Door eenen engen hals. Nederlandse beschouwingen over vertalen 1550-1670

Vertaalhistorie. Deel 2

[p. 38]

4
Pieter Volck Holst (vert.), Die groote Chirurgie vanden experten ende warachtigen in der Medicinen ende Chirurgien Doctor Paracelsus / van allen wonden gehouwen / gesteken / geschoten / van alle verbrantheit / van feninige dieren beten / van alle gebroken beenderen / ende al wat die Chirurgie begripende is / met geheelder genesinge ende kennisse van alle accidenten tegenwoordich oft toecomende [...]. Ghetranslateert wt den hoochduytschen eersten gedructen exemplare van D. Paracelsus hantschrift, duer M. Pieter Volck Holst Chirurgus. Antwerpen: Gillis van Diest, 1556

Die groote Chirurgie is een vertaling van Die große Wundtartzney (1536) van Philippus Aureolus Theophrastus Bombast von Hohenheim, genaamd Paracelsus (1493-1541), de befaamde, rusteloze en omstreden medicus en alchemist, wiens vernieuwende benadering van de geneeskunst en luid beleden misprijzen voor traditionele geleerdheid - in 1527 verbrandde hij in Bazel in het openbaar de boeken van Galenus en Avicenna - hem de bijnaam ‘de medische Luther’ opleverde. Paracelsus schreef de meeste van zijn talrijke werken uit principe in het Duits, niet in het Latijn. Over de vertaler Pieter Volck Holst heb ik geen nadere biografische gegevens gevonden. De approbatie voor Die groote Chirurgie is gedateerd op de laatste dag van 1555. De ‘Conclusie vanden translateur’ staat achter in het boek, voor het register. [Exemplaar UB Gent]

Den vromen, wijsen, en seer voorsichtighen Heeren, Schout, Borghemeesteren, ende Raet der Stadt Delft, wenst Peeter Volc Gesontheyt ende welvaren.

Drie dinghen hebben my ghemoueert, seer voorsienighe wijse Heeren, desen boeck wt den Hoochduytsche in onse Nederlantsche tale te brenghen: Ten eersten, dat in dese tale soe weynich int licht comt aengaende dese scientie, welcke nochtans allen anderen in estime te bouen ghaet: want wat schat is op eerden die byder ghesontheyt ghelijcken mach worden, ick swijghe te boven ghaen? Want wt allen boecken die tot noch toe inder Chirurgien met grooter moeyte geschreven zijn, is ons weynich oft seer luttel profijts van ghecomen. Ende ick sorghe hadden sy sulcx niet meer ghedaen den grooten naem daer doer te vercrijgen, dan om de vruchten die met den wercken daer wt betoont worden, sij en souden noyt yet hebben gheschreven. Maer die werelt is altijt van beghinsel so ghesint gheweest, dat sy altijt bemint tghene datter schijnt ende die ooren vult. This wel waer datter veel geschicte mannen gheweest hebben, die ons wat naghelaten hebben in haren schriften, maer daer is soe veel cafs ende oncruyts by, datmen nauwelijcken tgoede daer wt heeft connen scheyden.

Dat ick sulcx schrijve is daerom, want ick van mijnder kintsheyt op tot noch toe dit ambacht ghevolcht hebbe, ende derf wel segghen dat weynich Autoren inder Chirurgien gheschreven hebben, die ick niet gelesen oft doersocht en hebbe. Ende als ick die waerheyt soude moeten segghen, soe bevinde ick meer fenijns by hun allen, dan remedie, sonderlinghe by den Italianen ende Françoysen, welcker

[p. 39]

