Verzameling van kronyken, charters en oorkonden betrekkelijk de stad en meijerij van 's Hertogenbosch

[p. 354]

Bijvoegsels
op de voorgaande kronyken der stad en meijerij van 's Hertogenbosch⁽¹⁾.

(Te brengen op bladz. 45, regel 11.)

Int iaer [1342] zyn twee geconsacreerde hostien, nu tegenwordich rustende inder kercke van Stiphout, miraculeus en. wonderlyck vuyt den brant der voirs. kercke gehaelt, soo die zelve kercke int iaer als boven affbranden door tvier van blixem, donder en. ongetempert weder. Tis geschiet, dat doen die kercke was onsteecken metten brant, datter heeft gaen teulen synen acker ontrent de kercke voirs. eenen huysman, genaempt Ian Ballois, lopende van zynen acker nae den brant vander kercke, heeft zeer geroepen om den pastoir, datmen het H. sacrament daer vuyt zoude haelen, op dat nyet verbranden en zoude. Ende als den pastoir was gecomen totter kercke, heeft hem den huysman toegesproocken, seggende: ‘Heer pastoir, hadde ick de macht, die

(1) Deze bijvoegsels staan in de vervolgde kronyk van Cuperinus van F., welke er door verschillende handen zijn bijgeschreven.

[p. 355]

ghy hebt, ick en zoude het H. sacrament daer in nyet laten verbranden.’ Den pastoir verscrict wesende vanden swaren brant, heeft totten huysman geseeght: ‘Alle myn macht ende cracht, die ick hebbe in desen brant, die geve ick u.’ Ende nae dese woorden is desen huysman gegaen nae der kercke dueren, om door den brant te gaen en. dat heylich sacrament daer vuyt te haelen: ende ingaende, zoe hebben alle die omstaenders, die daer waren, ende oock den pastoir, gesien, dat hem den brant scheyden in tweën ende den huysman voirs. plaets gemaect, daer hy in ende vuyt is gegaen ongequetst en. ongebrant, soe dat noch zyn lichaem noch cleederen ergens gebrant en waren geweest, heeft alsoe het H. sacrament metter ciborie gelevert aenden pastoir, soe dat Godt wonderlyck is in zyne wercken en. miraculen, naedemael dat is boven veel andere een wonder groot mirakel. Ende oyck mirakel is, dat dese twee geconsacreerde hostien noch tegenwordich perfect en. volcomen zyn, hebbende nochtans aldaer bewaert geweest over de tweehondert en. vyff en veertich iaeren. Ende tot naerder zeeckerheyt van desen brant en. mirakel isser gestelt geweest inde voors. kercke eenen simpelen tabernakel, slecht⁽¹⁾ gemaect van hout, hetwelck gestelt was aen die vunte; op welck tabernakel was affgeschildert den brant en. oyck hoe hem den brant scheyden int in en. vuytgaen vanden huysman ende hoe hy het H. sacrament overgaff in handen des pastoirs, met oeck den naem vanden huysman, met den datum: A^o. 1342 ut supra. En. desen tabernakel hebben gesien vele menschen en. is ierst onlancx gebrant metter kercke int iaer 1587, den 9^en Iuly, vande vyanden, diemen noemt Geusen.

(1) Slecht, eenvoudiglijk.

[p. 356]

Het alderierst dat dit H. sacrament miraculeus is versocht geweest naeden brant, synder geweest binnen Stiphout twee gesusteren ongehouwt. De outste worden versocht van Godt metter peste, ende siende datter gheenen troost en was dan alleen Godt, is gegaen nae der kercke van Stiphout, al waer als doen stont inden voers. tabernakel het hoochweerdich sacrament, ende heeft haer tot bidden begeven eenen tyt, ende corts daer nae is zy verlost vander peste. Is daernae de iongexte suster, die welcke langen tyt hadde gegaen mitter kortse, desgelycx gegaen ende heeft daer oock hertelyck gebeden, ende die cortse heeft haer oyck verlaten. Ende soe dan het gans dorp van Stiphout besmet was van een sware pestilentie, syn sy cranck gegaen voor het H. sacrament ende zyn al te samen verlost geworden vander pestilentie. Ende om van dese twee susteren sekerheyt te hebben, hebben overgegeven tot een waerachtige getuychenisse d'eersamen Laureyns, die coster, Henrick Ghielens, Andries Godtschalcx, al inwoenders des dorps van Stiphout en. gesworen bewaerders der crancke, zoe dat zy verhalyck van hunne ouders en. andere oude persoenen gehoirt hadden dese drye persoenen, dat zy henne ouders en. andere hardt byde tnegentich iaeren, ende hebben tboven gescreven verclaert in presentie van heer Ian van Roy, pastoir tot Stiphout⁽¹⁾.

