. van gesteldheid (2e soort) bij voorspook.
zijn armen	lijd. voorw. bij roeren.

IV. Ge hebt nu al een halfuur daar alleen liggen mijmeren met uw hoofd buiten boord.

hebt liggen	gezegde.
mijmeren	bep. van gesteldheid (1e soort) bij ge.
alleen	bijw. bep. van omstandigheid bij hebt gelegen (bijw.).
met uw hoofd buiten boord	bijw. bep. van omst. bij hebt gelegen.
al ^1)	bijw. bep. van omst. bij hebt gelegen.

V. Vooreerst hebben wij aan den titel van ouderwetschen winter van der jeugd af aan de gedachte aan iets zeer groots en eerbiedwaardigs leeren verbinden.

1) Al wijst hier op de omstandigheid, dat de spr. den tijdduur lang vindt.

[p. 150]

hebben leeren	gezegde.
verbinden	lijd. voorw. bij leeren.
de gedachte	lijd. voorw. bij verbinden.
groots en eerbiedwaardigs	bijv. bepalingen bij iets (partitieve genitieven).

VI. Arbeidende runderen te muilbanden heeft van oudsher bij alle volken voor een onhoffelijk bestaan gegolden.

heeft gegolden	gezegde.
te muilbanden	onderwerp.
runderen	lijd. voorw. bij muilbanden.
voor een onhoffelijk bestaan	bep. van gesteldheid (2e soort) bij muilbanden

VII. De Engelsche heeren maakten hun compliment aan den Koning over zijne onmetelijke populariteit.

hun compliment	lijd. voorw. bij maakten.
aan den koning	meew. voorw. bij maakten hun compl.
over zijne populariteit	oorz. voorw. bij maakten hun compl.

VIII. Volontairs vallen eigenaardig in twee klassen te verdeelen: inheemsche en uitheemsche.

vallen te verdeelen	naamwoordelijk gezegde.
te verdeelen	naamw. deel van het gez.
in twee klassen	bep. van gesteldheid (2e soort) bij volontairs.
inheemsche en uitheemsche (volontairs)	bijv. bep. bij klassen (bijstelling).
eigenaardig	bijw. bep. v. hoedanigheid bij vallen te verdeelen.

IX. Echter een blauwtje moest zijn lot zijn.

moest een blauwtje zijn	naamw. gezegde.
zijn lot	onderwerp.
echter	bijw. bep. van toegeving bij het gez.

X. Winnen de schreeuwers der hoofdstad het van die der hofstad in welluidendheid?

het	loos lijd. voorw. bij winnen.
van die	bijw. bep. van beperking bij winnen.
in welluidendheid	bijw. bep. van beperking bij winnen.

Ten slotte volgen nog eenige voorbeelden om op gelijke wijze behandeld te worden.

Bovendien geniet de Maatschappij als aanzienlijk handelslichaam zelve, dag aan dag, uur aan uur, bijna onmerkbaar bij iedere transactie,

[p. 151]

maar deugdelijk merkbaar bij de jaarlijksche onkostenrekening, mede al de voordeelen van den goedkoopen waterweg.

Tot het aanbieden van een adres van condoleantie aan den Koning wordt besloten.

Ziet ge daar dat gevaarte zich afteekenen tegen de lucht?

De inheemsche vrijwilliger blijft onzen klerk eene rots der ergernis.

In de dagen van Willem IV placht men den handel op ieder slempmaal te gedenken onder den toast van: ‘de zieke bruid!’

Noch reukwerk, noch wierook, gaan in zoetheid het windje te boven, van de geuren des hooiwagens zwaar.

Als ware het afbreken hun lust geworden, beijveren eenige historische critici onzer dagen zich, om feiten te ontzenuwen tot fabels.

En de vorst, dien zijne eeuw den wijzen noemde, had om afkomst en gebied zijn jeugdig hoofd aangewezen, als het waardigste van alle voor Karel den grooten's diadeem.

Ter vlakte voort als zij! - waar tal van heuvelklingen,

Versierd met lentes eersten dos

In gouden regen en in bloeiende seringen

Haar rechterzij begrenst door bosch;

Terwijl haar slinke, die de groote weg omkronkelt

In honderd groepen ¹⁾ blijken geeft,

Dat hier, waar aller geest wedijverende vonkelt

Tot in 't vernuft gelijkheid leeft.

(Potgieter).

1) Nl. toeschouwers bij de Revue.