Verzorgd Nederlands

[p. 33]

5. Voornaamwoorden

5. 1. Hun, hen, haar

Het onderscheid tussen hun en hen is kunstmatig⁴², de schoolregel luidt: a. Personen: hun als meew. vw. zonder voorzetsel; hen als lijdend voorwerp en na alle voorzetsels. b. Niet-personen: ze, die, eraan, daaraan enz. De omgangstaal maakt dit onderscheid niet: de meest voorkomende vormen zijn ze en die; veel Nederlanders kennen hen niet, wel hun; anderen gebruiken hen wel na voorzetsels⁴³.

Vooral in geschreven taal wint hen veld⁴⁴. ‘We moeten het hen vergeven’. P.C. Paardekooper reageert tegen deze hypercorrectie door hen uit zijn spraakkunst te schrappen⁴⁵. Zijn argument luidt: een onderscheid dat niet berust op de levende taal maar op een stuk moeilijke grammatica, is onbruikbaar.

De meeste andere taalkundigen verdedigen om tactische redenen voor de geschreven taal de schoolregel: hij is door de onderwijspraktijk gesanctioneerd⁴⁶. Onderwijzers en leraren die zich daaraan houden, zullen vooral moeten waarschuwen tegen het hypercorrecte hen.

In de volgende voorbeelden is hen volgens de schoolregel onmogelijk: Hij betaalde hun (ze) een veel te laag loon. Het speet hun. Waarom is het hun niet toegestaan? Hun wacht ziekte en dood. Het werd hun (ze) te machtig. Leer hun (ze) hoe ze moeten groeten. We mogen hun (ze) geen nieuwe verplichtingen opleggen. De krant is de enige lectuur die hun onder ogen komt. Die daad moet hun zelf aangerekend worden. Je moet het hun (ze) vergeven. Moeder leerde hun beseffen wat de waarde van het geld was. Hoe staat het met de antieke stoelen? - Moeder geeft ze een goede beurt.

Een speciale moeilijkheid ontmoeten we bij uitdrukkingen waarin de functie aan het verlopen is: De heren (meew. vw.) wordt verzocht niet te roken - de heren (ond.) worden verzocht niet te roken. De agrarische belangen (meew. vw.) wordt te kort gedaan - de agrarische belangen (ond.) worden tekort gedaan⁴⁷.

Wat moeten we nu schrijven in het activum? We verzoeken hen (lijd. vw.) of hun (meew. vw.)? Ofschoon hen te verdedigen is, dient hun aanbevolen te worden, indien de moeilijkheid niet te vermijden is door het onbeklemtoonde ze.

Haar als distinctivum voor het vrouwelijk meervoud (personale + possessivum) wordt zelfs in de schrijftaal als onnatuurlijk ervaren.

42 Rijpma-Schuringa, Ned. Spraakkunst, Groningen 1961¹⁸, § 267; De Vooys, Ned. Spraakkunst, Groningen 1963⁶, § 35. G.A. van Es en P.P.J. van Caspel, Syntaxis v.h. mod. Ned. nr. 12 (1972) pag. 17: ‘het betwistbare verschil tussen hun als datiefobject en hen (c.q. ze) als accusatiefobject, voorzover dat in gesproken en geschreven taalgenres nog min of meer, kunstmatig of schools in leven wordt gehouden’.

43 Woordenlijst van de Nederlandse taal, 's-Gravenhage 1954, pag. xviii e.v.

44 Zie K. Kooiman, Lotgevallen van hen en hun in de twintigste eeuw, N. Tg. 60 (1967) pag. 410 e.v. In een artikel van een neerlandicus (B.H. Loof, Inzicht in en kennis van literatuur, Lev. Talen 1972, pag. 216 e.v.) heb ik elf maal hen aangetroffen als meew. vw.: hen duidelijk maken, hen voorhielden, hen te vertellen, bewijst hen een dienst, hen voor te lezen, heb hen voorgelegd, heb hen gewenst, geef hen de vrijheid, hen kennis bijbrengen, zeg hen, hen op te dringen.