wij noch sommighe boecken voorhanden hebben, als den Lantfrancum, Guidonem, Iohannem de Vigo,^[1] met den welcken noch huyden te daghe de Chirurgijns gheladen ghaen, als de catte met haren ionghen. Ende indyen men hun Recepten ende raet soude volghen, men souder wel thien vermoorden eer vier helpen: daer toe en isser nauwelijcken een Recept in hun, dat niet ten minsten een halve carre vol cruyts behoeft. Dyer isser noch meer, te weten, Nicolaus Massa, Iohannes Almenar, Nicolaus Leonicus,^[2] die veel int ghebreck der pocken geschreven hebben, ende menich hondert doer haren quicsilverschen raet vermoort, also dattet eenen verdrieten mach die om haren moort denct. Daer toe zijn oock onse Chirurgijns soe bot oft onverstandich (noch over al de cloecste willen wesen) datse alsulcke moortdadighe recepten ghebruycken, sonder verstant wat daer in ghecomponeert is oft niet. Ende na dese voorschreven (hoe wel niet half genoemt, noch oock weert de namen ghespelt te worden) heeft God almachtich in Duytslant eenighe verwect die daer geschreven hebben inder Chirurgien der wonden, namelijck de gheleerde ende wijse Doctor Hieronymus van Braunswijck, dwelck oock in onse Nederduytsche tale verandert is, ghenaemt Het hantwerck,^[3] maer is oock met groot ghebreck ghetranslateert. Daerna is ghecomen dat Veltboeck, gemaect by eenen Scheelhans geheeten, ende heeft sinen name daerom Veltboeck, om dattet te velde inden crijch, slachten, ende stormen^a geprobeert is.^[4] Dit is wel tbeste boeck gheweest inder Chirurgien datmen vinden mochte. Daer na is ghecomen dese weerde seer experte man Doctor Paracelsus wten Zwitser lande geboren, ende is dese alle te boven ghegaen. Ia dat meer is, hy heeftet met den wercken ende schriften betoont, ende noch daghelijcx betoont, dat sijns schrijvens ghelijck niet gheweest en is so langhe de Sonne gheschenen heeft. Dat ick hem pryse, daer toe dwingt my de waerheyt, aenghesien ick sine schriften ende recepten ghevolcht ende ghebruyct hebbe meer dan veerthien oft vijfthien Iaren, ende hebbe (kenne God die mijn ghettuyge is) noyt faute in hem ghevonden. Ick heb hem wel gheprobeert ende versocht, ende my en is tot gheenen tijden eenich accident oft ongeluck wedervaren. Also verre ick sulcx metter waerheyt niet bevonden en hadde, so en wilde ick hem gheensins lauderen noch prijsen, want daer zijn boecken ghenoech die met loghenen ende ydelen clap vervult zijn, met behoefter gheen meer te maken.

Ten anderen, dat ick so langhen tijt ende noch daghelijcx sie tgroot ghebreck ende abuys in ons hantwerck, ende so luttel bekennen tot wat instrument ons God almachtich gheordineert ende gheset heeft: te weten, dat ons God heeft totten crancken ghevoecht als een middel, ende bermherticheyt den gequetsten gebreckelijcken zijn pijn ende smerte te benemen. Indyen nu alzulcke bermherticheit in ons niet en is (alzoot behoort, ende van Godt geordonneert is) hoe can ons dan Godt gunnen den crancken te helpen ende genesen? want tgene daer ons Godt in geschapen ende geordonneert heeft, te weten, dat tmedicament ende de Meester benomen worde byden crancken als een die de bermherticheit ende liefde

[1] Lanfrancus (Lanfranck) de Mediolano, d.i. van Milaan (?-1306), auteur van een Chirurgia magna (1270) en een Chirurgia parva (1296). ‘Guido’ is allicht Guy de Chauliac, of Guido de Cauliaco (ca. 1300-1368), eveneens auteur van een Chirurgia magna (1363). Hun werken werden geregeld tesamen gedrukt. In Nederlandse vertaling verscheen in 1529 een Chyrurgie... Lanfrancks tesamen met de Anathomia Magistri Guidonis en die fleubothomia... van mester Avicenna (Antwerpen, Willem Vorsterman). Guido de Cauliaco's vertaalde Cyrurgie was reeds in 1507 in Antwerpen verschenen. Johannes de Vigo's Pratica in professione Chirurgica kende verscheidene edities in Italië en Frankrijk. In Nederlandse vertaling verscheen van hem Dat chirurgijlick werck (Antwerpen, 1533).

[2] Nicolaus Massa (1504-1589) is vooral bekend om zijn Latijnse vertalingen van Avicenna en zijn geschriften over anatomie. Johannes Almenar schreef o.a. een Libellus ad evitandum et expellendum morbum Gallicum (1502), over venerische ziekten. ‘Nicolaus Leonicus’ is wel Nicolaus Leonicenus, die behalve geschriften van Aristoteles ook de volledige werken van Hippocrates (1526) en Galenus (1541) uit het Grieks in het Latijn vertaalde en ook over venerische ziekten schreef.

