Verzorgd Nederlands

[p. 124]

19. (Dis)congruentie

19. 1. Discongruentie

Naïeve discongruentie komt alleen bij vergissing voor. Gewoonlijk is er een bijgedachte die de ontsporing veroorzaakt.

a.	Het onderwerp wordt naar zijn getal verkeerd geïnterpreteerd: Op de recepten was niet vermeld hoe de narcotica moest worden toegediend. De V.S. heeft een grote verantwoordelijkheid op zich genomen.
b.	Een bepaling van gesteldheid overheerst het onderwerp: Toen de acht achtervolgers waarmede De Smet te Heerlen gearriveerd was, de een na de ander begon af te zakken, werd het voor de vluchteling een beklonken zaak.
c.	Onderwerp en voorwerp worden verwisseld: Dit gebied schijnt honderden wolven tot vaste verblijfplaats te hebben gekozen.
d.	Onderwerp en naamw. deel worden verwisseld (weegschaalconstructie): Het hoogtepunt van het jaar was de Olympische Spelen. (Het onderwerp staat achteraan: die waren het hoogtepunt.)
e.	Het meervoudig element in de bijvoeglijke bepaling oefent dwang uit: De grote verscheidenheid van uniformen, van drapeaus, vaandels etc. zullen een groots schouwspel vormen. De beeldkwaliteit van het nieuws en van de speelfilm lieten helaas te wensen over. Geen van beiden zijn verantwoordelijk. (Goed: Geen van beiden zijn ze verantwoordelijk.)
f.	‘Reeksvormers’ lijken zozeer op gewone nevenschikkende voegwoorden dat ze het meervoud oproepen: Niet alleen de winter maar ook de zomer zijn onvolmaakt^215.

215 Paardekooper, Beknopte abn-syntaksis 1968³, 2. 5. 2. 3. 1. De enkelvoudige pv lijkt verplicht bij noch ... noch, niet ... maar, en niet alleen ... maar ook.

19. 2. Congruentie

Van ontsporing is geen sprake in de volgende gevallen:

a. De elementen van het onderwerp worden als een eenheid gevoeld: Zijn liefde en toewijding is grenzeloos. Arm en rijk, jong en oud was verbonden in één gevoel. Schip en bemanning verdween in de golven. Een syntactisch verschil kan door de herhaling van het lidwoord tot stand worden gebracht: De bescherming en cultivering van onze taal is belangrijk; de bescherming en de cultivering van onze taal zijn belangrijk.

b. Bij nevenschikking met of kan er een subtiel betekenisverschil zijn: Jan of Piet heeft het gedaan: een van de twee, met uitsluiting van de ander.

[p. 125]

Jan of Piet hebben het gedaan: bij dit tweetal zit de schuldige, voorlopig dragen ze samen de verdenking.

Moeilijk wordt de keuze als er verschil is in persoon: Mijn broer of ik ben, is, zijn verantwoordelijk²¹⁶. Iets dergelijks is er aan de hand met noch: Jan noch Piet heeft (hebben) het gezien.

c. Collectiva vereisen een enkelvoudige persoonsvorm als ze werkelijk ‘collectief’ fungeren; zodra ze ‘distributief’ gebruikt worden, krijgen ze een meervoudige persoonsvorm²¹⁷.

Er is een duidelijk semantisch verschil tussen de volgende tweetallen (de bijvoeglijke bepaling is met een pijl gemarkeerd): Er stond een paar (een linkse en een rechtse, bij elkaar horend); er stonden schoenen (enkele schoenen). Er stond een aantal te kijken (als een groep); mensen hebben zich in de loop van deze maand gemeld (successievelijk). Er is een massa naar beneden gekomen (als een lawine); er zijn tijdschriften verschenen (onafhankelijk van elkaar). Een soldaten zijn gesneuveld (op verschillende momenten en plaatsen); een menigte is op de akkers neergestreken (als een wolk).

Het is een veelvoorkomend geval van hypercorrectie, dat men bij verzamelnamen nooit een meervoudige persoonsvorm gebruikt. Als er een duidelijke distributieve betekenis is, moet de enkelv. pv. als een fout worden beschouwd. In veel gevallen kan men kiezen.