45 Kleine abn-syntaxis, 's-Hertogenbosch 1970⁹, no. 52.

46 Woordenlijst van de Nederlandse taal, pag. xix e.v.; Damsteegt, In de doolhof van het Nederlands, Zwolle 1965⁷, pag. 114; Meijers, Allerlei taalkwesties, Amsterdam 1959, pag. 69. Rijpma-Schuringa, Ned. Sprkk. 1961¹⁸, § 267; B. v.d. Berg, Beknopte Ned. Spraakkunst, Den Haag 1964⁴, pag. 79.

47 K. Kooiman, Als in het Engels, maar niet uit het Engels, N. Tg. 56 (1963); W.v. Langendonck, Het meewerkend voorwerp van de aktieve zin als onderwerp voor de passieve zin, Leuv. Bijdr. LVII, nr. 3 (lezing VI. Filologencongres 1967).

[p. 34]

We schrijven dus: De vrouwen hebben hun rechten verdedigd, toen men die hun wilde ontnemen⁴⁸.

48 Woordenlijst pag. xviii.

5. 2. Het betrekkelijk voornaamwoord wat

In de omgangstaal is wat niet ongewoon in gevallen waarin de traditionele grammatica dat voorschrijft^48a. De meeste taalkundigen handhaven echter het stijlverschil tussen gesproken en geschreven taal⁴⁹.

In de klas kan men vasthouden aan de schooltraditie, die in onderstaande regels vervat is.

Na een onzijdig antecedent met een bepaalde betekenisinhoud is alleen dat mogelijk: Het weinige dat hij verdient, geeft hij uit aan drank. Wat wordt gebruikt:

a. als betrekkelijk voornaamwoord zonder antecedent (‘met ingesloten antecedent’): Wat je daar zegt, is waar;

b. als het ‘antecedent’ een hele zin is: Hij is geslaagd, wat we niet hadden verwacht;

c. na bepalingaankondigende voornaamwoorden: datgene wat je bedoelt; alles wat je maar wilt;

d. na algemene superlatieven: Dat is het mooiste wat ik bezit.

Ad a + b: In boekentaal kan wat vervangen worden door hetgeen.

Ad c: Na iets is dat mogelijk, als de betekenis minder vaag is. Vergelijk: Hij heeft iets (bepaalds) dat hem gezag verleent; iets wat we met ijver nastreven zullen we bereiken (wat het ook is). Het verschil is nogal subtiel; dikwijls zijn beide voornaamwoorden mogelijk.

Ad d: Zodra een superlatief gevolgd wordt door een zelfstandig naamwoord, is dat voorgeschreven. Vergelijk: Hij kocht het duurste wat hij kon krijgen, hij kocht het duurste voorwerp dat hij kon krijgen.

48a J. de Rooy, N. Tg. 63 (1970) pag. 124, voetnoot.

49 F.C. Dominicus, Schrijft u ook zulk Nederlands? Den Haag 1961, pag. 63 e.v. (met instemming overgenomen door Onze Taal, febr. 1963); B.C. Damsteegt, Doolhof pag. 115; J.A. Meijers, Allerlei taalkwesties, pag. 46.

5. 3. Diens, wiens, dier, wier⁵⁰

Archaïsche vormen worden door onbekwame stilisten geregeld misbruikt; vooral naamvalsrelicten zijn voor hen gevaarlijk: ‘De mensen wiens enige doel het geld is, noemen we materialisten.’

Correct:

mann. en onz. enk.: diens, wiens;

vr. enk., alle geslachten mv.: dier, wier.

Voor niet-personen gebruiken we de voornaamwoordelijke bijwoorden daarvan, waarvan. Onjuist: De boom wiens takken tijdig gesnoeid worden; het bestuur en diens chaotisch beleid.

Overigens vermijden we ook bij personen zo veel mogelijk de verouderde genitieven. Over de vraag of ze vervangen mogen worden door daarvan en waarvan bestaat verschil van mening.