[3] Hieronymus van Brunswijk (ca. 1452-1512) schreef o.a. over het behandelen van schotwonden en het gebruik van distillaten. Dat hantwerck der chirurgij (Utrecht, 1535) is een verkorte versie van Das buch der Cirurgia Hantwirckung der wund artzney (Augsburg, 1497).

a stormen: bestormingen

[4] Johann (Hans) Gersdorff, alias Schylhans of Scheelhans (?-1529), van wiens Feldtbuch der wundarzney (1517) een Nederlandse vertaling door J. Pauwelszoon verscheen als Veldt Boeck van den Chirurgia Scheel-Hans. Nog in 1593 verscheen er in Amsterdam een editie van.

[p. 40]

volbringt van God: Ende niet alleen ooghe hebben op des crancken borsse^a ofte buydel, maer meer hoe wij de Godlijcke liefde ende bermherticheit volbringen sullen. In dwelck huyden daechs groot gebrec is: Want den tijt is nu also, Als iemant ons ambacht leert ende eenen baert can scheeren, jae noch selfs sijn mes niet en can slijpen daer hy mede scheert, ic swyge meerder const te connen, zo zendtmen sulcke jongers in walschlant ende Vrancrijc om die sprake te leeren, twelc te prijsen is, maer om scientie van onse Ampt te leeren is geen onbequamer lant onder den hemel dan daer. Tbeste dat men daer can als eenige accidenten overvallen, dats terstont Corrosiven, snijden, ende branden: ende dyer gelijcke diefhenckers^b pijne den luyden aen te doen, daer doch ander hulpe ende raet ghenoech is met sachtmoedicheyt. Als nu de Ionghers daer drie oft vier Iaer ghewoont hebben, ende hebben wel leeren pijpen, fluyten, dansen, alsdan comen wij thuys: ende hy heet Ian, men gheeft hem een wijf oft ionghe dochter, ende smorghens heet hy Meester Ian, this ghoet te bevroeden wie alsulcken meester in so corten tijt ghemaect heeft: daer moeten dan die crancke haer leven onder betrouwen: Ia wel tschaep den wolven ghelevert.

Ist sake dat nu alsulcken ionghen onbewanderden^c meester eenich accident in syne ghequetste overvalt, alsdan weet den iongen gheenen raet, hy roept terstont noch drie oft vier oude te hulpe, die oock somtijts bewandert zijn ghelijck den meesten hoop is, te weten, sij hebben soe verre ghereyst daermen tbroot pain heet: dese en cunnen hun dan oock niet behelpen: dan wort mijn Heere de Doctor gheroepen alsoot betaemt, die sal dan mirakel doen: Die en kent dan de wonde niet, ende de Chirurgijns dat accident niet: men mach wel dencken wat crancker troost den ghequetsten daer geschiet. Noch willen die Medicijns mede Chirurgijns wesen, sij behoordent wel te wesen, maer sij zijn wel so vremt te vinden als den voghel Phœnix. [...] Sullen dan die wercken den meester prijsen, soe ist betamelijck den ghenen te luysteren die sulcx can, als dese weerde excellente man, wiens schriften alle andere te boven gaen, ghelijck inde wercken betoont sal worden: want wie hem te recht verstaet ende gebruyct, sal in corten tijden zijn wit salfken met die eyplaester wechworpen, dwelck soe menich mensche gheschent ende bedorven heeft. Ende indyen de Chirurgijns dees mans raet willen volghen, so sullen sij wel andere gheachte mannen worden, noch en sal niet meer geschieden dat een out wijf, baghine, en dyergelijcke den meester twerck wter hant neemt, ghelijck nu op veel plaetsen geschiet, dwelck hun de sommighe wel schamen moghen die hun dees Ampts beroemen. Ick hope oock mijn voorsienige wijse Heeren sullen op sulcx regart nemen: want daer is nau een vercken dat in dese const hem niet gewentelt en heeft. Een out wijf betaemde wel een spinrock, ende eender baghijne haer oorden te voldoene, soe mocht een ambachtsman lust ende liefde tot zijn werck

a borsse: (geld)beurs

b diefhencker: beul

c onbewanderd: onervaren

[p. 41]

hebben.

God almachtich voeghe na synen Godlijcken wille dat mijn E. Heeren haer selven in alsulcken punt willen bevrijen, dat sij gheen cause en zijn van alsulcken misbruyck, daer menich mans leven aen hangt, ende so menich mensche vermoort wort, dat niet al te vertellen en is.