Noch hebben verclaert de voirs. drye personen, dat zy henne ouders en. andere oude mannen hebben booren seggen, datter een vrouwe was gecomen vuyt Hollant tot Stiphout, genaemt Mary van Hollant, metten vyant beseten, die inder boeten worden gelaten eenen tyt van negen daegen, ende daernae verlost vanden boo-

(1) Deze zin is merkelijk bedorven.

[p. 357]

sen vyant. Die voirs. Mary van Hollant is met groote blyscap nae huys gereyst ende dat mirakel, dat Godt soo wonderlyck in haer hadde gewerct, is alle plaetsen, soo in Hollant als Zeelant, grootelycx te kennen gegeven, alsoe dat voorts verclaren die voors. personen, dat daernae soo vuyt Hollant, Zeelant en. andere plaetsen wel zyn gecomen crancken aenden cant van vierhondert en. meer, waeraff oock een is geweest Mary voirs., die selver mede heeft helpen bewaren, waer in dat Godt doort H. sacrament miraculeuselyck geopereert heeft. Laureyns, die coster, en. Henrick Ghielens hebben verclaert inder tegenwordicheyt des pastoirs voirs., dat het principael goet, dat zy besaten, hadden gewonnen by crancken, die daer quamen liggen in boeten, ende hebben daer by gelegen; hebben noch verclaert die voirs. Laureyns, coster, Henrick Gielens ende Andries Godtschalck, datter in hennen tyde, ter wylen zy gesworen bewaerders syn geweest over die beseten menschen tot Stiphout gebracht, dattet getal tussen de drye en. vier hondert is geweest, veel en. meestendeel verlost en. gesont nae huys gegaen, ende oock eensdeels verlost ende daernae gestorven, maer egheen gestorven, zy en syn ierst verlost geweest.

Daer is gebrocht gecomen vuyt een plaetse genaemt Saveling⁽¹⁾ by Dort, gebonden en. geketingt aen handen en. voeten gelyck een beest, ende is te water comen ten Bossche aende craen ende hebben hem met de craen op gewonden ende alsoo geleeght op eenen waegen ende voorts gebrocht tot Stiphout ende aldaer in die boeten geleeght ende worden verlost in die ierste boeten seer schoondelyck ende gevolght het H. sacrament met een bernende kersse.

(1) Denkelijk is dit woord door den afschrijver verkeerd gelezen.

[p. 358]

Noch isser gecomen een ionge dochter vuyt Amsterdam, beseten met den boosen vyant, met een ketting vast gemaect van boven aen die armen ende voeten, waerop dat zy spronck als eenen hont, ende is wonderlyck verlost. Noch isser gecomen een vrouwe vuyt Rotterdam, hebbende by haer haeren sone, die twelff iaeren stom ende dooff hadde geweest, ende comende inde kercke van Stiphout heeft haer gebet gedaen voor het hoochweerdich sacrament ende daernae heeft haeren sone gesproocken ende gehoort; die vrouwe met haeren soen hebben hen gebiecht ende het heylich sacrament ontfangen, ende bly wesende nae huys gegaen. Noch een ioffrouw, ongehouwt, gecomen vuyt Hollant tot Stiphout, beseten met den boosen vyant, ende in die boeten neer geleet tot drye diverse boeten, ende in die leste boeten schoondelyck verlost en. blydelyck nae huys gereyst, ende in teecken der danckbaerheyt gaff zy der kercke een witte damaste casuyffel. Alnoch een man vuyt Hollant, beseten met diverse duyvelen, is tot Stiphout geleet tot vyff boeten toe, daermen boven maten groot leet mede had, nochtans verlost wesende, by goeder kennisse daernae gestorven en. aldaer begraven. Noch is aldaer gebrocht een apteeckers dochter van Zutphen, ongehouwt, die oyck zeeker boeten heeft gelegen ende in gesontheyt thuys worden gehaelt. Noch twee ionghe mannen, ongehouwt, een van Gerwen ende een van Nunen, boyde verlost. Noch een van Lieshout ende een van Geldrop, oyck beyde verlost. Noch een gheestelycke persoon alhier gecomen, deerlyck gequelt met den boosen vyant, die hy gherne vuyt die boeten soude hebben genomen, maer en constent nyet gedoen, ende daernae gevuert op

[p. 359]

den toren ende daeraff geworpen, nochtans nyet gequetst, maer daernae verlost en. gestorven.

