Verzorgd Nederlands

[p. 48]

8. Enkele voegwoorden

8. 1.

Waar, dat tot de bijwoorden behoort, fungeert wel eens als voegwoord van oorzaak of reden: Waar dos tegen Blauw-Wit in gebreke bleef, staat het niet bovenaan op de ranglijst; soms ook van omstandigheid of tegenstelling: Waar in de eerste helft van deze eeuw slechts weinig mensen aan longkanker stierven, is dit aantal met het onmatig gebruik van sigaretten toegenomen.

Deze aanwending van waar behoort tot de precieuze (aanstellerige) stijl. Ambtelijke stukken, kranteartikelen en vooral publikaties uit de studentenwereld worden erdoor ontsierd. Dit gebruik van waar is vooral ongelukkig doordat er vaak verwarring met een plaatsbepaling mogelijk is:

Waar onze steden zich steeds verder uitbreiden, zou een reductie op de vervoerskosten voor de minst draagkrachtigen noodzakelijk zijn.

Wat voor zin heeft de taalstrijd in Vlaanderen nog, waar de Vlamingen toch hun rechten veroverd hebben?

Waar de bouw van een nieuwe school nog wel enige tijd op zich zal laten wachten, wordt gezocht naar een voorlopig onderdak.

8. 2. Terwijl

Het onderschikkend voegwoord terwijl leidt de volgende bijzinnen in: van tijd: Terwijl de trein binnenkwam, rende hij het perron op; van omstandigheid: Jan studeert altijd terwijl de radio speelt; van tegenstelling: Terwijl ik vroeger altijd hard heb moeten werken, voert mijn jongste broer niets uit (mentale gelijktijdigheid is mogelijk); van toegeving: Hij is gezakt, terwijl hij toch zijn best heeft gedaan. De laatste functies moeten nader bekeken worden.

- De toegeving wordt beter uitgedrukt door ofschoon, hoewel, al ... ook. N.B. Ondanks is geen voegwoord; het dient gebruikt te worden als voorzetsel van toegeving. Fout: Ondanks hij zijn best had gedaan, slaagde hij niet. Goed: Ondanks zijn ijver.

- De tegenstelling mag niet door terwijl worden weergegeven als de bijgedachte aan de gelijktijdigheid hinderlijk gaat werken: Terwijl mijn jongste broer niets uitvoert, heb ik vroeger altijd hard moeten werken (mentale gelijktijdigheid is uitgesloten). Van Es zag zijn gevaarlijke schuiver door Cox weggewerkt, terwijl even later een goede combinatie tussen De Groot en Van Es mislukte (de ongelijktijdigheid is vermeld!).

[p. 49]

8. 3. Mits - tenzij

Mits = indien tenminste; op voorwaarde dat. Het leidt een bijzin in met een uitdrukkelijk gestelde voorwaarde. voorbeeld: U kunt het geld krijgen mits u het werk spoedig afmaakt.

Tenzij = indien niet; behalve indien. Het leidt een negatief-voorwaardelijke bijzin in. voorbeeld: U krijgt uw geld tenzij u ons met de rest van het werk laat zitten. Fout: U krijgt een extra beloning, mits u de zaak niet tot een goed einde brengt.

N.B. Hetzij is een tegenstellend voegwoord, nevenschikkend en onderschikkend tegelijk: Wij gaan naar het buitenland, hetzij naar Engeland, hetzij naar Frankrijk; ook bij tegenstelling van twee bijzinnen: Hetzij hij slaapt, hetzij hij wakker is, hij heeft altijd zijn duim in de mond. Het tweede hetzij kan door of vervangen worden (zonder komma): Hetzij hij slaapt of wakker is.

8. 4. Dan - als

8. 4. 1. De woordsoort

In de traditionele grammatica worden dan en als onderschikkende voegwoorden genoemd in: Hij schildert even mooi als Rembrandt; hij heeft het verder gebracht dan zijn broer. Motief: dan en als worden niet, zoals de voorzetsels, krachtens zichzelf gevolgd door de objectsvorm van het pers. vnw.: Hij is groter dan ik. De objectsvorm is afhankelijk van de grammaticale functie: Jou vertrouwen ze eerder dan mij⁷².

