Verzorgd Nederlands

[p. 25]

3. Clichés en modewoorden²⁷

Een cliché is een versleten uitdrukking, die lang geleden fris en origineel is geweest, bv. deze dag staat in het teken van de dankbaarheid; hij haalt het niveau van zijn leermeester niet.

De meeste clichés zijn een teken van onmacht; er zijn immers betere uitdrukkingen voor te vinden.

voorbeelden: wat betreft, op het gebied van, naar voren brengen (komen), in verband met.

Modewoorden zijn ontstaan door distinctiezucht of gewichtigdoenerij: de leerkracht (= onderwijzer); dit is een probleem (we zien tegenwoordig overal problemen); dat is bepaald niet juist; hij is behoorlijk sterk; ik zou willen stellen dat ...; naar mijn smaak; inderdaad (onmisbaar in een interview!); ergens heb ik altijd gedacht, dat je hersens had; ik was dermate vermoeid, dat ik naar bed moest; een opmerking plaatsen; een toneelstuk brengen; tenslotte moge ik u verzoeken ... (De wens wordt op drie manieren uitgedrukt: door het werkwoord verzoeken, door mogen en door de conjunctief); zich positief opstellen; constructieve politiek; het is in; dat is niet juist, dacht ik; een stuk sociale inbreng, een stuk sociale voorziening; een alternatief voorstel. We willen gewoon steeds meer, en dat maakt ons gewoon steeds ontevredener.

Verschillende van bovenstaande voorbeelden demonstreren, dat modewoorden dikwijls een andere betekenis hebben dan het woordenboek tot dan toe vermeldde. Modern voorbeeld: inspraak (vroeger: de inspraak van het geweten = de innerlijke stem; thans: de arbeiders willen meer inspraak = ze eisen het recht om gehoord te worden, ze willen invloed uitoefenen op de beslissingen).

Een mode-uitdrukking is vooral dwaas als ze een gebrek aan denkvermogen verraadt: de spreker zoekt de gedachte en probeert uitstel van executie te verkrijgen door een omslachtige taalvorm: Het is zo dat ...; ik bedoel; vooral hinderlijk is het woekerwoord dus, dat in de mond van veel stuntelige sprekers het oude [ə.] gaat vervangen. Niet waar is al een oude stoplap.

27 Literatuur:
C. Kostelijk, Taalgebruik van sprekerds en schrijverds, Lev. Talen 1967, pag. 70 e.v.
Meijers, Zin en onzin in het hedendaags taalgebruik, pag. 228 e.v.: Mode in het taalgebruik.
L.M.Japin, ‘Ergens’ als modewoord, N. Tg. 49 (1956) pag. 137 e.v.; zie ook N Tg.. 60 (1967) pag. 407; 61 (1968), pag. 191.
Veering. Spelenderwijs Nederlands, pag. 40 e.v.
Mesters, Zuiver Nederlands, pag. 13 e.v.; 22 e.v. Deze auteur verschaft veel materiaal.
Over Het is zo dat ..., Ik bedoel: zie Onze Taal, maart 1958 en februari 1958. Vroeger was een toestand onhoudbaar, tegenwoordig is het zo dat een toestand onhoudbaar is. Vroeger kondigde ik bedoel een nadere verklaring aan, tegenwoordig leidt het losstaande mededelingen in; de karakteristieke uitpraak is: [gbədu.l].
De leerkracht wordt te kijk gezet in het spotdicht: De dood van de leerkracht, o.a. gepubliceerd in Onze Taal 34 (1965) pag. 27.
C. Kostelijk vraagt zich af of in al eens uit is geweest: Lev. Talen, 1967, pag. 657 e.v.A. Pieete, Incorrect Nederlands, Purmerend 1968³, pag. 69: wat betreft. Hij keurt af: wat betreft zijn gezondheid; correct is: wat zijn gezondheid betreft; overigens berust het gebruik van deze uitdrukking vaak op deftigdoenerij; gewoonlijk is over of omtrent mogelijk.
Andere modewoorden worden door deze auteur besproken op pag. 146 e.v.
Over een stuk sociale voorziening, zie: Onze Taal 40 (1971) pag. 49-52: Stukwerk.
Over alternatief en inspraak: Onze Taal 39 (1970), pag. 29 en 30.
F.G. Droste, N. Tg. 65 (1972) pag. 477: Zoals in een vorig decennium het modewoord ‘ergens’ grote populariteit verwierf als modale operator, zo beleeft momenteel ‘ik dacht’ een glorieuze triomf over alle subjectiviteitsbepalingen als ‘me dunkt’, ‘ik denk’, ‘het lijkt me’; pag. 483: Vermeld kan worden dat deze operator met name voorkomt in vraaggesprekken (televisie); hij beantwoordt aan een behoefte om ‘interessant’ te lijken.
P.C. Paardekooper citeert in De diachronie bij de opleiding m.o.-B-Nederlands (Lev. Talen 1974, pag. 126 e.v.) een examenkandidaat die (na enig nadenken) de zin ‘schaam je toch, jongen’ als volgt ontleedt: ‘Schaam is dus het gezegde, je is dus het onderwerp, toch bw. bepaling en jongen natuurlijk tussenwerpsel’. Hij schetst daarmee een juist beeld, ook wat het taalgebruik betreft: onder de dussers schuilen zelfs mensen met een m.o.-akte. (Paardekooper vermeldt tot schrik van de lezers, dat de kandidaat slaagt.)