Buiten de ‘genitieffunctie’ worden de voornaamwoordelijke bij-

50 F.C. Dominicus, Schrijft u pag. 63 e.v.; B.C. Damsteegt, Doolhof pag. 67: Waar-(mee); J.A. Meijers, Allerlei taalkwesties, pag. 136: waarvan; Woordenlijst van de Ned. taal pag. xxxiii.

[p. 35]

woorden vrij algemeen aanvaard: ‘De mensen waarvan (= van wie) men veel kwaad vertelt, zijn niet altijd de slechtste; Ik ga niet naar de directeur, want daarmee (= met hem) is niet te praten.’

5. 4. U aller aandacht

Uw aller is niet correct⁵¹. Wie dat schrijft, ziet hier ten onrechte een bezittelijk voornaamwoord: u aller is een vooropgeplaatste genitief van u allen⁵².

51 Damsteegt, Doolhof pag. 58; A. Pieete, Incorrect Nederlands, Purmerend 1968, pag. 112.

52 M.A.F. Ostendorf, N. Tg. 43 (1950). Opponent: J.J.M. Bakker, Onze Taal 39 (1970) pag. 35.

5. 5. Jan z'n boek

Oorspronkelijk was Jan meewerkend voorwerp: ze hebben Jan zijn boek ontstolen⁵³. Jan z'n boek werd uit deze situatie geïsoleerd tot een woordgroep: Jan z'n boek is verdwenen. In 17de-eeuwse teksten ontmoeten we dit syntagma veelvuldig⁵⁴. De grammaire raisonnée heeft het echter uitgebannen uit de geschreven taal; in de gesproken taal is het springlevend.

In een tekst die de omgangstaal weergeeft (bv. in een vertrouwelijke brief) is er geen enkel bezwaar tegen; in verheven stijl is de combinatie onmogelijk. Overigens is zelfs in de omgangstaal de gebruiksmogelijkheid beperkt⁵⁵: het element Jan kan slechts vervangen worden door namen van menselijk of dierlijk voorgestelde, niet te kleine wezens, waarmee we een zekere vertrouwdheid bezitten. Uitgesloten: God z'n voorzienigheid, het huis z'n dak, de mug z'n gezoem.

In betogend proza ontmoeten we de constructie zelden. Paardekooper gebruikt ze echter bij voorkeur^55a.

53 De Vooys, Ned. Spraakkunst 1963⁶, § 178; Van Es en Van Caspel, Syntaxis van het moderne Nederlands, nr. 28 (1973) pag. 194 e.v.

54 Vooral bij Cats en Huygens, bij wie we veel constructies uit de levende taal aantreffen. Beroemd is Bredero's ‘De may (De Man?) zijn hoverdij’. Zie mijn artikel Naar het handschrift. N. Tg. 58 (1965) pag. 260 e.v.

55 P.C. Paardekooper, Jan z'n boek, N. Tg. 45 (1952); idem, Beknopte abn-syntaksis, Den Bosch 1968³, 3.5.8.3.2: mijn vader z'n boeken.

55a In zijn artikeltje Twee onbruikbare begrippen: endo- en eksocentrisch, N. Tg. 63 (1970) pag. 291, lezen we vlak bij elkaar: ‘Bloomfield z'n voorbarige patroontypologie; de Groot z'n apriorisme; Bloomfield z'n indeling in endo- en eksocentrische groepen; van der Lubbe z'n eindschema; Bloomfield z'n indeling; Bloomfield z'n kriterium.’ Paardekooper z'n streven naar natuurlijke taal is loffelijk, maar zoals altijd prikkelt hij de tegenstanders door de opzettelijkheid van zijn optreden.

5. 6. Zo'n - zulke

In het ABN staat het meervoud zulke huizen naast zo'n huis. In zuidelijke dialecten is zo'n huizen gebruikelijk; deze vorm dient vermeden te worden als men Nederlands spreekt en schrijft.