N.B. Meeteenheden (3 meter), gewichtseenheden (3 kilo), geldeenheden (3 gulden) nemen een bijzondere plaats in doordat ze normaliter geen meervoudsuitgang krijgen²¹⁸. Daardoor sluit zich gemakkelijk een enkelvoudige persoonsvorm aan, ook als deze eenheden bijv. bepaling zijn. Vergelijk: Er waren (een) miljoen mensen aanwezig; er is (een) miljoen gulden bij elkaar gebracht. Honderdduizend belangstellenden hadden zich verzameld; in Engeland werd reeds 20.000 pond ingezameld.

d. Er is betekenisverschil tussen: Jan ging met zijn vader vissen; Jan met zijn vader gingen vissen. In het laatste geval is met een nevenschikkend voegwoord.

Op grond van deze overweging kan goedgekeurd worden: Van Dis c.s. volgen de goede raad van Stutterheim niet op.

e. Tien sommen lijkt me veel²¹⁹. Vier kwartjes is duur²²⁰. Bijgedachte: dit aantal, dit bedrag. Bij hervatting van het onderwerp wordt de constructie: Tien sommen, dat lijkt me veel. Vier kwartjes, dat is duur.

216 Overdiep, Stil gramm. § 221.

217 Zie Overdiep, Stil. gramm. § 220; J.A. Meijers, Zin en onzin in hedendaags taalgebruik, Amsterdam 1952, pag. 192 e.v.; vooral G. Royen, Bijgedachten en botsingen in taal, Den Bosch 1939. Interessante voorbeelden bij K. Cupéry, Enkele opmerkingen over de verhouding tussen onderwerp en gezegde, Onze Taal 34 (1965), pag. 69 e.v.; J. de Rooy, Een paar is twee, N.Tg. 63 (1970) pag. 118 e.v.

218 P.C. Paardekooper, abn-gids, Standaardpocket pag. xx.

219 Paardekooper, Bekn. abn-syntaksis 2. 5. 2. 3. 1.

220 Overdiep, Stil. gramm. § 220.

[p. 126]

f. Zowel ... als

Bij indifferent gebruik²²¹ is het meervoud gewenst: Zowel Jan als Piet hebben het gezien.

g. Verandering van grammaticale functie heeft consequenties voor de persoonsvorm.

Oorspronkelijk: De heren (meew. voorw.) wordt verzocht niet te roken. U (meew. vw.) gelieve dit bedrag spoedig te laten overschrijven. Steeds meer gebruikelijk: De heren (onderw.) worden verzocht niet te roken. De dames (onderw.) gelieven even te wachten²²².

h. De relatieve bijzin levert complicaties op:

- Ik die altijd hard gewerkt heb. De persoonsvorm congrueert met ik. Hier is de congruentie van subj. (die) en persoonsvorm (heb) niet verstoord, omdat de persoonsfunctie van ik door het betr. vnw. geabsorbeerd is (een verschijnsel van ‘contractie’). Dit komt vooral voor bij vocativi: Jij, die mijn beste vriend bent; Onze Vader, die in de hemel zijt²²³.

- Een van de beste architecten (,) die ons land bezocht hebben (heeft)²²⁴. Als de bijv. bijzin beperkend bedoeld is (en dat is hij zo goed als altijd²²⁵), is het antecedent architecten; die is dus eigenlijk meervoud, heeft is dus eigenlijk onjuist.

Maar de psychologische factor overheerst steeds meer de grammatische, zodat zinnen van het type ‘Een van de beste architecten die ons land bezocht heeft’ niemand meer schokken of verbazen. Ook hier kunnen we weer spreken van ‘contractie’. Een van de architecten wordt geïnterpreteerd als een architect.

De taalpedagoog kan voorzichtig adviseren, het onderscheid tussen uitbreidende en beperkende bijzinnen te handhaven; hij kan echter niet blind zijn voor het feit dat de praktijk vaak anders is.

221 Vergelijk 8. 5.

222 Kooiman, Als in het Engels, maar niet uit het Engels, N. Tg. 56 (1963); W.v. Langendonck, Het meewerkend voorwerp van de aktieve zin als onderwerp voor de passieve zin, Leuv. Bijdr. LVII, nr. 3 (lezing VI. Filologencongres 1967). G.A. van Es en P.P.J. van Caspel, Syntaxis v.h. mod. Ned., nr. 16 (1972) pag. 193.

223 Overdiep, Stil. gramm. § 221.

224 L.C. Michels, Een syntactische aporie, N. Tg. 52 (1959) pag. 163 e.v.

225 Uitbreidend: Hij is een van onze beste architecten, die daarom allerwegen geëerd wordt.