Noch een gheestelyke persoon vuyt den Bossche gecommen vanden Bagynhoff, ende hadden seer lelycken met den H. sacrament geleeft, als syt ontfangen hadde ende wederom vuyt haren mont genomen ende den vyant in haer gecomen is, ende inde boeten geleet ende met groot verdriet en. lyden nochtans verlost, ende het was een zeer onsuyver gheest. Noch isser gecomen vuyt de stadt Grave een priester, die den boosen vyant in zyn haer hadde sitten, soe hy seyde, en. noch twee diverse borgers vande Grave, beyde beseten, den eenen was bevonden aen eenen put, om hem te verdrincken, en. alle drye verlost.

Noch een ionge dochter, gecomen int iaer 1584 ende beseten met seven duyvelen, creupel en. dooff eenen tyt van xxij maenden, sprekende alderhande spraken, en. eenen duyvel was rustende in haeren rechteren teen, genaempt Echor, zoe sy seyde. Dese comende aenden kerchoff der kercke van Stiphout, is daer neer geleeght als een beest; haer moeder was by haer; ende die moeder roepende om hulp, datmense zoude moegen brengen inder kercke, is die dienstmaecht des pastoirs met meer andere vrouwen tot hulpe gecoemen ende alsoe de dochter gesleypt voor het hoochweerdich sacrament ende daer oyck neder geleeght als een beest, ontrent den tyt van een ure, ende die moeder biddende in bitterheyt haers herten voor haer dochter, heeft daernae tot haer dochter gesproken: ‘Compt, dochter, ick sal u hlepen, dat wy vuyt gaen;’ ende die dochter opsiende, seyde: ‘Neen, moeder, ick sal nu wel selver opstaen;’ en. met dese woorden is zy opgesprongen als een hert: sy is gesont

[p. 360]

geworden in haeren lichaem en. haer gehoor ontfangen.

Tis een persoen geweest over den Peel, creupel ende lam in alle zyn leden, int iaer 1587, en. heeft gecropen langen tyt op zynen buyck als een serpent, soe hy selver verclaert heeft, en. heeft by hem gedacht en. geseyt: ‘Och mocht ick eens tot Stiphout comen voor het hooch weerdich H. sacrament van miracule, ick soude wel gesont worden;’ ende in dese woorden is hy verlicht en. op zyn beenen gestaen en. daernae gereden met crucken ende heeft alsoe opde crucken zyn bevaert geloeft.

Anno 1591 isser gebrocht een sterck ionckman, beseten met den duyvel, vuyt die stadt van Breda, alwaer by hadde gelegen in een cot rontsomme toegemaect, naect als een beeste, den tyt van vier iaeren lanck, ende daernae gespannen met cluysteren en. wonder instrumenten, gelyckmen noch sien mach inder kercke van Stiphout, en. is aldaer in die boeten geleeght en. inder ierste boeten verlost.

Anno 1599 synder 2 diverse ionge mannen in die boeten geleet, een van Gemert en. een van Boekel, en. beyde verlost. Anno voers., op den octave des H. sacraments dach, soe syn Sgeeraert Willem Goossens en. Heesken, zyn huysvrouwe, borger der stadt van Helmont, met haren soon, genaempt Iacop, out ontrent 14 iaeren, die welcke was blynt geweest den tyt van 3 iaeren, en. nae dat zy met haeren soon hen offerhande en. gebet hadden gedaen voor het H. sacrament inde kercke van Stiphout en. waren wederom gaende nae huys, heeft haeren soon opgesien, en. opsiende heeft hy gesproken: ‘Moeder, ick sye vogelen vliegen;’ ende tis van zynen ooghen gevallen als scubben, en. op de Stiphoutse aerde is hy siende geworden.

[p. 361]

(Te brengen op bladz. 53, regel 13.)