Een andere kwestie hebben we in het syntagma zo'n mooi huis. Daarnaast staat: zulke mooie huizen. Als zo'n een bijv. bepaling is bij mooi huis, is zulke de enige mogelijkheid voor het meervoud; maar wanneer zo'n als bijw. bep. fungeert bij mooi, kan het meervoud zo'n mooie huizen niet als incorrect worden bestempeld.

5. 7. Elkaar

Het voornaamwoord elkaar moet terugslaan op een meervoudig onderwerp^55b.

Fout: De verhouding dood - liefde is innig in elkaar verweven. Op een beperkte oppervlakte, waar veel mensen wonen, kunnen elkaars be-

55b Paardekooper, Beknopte abn-syntaksis 1968³, 2.5.7.5: Elkaar beperkt het onderwerpt tot alles wat we met een pv als zijn kunnen verbinden en verder tot je, u, er en een nulteken ‘je’ (help elkaar). Hij noemt men (ten onrechte) niet.

[p. 36]

langen wel eens botsen. Om nivellering van inkomens te verkrijgen moet iedereen respect voor elkaars werk en bezorgdheid voor elkaars welzijn aankweken.

Als het enkelvoudige onderwerp semantisch meervoudig is, kan elkaar gebruikt worden: De jeugd gaat daar heel goed met elkaar om. Als elkaar deel uitmaakt van een uitdrukking, geldt de voorwaarde niet: Het verhaal hangt als droog zand aan elkaar; ze sloegen de kast in elkaar; 't is voor elkaar^55c.

55c Van Es en Van Caspel, Synt. v.h. mod. Ned., nr. 20 (1973) pag. 76.

5. 8. Zich^55d

De persoonlijke voornaamwoorden kunnen in het Nederlands reflexieve (wederkerende) functie krijgen: ik heb me gewassen; je hebt je vergist, enz. De derde persoon heeft echter een aparte vorm: zich. Dit woord is uit het oosten afkomstig. Sedert de zeventiende eeuw heeft het een vaste plaats in de geschreven taal veroverd, niet in de westelijke spreektaal: hij heeft z'n eigen gewassen.

De frequentie van het wederkerende voornaamwoord is in het Limburgs veel hoger dan in het ABN: ik was me mijn handen; hij heeft zich een hoed gekocht.

Saksische dialecten (met name het Twents^55e) vertonen ook voorkeur voor het reflexivum: ik was me de handen, hij heeft zich een hoed gekocht. Het ABN is sober in het gebruik van het wederkerend voornaamwoord. Zich de (of zijn) handen wassen is een duidelijk dialectisme; zich een nieuw huis kopen evenzeer. In plaats van Dat brengt grote kosten met zich mee kan men beter zeggen: Dat gaat gepaard met grote kosten. Op zich is typisch zuidelijk katholiek (invloed van de seminarietaal, uit het Latijnse in se); beter is op zich zelf: Op zich zelf (beschouwd) is daar niets tegen; een zin op zich zelf is dikwijls dubbelzinnig. Het Limburgs kent het pronomen elkaar niet; het gebruikt daarvoor in de plaats zich: ze slaan zich (= ze maken ruzie); ze verstaan zich (= ze verstaan of verdragen elkaar); ze plagen zich; ze treffen zich (= ze ontmoeten elkaar); de brieven hebben zich gekruist.

In sommige uitdrukkingen kent ook het ABN zich ter aanduiding van een wederkerige relatie. Het subject is dan meervoudig: De mensen verdrongen zich voor de etalage (= als één massa stonden ze te dringen, ze drongen zich samen). Vergelijk: De mensen verdrongen elkaar voor de etalage (= ze duwden elkaar op zij). De menigte verdringt zich op het plein (semantisch meervoudig subject).

55d Van Es en Van Caspel, nr. 20 (1973) pag. 77, 84 e.v.

55e Nuytens, De tweetalige mens, Assen 1962 pag. 220 e.v.

5. 9. Degene(n)

Tegenwoordig kan dit voornaamwoord alleen maar bepalingaankondigend fungeren (voor personen). Fout: Degenen met een hoog inkomen gaan erop vooruit.