Overigens dient overwogen te worden of als en dan in deze zinnen geen nevenschikkende voegwoorden zijn: wegens de samentrekking: Hij is groter dan Jan (is)⁷³. Voor welke benaming we ook kiezen, we zullen eraan moeten toevoegen: (voegwoord, voorzetsel) van een heel aparte soort.

72 In veel dialecten volgt op als de objectsvorm evenals bij het voorzetsel: Hij is even groot (groter) als mij.

73 Paardekooper, Bekn. abn-synt. 7. 5. 5.

8. 4. 2. De gebruiksmogelijkheden

De discussie om dan en als na comparativus en na de woorden ander, anders, niemand, niets, geen, nooit, wie, wat enz. is bewogen⁷⁴.

Gewoonlijk wordt de ontwikkeling als volgt voorgesteld. Het mnl. kende uitsluitend dan; in de tweede helft van de 16de eeuw werd als steeds meer gebruikelijk; Vondel gaf in zijn latere poëzie de voorkeur aan dan; in de 18de eeuw schreven de taalkundigen (Huydecoper!) dan voor. De meeste dialecten (en ook de ongedwongen beschaafde omgangstaal) hebben echter als.

74 Het W.N.T. (i.v. als, kol. 246 e.v.) beveelt dan na compar. aan. G.A. van Es, spanning tussen voorschrift en werkelijkheid, Taaldag 1955, acht het schoolvoorschrift in strijd met de realiteit. De Vooys, Ned. Spraakkunst, Groningen 1963⁶, pag. 327, spreekt de verwachting uit dat als op den duur veld zal winnen. Kollewijn verdedigde in Taal en Letteren 4 (1894) pag. 242 reeds groter als. Paardekooper aanvaardt in zijn artikel Als en dan bij vergelijkingen, N. Tg. 43, pag. 160-167, uitsluitend als. Hij is bestreden door M.A. Schenkeveld-Van der Dussen in het net niet gelijknamige artikel Dan en als bij vergelijkingen, N. Tg. 56 (1963).
J. de Rooy sympathiseert in zijn dissertatie Als-of-dat (Nijmegen 1965) met dan. Hij heeft in de geschreven taal steeds dan aangetroffen, en in de gesproken taal van ontwikkelden: viermaal zoveel dan als als. Over de dialecten: zie Overdiep, Stil. Gramm. 1937 pag. 272 en J. de Rooy pag. 26 e.v.; de laatste concludeert in tegenstelling tot Paardekooper, dat er voor het grootste deel van de dialecten een tweedeling bestaat bij het vergelijkend voegwoord. Paardekooper, Groter als N. Tg. 63 ('70) pag. 329 e.v. beroept zich opnieuw op de toestand in de Nederlandse dialecten: nergens is er een tweedeling. Het tweedelig systeem is altijd kunstmatig geweest en is het nog steeds. L. Koelmans is van mening dat Paardekooper op onverantwoorde wijze met historisch materiaal opereert: Taalpolitiek en taalgegevens, N. Tg. 66 (1973) pag. 55 e.v. Van Es en Van Caspel vinden dan karakteristiek voor het algemeen beschaafd Nederlands; als behoort tot de populaire taal; het streven van ‘sommige taalkundigen’ 'om dat populaire woord in het ABN op te doen nemen keuren ze af. Syntaxis van het moderne Nederlands, nr. 33 (1974), pag. 428.
W. van Calcar, Over comparatief- en vergelijkingszinnen, diss. Amsterdam 1971 (Assen), bemoeit zich nauwelijks met de vraag ‘dan of als?’ (pag. 191 e.v.); zelf schrijft hij: even groot als, groter dan.