[1418] Item byden voorn. hertoghe Ian [is] gegeven de chaerte van dat die poirters [van] onse getrouwe stadt vanden Bossche toll vry varen sullen beyde te water en. te lant in Hollant en. Zeelant. Gegeven tot Woudrichem, vyff dagen in Februario, en. dat om dat die borgers menichwerve onrecht vertolt syn in Hollant by tyden van syne voorsaten en. van hem, aensiende den menichvuldighen trouwen dienst, die sy onsen voorvaderen en. ons te menigher stont grootelick, geerne en. willichlick bewesen hebben.

Alius M.S. 1418. Opten Mey avont is komen op een Saterdagh, doen brande den Bosch, en. opden middagh daer na soo brandet weder en. dede meer schade als te vooren. V. anno seq.

(Te brengen op bladz. 57, regel 18.)

Duerte [1437]. Een mudde rogghe xxj gulden xij plecken.

(Te brengen op bladz. 59, regel 15.)

In desen iaer [1450] is gemaect een verdrach tussen de stadt vanden Bossche ter eenre en. de stadt van Tiel ter andere zyde, en. syn daer van acten geëxpedieert, als hier nae volgende:

‘Wy schepenen en. raet der stadt sHertogenbosch bekennen met desen opene brieven: alsoe seeckere twee-

[p. 362]

dracht en. onrust opgeslaegen is geweest van eenen, Eghen den Poerter geheeten, met zyne medehulperen, soe syn daeraff die stadt vanden Bossche ende die stadt van Thiel ende hoer poerter en. borger in arastamenten en. in onrust gecomen, welck wy nu van nu voertaen verhueden solden, dat dess oft desgelycx niet meer en geschiede; soe zyn wy overdragen en. gesloten, dat oft yemant geseten inden lande van Gelre hem aldusdaniger kommer ende onruste met arrestamenten oft mit nemende pynde te doen, dat dan de statt vanden Bossche dat kundighe zal der stat van Tiel, die dan alsoe veel daertoe doen sal met horen vrienden, dien tonderwysen, dat hy daer in afflaet, alsoe verre als sy kon, en. oft sy dess nyet gedoen en konden, noch in haren macht niet en weer, ende die stat vanden Bossche van dyen raede worde, dat sy daerom solde doen arresteren ennige Gelresche, dat dan die borgeren van Tiel ende hoer goede een maent nae opschriven der stadt veylich sullen wesen ende blyven, ende al sonder argelist met deser voerwaerden toegedaen, soe wanneer dat alsdan dese ristamente vanden ghenen daer dit opscriven oft heerkennen will volcomelyclich aff gedaen weer en. gesleten, dat alsdan dese selven brieff weder om vast wesen sal en. bliven nae allen voerwaerden boven geschreven tussen de statt vanden Bossche en. Tyel voorn., sonder argelist. En. des t'orconden soe hebben wy schepenen en. raet der stadt vanden Bossche voirgen. onsser stadt segel vanden Bossche aen desen openen brieven gehangen. Gegeven inden iaere ons Heeren 1450, des Woensdach nae Aller sielen dach.’

‘Wy borgemeesteren, schepenen en. raet der stadt van

[p. 363]

Thiel bekennen met dese opene brieven van onsser stat wegen en. onsser borger wegen van Tiel vors., dat wy overdragen syn metter goeder stadt vanden Bossche, als dat wy in geenre wys aennemen en zullen enigen borger tot Tiel te maken off voor onsse borger te verantwoerden off te halden die roeven, schadigen, off rasteren, off nemen, off anders ennighe bede maken off halden opter gueder stadt van sHertogenbossche en. haren porteren, ende oock, die dat doen, nyet huyssen noch houen en sullen by onsse wil ende weten, en. oft yemant hier tegen dede van onsse borgeren, terstont als wy dat vernomen, onborgeren sullen ende vuyt onser stadt setten, sonder argelist; vuytgescheyden als dat een yegelyck vande porteren en. borgers vanden Bossche en. Thyel voorgen. van wettelycken schult malcanderen met recht aenspreken moegen die stede daer hem des noot geboren. Ende des t'oirconde soe hebben wy borgemeesteren en. schepenen en. raet der stadt van Tiel onser stadt segel aen dese opene brieven gehangen. Gegeven inden iaere ons Heeren duysent vierhondert en. vyftich, op Alre sielen dach.’