Ten derden ende lesten is de sake waerom ick dit hebbe laten wtgaen in deser spraken, om dat dit boeck eens is ghetranslateert ende gheintituleert De peerle der Chirurgien, dwelck boeck teenemael valsch ende ghecorrompeert is, also datter niet een Capittel en is dat ses regulen heeft die Doctors Paracelsus schriften ghelijcken, ja groote fauten inde Recepten zijn, ende daer toe noch ander Recepten daer in gheset die Paracelsus noyt ghedacht heeft te setten, dies ick my verwondere. Also den tytel luydet, theeft een gheleert man gedaen, Philippus Hermanni ghenaemt.^[5] Ick soude met oorlove wel dorven segghen, dattet een gheleert buffel ende beest is gheweest, want ten is noyt van verstandige gheleerde mannen ghesien, dat sij eenich dinck translateren ende sulcx corromperen, settende fenijn voor medicijn, als den beminden leser wel sien mach. Daerom machmen wel segghen dattet een plage is inder werelt, waer God wat goets den menschen gunnet, daer comt die duyvel ende benijdet sulcx, ende en mach doer zijn invidie^a niet lijden dat den menschen eenige deucht gheschiet. Summa hoet gaet, altijt wil den muysendreck hem onder dat peper menghen.

Ick weet seker dat my desen arbeyt van vele die hun Meesters laten noemen benijt sal worden, die hun daghelijcx dwerck van onnut volck, als ouden wijven, wevers, ende diergelijcke, wt de hant laten nemen, ende moeten lijden dat sij van alsulcken geselschap beschaemt worden, verlaten dicwils den crancken ongeholpen, ende andere in hun werck treden daer sij schandelijcken wt scheyden, noch evenwel willende Meesters geheeten worden: wat daer af is, late ick allen discreten luyden die lust ter waerheyt hebben, oordelen. Aen sulcx benijden en stoot ick my niet, hebbe dit alleen bestaen wt iammer dat die crancke gequetste so schandelijcken verdorven worden, ende naemaels nauwelijck yemant helpen en can: op datse mochten tleven behouden so lange het hun God gunnet, ende van alsulcken menschenschenders bevrijt worden.

Hier mede wille ick my bevelen aen mijne E. voorsienighe, wijse Heeren, onder uwer E. protectien, als een onderdanich gewillich dienaer in alles my moghelijck zijnde, kenne God die mijn E. Heeren wil bewaren voor raet ende daet den ghemeenen profiit hinderliick ende teghens ziinde.

Datum Delft den.XXIII. Martij. Anno.M.D.L.V.

Peter Volck Holst Chirurgus

[5] De verwijzing betreft Die Peerle der Chirurgijen, inhoudende den rechten gront ende waerachtighe const om alle versche Wonden... te ghenesen... al tsamen ghecopuleert ende vergadert van... Meester Philippus Hermanni... (Antwerpen, Jan Roelants, 1556), een overigens onvolledige vertaling van Paracelsus' Die große Wundtartzney.

a invidie: afgunst

Conclusie vanden translateur.

BEminde Leser, ick levere u alhier dit werck also ickt van woordt tot woordt getranslateert hebbe, ende twifele daer niet aen, ende weet dat oock wel deur die ghenade Gods, dat ghy wel vernuecht sult wesen, leest met verstande, beproeft,

[p. 42]

ende oerdeelt, dan so sal dat werck hemselven prysen, ende u en sal gheen tegenspoet ter hant comen: want ick hebbet also besocht ende gheexperimenteert, in criich ende orlogen, in stormen ende slachten, daer ick Keyser ende Coninck ghedient hebbe meer dan veerthien oft viifthien Iaren: ende en hebbe gheen ghebreck daerinne gevonden, ten ware deur miin eyghen onachtsaemheyt. Want hadde ick eenich ghebreck hierinne ghevonden, ick en soudet gheensins getranslateert hebben: ende om dathet miin Ampt is, heeft my verdroten dat alsulcken excellenten werck verborghen bliven soude. Ende indyen, beminde Leser, u minen cleynen arbeyt te danck behaecht, soe wil ick u wilt Godt de Heere int corte noch wat meer ter willen arbeyden, tot profiit van alle Chirurgiins, ende tot welvaren van alle siecken ofte crancken: Ende wil u hier mede den almogenden Godt bevelen die u in alle duechden wil stercken.