[p. 50]

Rechtzinnige schoolboeken houden vast aan het 18de-eeuwse voorschrift: als na positivus, dan na comparativus (en de genoemde woorden): Hij is zo dom als een gans. Wij waren er eerder dan jullie. Hij at niets dan plantaardig voedsel.

De meeste taalgidsen aanvaarden als na comparativus niet of slechts met tegenzin⁷⁵. Paardekooper, die de levende taal (in feite: zijn idiolect) als object kiest, wil dan uitbannen. Daarmee zou hij tevens het hypercorrecte dan de wereld uit willen helpen.

Menige didacticus staat nu voor de moeilijke taak, zijn leerlingen zekerheid te verschaffen in een aangelegenheid waarin hij zelf geen zekerheid kan verkrijgen. Voorlopig lijkt het me een teken van wijze voorzichtigheid als hij de schoolregel als een dringend advies aan zijn leerlingen voorlegt: die heeft in de ogen van veel ontwikkelde Nederlanders kracht van wet gekregen. Wel zijn de argumenten die de verdedigers van de schrijftaaldratie hanteren, niet altijd even overtuigend, bv. dat de duidelijkheid gebaat is bij de onderscheiding dan en als⁷⁶. (Onze leraren vervullen een belangrijker taak als opvoeders dan als wetenschapsbeoefenaars; de leerlingen hadden iets anders nodig als aanmoediging dan verwijten).

Inieder geval zullen we de hypercorrectie moeten bestrijden, die te vinden is in schoolopstellen, kranten en boeken. voorbeelden: De schade is minstens even groot dan het voordeel. Niemand zit zo met zijn neus op dit probleem geduwd dan ik. Eigenlijk is dit even erg dan wanneer ze hun zaken verwaarlozen. Hij is niet zozeer dom dan wel lui. Waarom krijg ik niet dezelfde beloning dan mijn broer? Je kunt even goed naar bed gaan dan dat je naar de televisie kijkt. Hij werkt driemaal zo hard dan jij. Het Wilhelmus is nooit met zoveel vuur gezongen dan juist in de bezettingstijd. In 1874 gaat hij in het augustijnenklooster te Steyn, niet zozeer uit religieuze neiging, dan wel omdat het de beste klassieke bibliotheek van het land bezit⁷⁷.

De hypercorrectie komt het gemakkelijkst voor bij de combinatie met andere voegwoorden (dan dat, dan wanneer, dan omdat) en met bijwoorden (dan wel, dan juist): Ze is vooral hardnekkig in reeksvormers als: niet zozeer ... dan wel⁷⁸.

75 Bv.: Damsteegt, In de doolhof i.v. dan; Meijers, Allerlei taalkwesties i.v. dan.

76 Dit argument gebruikt het W.N.T.; ook F.C. Dominicus beroept zich erop: Schrijft U ook zulk Nederlands? pag. 101 e.v.; M.A. Schenkeveld-Van der Dussen concludeert (N. Tg. 56, pag. 268): ‘Waarom mag dan in de geschreven taal niet de functie blijven vervullen die het al zo lang goed vervuld heeft en trouwens nog steeds vervult? Als is functioneel al zwaar belast, dan bleek inderdaad de oudste rechten te hebben, Hooft en Vondel bleken er de voorkeur voor te bezitten, grammatici hebben meer dan twee eeuwen voor het behoud ervan gepleit. De argumenten van de als-gebruikers, tenslotte terug te voeren op wijken voor de “volkstaal”, wegen daar niet tegen op’.

77 Het laatste voorbeeld is uit Stefan Zweig, Triomf en tragiek van Erasmus van Rotterdam (vertaling R.P. Sterkenburg), Meulenhoff-pocket pag. 27.