(Te brengen op bladz. 59, regel 17.)

7 Mart. [1451] geeft Philips, hertogh, tot Brussel aen den schouthet alhier consent, om een stathouder te moghen stellen in syn absentie, op synen koste, die hy den eedt afnemen moet soo dickwils als hy vertreckt.

Nomen praetoris Yewaen sive Yewen de Moll. Wt het placaet.

[p. 364]

(Te brengen op bladz. 59, regel 24.)

5 Februarii [1453] admittitur dominus Joannes de Wesalia pater sororum de Orthen ad capitulum et curam animarum dictarum sororum et debet comparere in tribus processionibus, 6 Maii, venerabilis sacramenti et dedicationis.

(Te brengen op bladz. 60, regel 2.)

In Augusto [1462] wort de groote klocke, geheeten Grymme, hergooten en. geheeten Ian. Sy is swaer 10650 ponden, den clepel weeght 212 ponden. Meester Gobel had van elck hondert 10 witte stuvers voor syn arbeyt, maer de kercke dede al het stoff en. gereetschappe.

(Te brengen op bladz. 60, regel 21.)
Privilegium opidi de duscoducis.

‘Philips, byder gracie Godts, hertoge van Bourgoendie, van Lothryck, van Brabant, van Lymborch, greve van Vlaenderen, van Artoys, Bourgoengien, palatyn van Henegouwen, van Hollandt, van Zeelant en. van Naemen, mercgreve des heylichs rycx, heere van Vrieslant, van Salins en. van Mechelen, doen condt allen luyden, dat wy ontfangen hebben die oitmoedighe bede van onsen schoutet, schepenen en. raede van onsser stadt van sHertogenbussche. inder name en. van wegen allen den inwoenderen der zelver, inhoudende hoe dat onlancx ge-

[p. 365]

leden vele cloosteren, goidtshuyssen, vergaderinghe van mannen en. wyven in onser voirs. stadt ende meyerye derselver gefundeert, gemaect ende opgeset zyn, daeraff die regeerders ende die gouverneuren der zelve daegelycx by coope, transporte, ghifte van testamenten ende anderssints vercryghen vele chynssen, renten, pachten en. andere erffgoederen, ende die, als syse vercreghen hebben, soe pynen zy hem die te hauden voir gheestelycke goeden ende exempt ende verscheyde vande weerlickheden ende werlicke gueden, sonder ons daeraff te doen off te willen doen ennighe dyenste, het zy in contributie van onsen beeden off andere chyns, off oeck staen tot gebuerlicke rechten, als zy schuldich syn te doen, in groten achterdeele, schade en. interest van ons ende van onsen ondersaten van onsse voirs. stadt en. meyerye der zelver, die alsoe sonder hulpe en. contributie te hebben vande selve gueden byde voirs. gheestelycke luyden vercregen, alleen betaelen ende die lasten ende diensten doen moeten opde costen van hen en. van hennen goeden, contrarie den auden rechten ende privilegien by onsen voirderen⁽¹⁾ hertoghen en. hertoginnen van Brabant, onse lande daerop verleent, ende oock den auden costumen daeraff in vele plaetsen vande voirs. lande onderhouden, ons oitmoedelycke biddende, dat wy hem hierop versien willen van onse gratie: soe eest, dat wy, gemerct dat voirs. is, willen daer inne versien, in alsoe verre alst metten rechten behoirt, ende hierop gehadt advise ende deliberatie ierst met onsen lieven en. getrouwen cancellier en. raedtsluyden by ons geordineert in onse voirs. lande van Brabant, ende daernae metten luyden van onse groote rade, hebben geordineert, gesta-

(1) Voirderen, bij Van Oudenhoven, voirouderen.