78 J. de Rooy heeft dergelijke hypercorrecte vormen in zijn gegevens niet ontmoet (Als-of-dat, pag. 32). Hij heeft blijkbaar met uitzonderlijk gaaf materiaal gewerkt. Koelmans (N. Tg. 66, pag. 55 e.v.) heeft geconstateerd, dat veel foute dan's zich vertonen wanneer een gelijkheid ontkend wordt; er is dan een bijgedachte aan een comparatief werkzaam: geen is zo overvloedig dan deze; nooit heeft men zoveel horen klagen dan in deze tijd.

8. 5. Zowel ... als

Onder invloed van concurrerende constructies wordt de oorspronkelijke rangschikking van de vergeleken grootheden tegenwoordig nog slechts zelden in acht genomen⁷⁹.

Wanneer de uitdrukking in haar volledige expressiviteit wordt aangewend, staat het nieuwe voorop (na zowel); het reeds bekende staat achteraan (na als).

79 L.C. Michels, Relatieve en vergelijkende constructies, Hand. 19de Vlaamse Filologencongres 1951, pag. 174 e.v.; F.J.P. Peeters heeft mij erop gewezen, dat deze indifferente volgorde te ‘wijten’ is aan vertalingen uit de klassieken: classici zijn verzot op zowel ... als. Het oorspronkelijk gebruik verdient z.i. aanbeveling.

[p. 51]

voorbeelden: Tegenwoordig voetballen zowel vrouwen als mannen (oorspronkelijke betekenis: vrouwen even goed als mannen). De vrije dag was een verrassing zowel voor de leraren als voor de leerlingen (=niet alleen voor de leerlingen maar zelfs voor de leraren).

Bij gelijkwaardigheid is echter een indifferente rangschikking gebruikelijk: Zowel mannen als vrouwen voetballen tegenwoordig. Zowel...als is hier een neutrale voegwoordelijke uitdrukking geworden, ongeveer gelijkwaardig aan het voegwoord en⁸⁰. Zowel leraren als leerlingen deden hun best (= leraren en leerlingen).

De kwestie van de congruentie is afhankelijk van de verschillende gebruiksmogelijkheden; bij expressieve aanwending congrueert de persoonsvorm met het eerste lid: Tegenwoordig voetbalt zowel de vrouw als de man. Bij indifferente rangschikking kunnen de leden samen het getal bepalen: Zowel vader als Jan gingen vissen.

Een dergelijke opsomming moet echter de oorspronkelijke tweedeling blijven bevatten, al is de oorspronkelijke verhouding dan ook niet meer aanwezig. Fout: Om beurten probeerden zowel de Belgen, Duitsers als Nederlanders hun slag te slaan.

Verbetering: De Belgen, de Duitsers en de Nederlanders;

of: zowel de Belgen als de Duitsers en de Nederlanders;

of: zowel de Belgen en de Duitsers als de Nederlanders.

80 Paardekooper spreekt van reeksvormers: Beknopte abn-syntaksis, hst. 7.

8. 6. Voegwoorden van verhouding

1. Hoe ... hoe; hoe ... deste⁸¹

Let op het verschil in woordvolgorde alnaargelang het tweede stuk met hoe of deste begint:

Hoe lelijker ik keek, hoe meer plezier ze hadden.

Hoe lelijker ik keek, deste meer plezier hadden ze.

N.B. Zonder persoonsvorm: Hoe eerder hoe liever; zonder persoonsvorm in het tweede stuk: Hoe rustiger het is, hoe beter voor de zieke.

Fout is deste ... deste:

Deste lelijker ik keek, deste meer plezier hadden ze.

2. Naarmate ...; naargelang (dat) ...

Goed: Naarmate men ouder wordt, is men milder in zijn oordeel. Je gaat hem steeds meer waarderen naargelang je hem beter leert kennen.

Fout: Naarmate de wedstrijd zijn einde naderde, des te groter werd onze voorsprong.

N.B. 1. Semantisch moet de constructie een gradatie bevatten.

2. Naargelang (van) wordt met een substantief verbonden: (Al)naargelang (van) de omstandigheden.

81 Omdat ik deste en naargelang als samenkoppelingen beschouw, spel ik ze als één woord.