[p. 366]

tueert ende onser voirs. stadt van sHertogenbossche verleent ende geoctroyeert, ende metten desen tegenwordighe onsen brieve ordineren, statueren, verleenen en. octroyeren voir ons, onse oir en. naecomelinghen, hertogen en. hertoginnen van Brabant, dat van nu voortaen tot eeuwighen daege die voirs. cloesteren, godtshuysen⁽¹⁾, vergaderinghe van mannen en. wyven en. alle andere gheestelycke personen, noch nyemant van heuren twegen, noch tot hoiren behoeff, egheen chynsen, enten, pachten off erffgueden, by maniere van coope, transporte, ghifte, by testament off anderssints, en sollen moegen vercryghen binnen der voirs. stat off meyerye gelegen, ten zy by openbaren oirloff en. consent van ons en. ons oir, ierst geadverteert zynde van onsen interesten ende dattet blycke by onsen openbaren brieven, behauden des, dat die goede luyden wael sullen mogen laten oft hem belieft ende besetten in hoiren testament off anderssints, den voirs. cloesteren en. godtshuyssen cleyne parcelen van chynsen, renten, pachten en. erffgoeden, totter somme van hondert stuyvers elcx iaers, voor heur⁽²⁾ iaergetyden en. anniversarie, die welcke chynsen, pachten, renten en. erffgueden totter summe voirs., die den voirs. gheestelicke luyden by testamenten off anderssints gelaten off beset sullen werden, sollen wesen ende blyven staen tot alsulcken last, contributien ende gebuerlycke rechten, soe zy stonden daer te voren ende eer zy den selven gheestelycke luyden beseet off gegeven waren, sonder argelist. Ende oft alsoe geboerde, dat die voirs. cloesteren ende godtshuysen⁽¹⁾, vergade-

(1) Bij Van Oudenhoven staat achter godtshuyssen nog gasthuysen.

(2) Uit Van Oudenhoven ingevuld: erfgoeden totter somme van hondert stuyrers elcx iaers, voor heur.

(1) Bij Van Oudenhoven staat achter godtshuyssen nog gasthuysen.

[p. 367]

ringhe van mannen ende van wyven en. andere gheestelicke personen by consenten en. orlofve van ons als voirs. is off anderssints vercrygen ennige chynsen, renten, pachten off erffgueden, soe willen wy oick nochtans en. consenteren, dat die oiren en. erffgenaemen off die maege en. vriende der gheenre, die die voers. chynsen, renthen, pachten en. erffgueden vercoft sullen hebben, die sollen moegen lossen en. quyten tot eeuwigen dagen den penningh om xvj, ende datmen die erffgueden, renten van coren en. graenen, die, alsoe als voirs. is, byden voirs. gheestelicke persoenen vercregen sollen werden, oick sal moigen lossen en. quyten nae advenant en. gemeynre taxatie vanden lande. Voert soe willen wy consenteren noch en. verclaren, dat egheen geestelike personen in die voirs. stadt en. meyerye, nae dyen dat zy professie gedaen sullen hebben in cloosteren off religie, enige renten, chynsen, pachten off erffgueden van hoeren auderen ofte enige andere persoenen aen versterven noch by eenige successie aencomen en sullen mogen, mer sullen die selve guede, die den selven personen aen soude mogen comen, versterven en. succederen op hoere naeste oiren, erffgenamen en. naecomelingen inde weerlycken leven blyvende ende in weerlike staet en. habyt wesende, ende dat die maghe en. vrienden der voirs. gheestelike personen die gueden, die hem toebehoerden, toecomen ende verstorven waren eer zy professie deden: nae dooden⁽¹⁾ der voirs. gheestelycke personen, ende nyet eer, sullen mogen lossen en. quyten den penningh om xvj gelycke penninghen, alsoe voirs. is vande gueden byden voirs. gheestelike personen vercregen. Gebiedende hierom en. bevelen onsen cancellier en. luyden van onsen raede,

(1) Dooden, bij Van Oudenhoven, orde.

[p. 368]

drosseren, meyeren, schoutetten en. voirt allen anderen onsen officieren, justicieren ende richteren ons voirs. lants van Brabant, heuren stedehouderen ende een yegelyck bysonder tegenwordelyck off [die] hier namaels wesen sullen, dat zy onser voirs. stadt van sHertogenbussche van onser voirs. gratie en. bevelinge en. van allen dien puncten hierboven verclaert, doen en. laten genyeten en. gebruycken rustelyck en. vredelyck tot eeuwigen daegen, sonder hen daer in te doen off laeten geschieden commer, hynder, letsel off moeyenisse in eeniger manieren, want ons alsoe belieft en. willen dat gedaen zy. In kennisse der waerheyden wy hebben onsen segel hier aen doen hangen. Gegeven in onser stadt van Brugge, den anderen dach van Ianuario int iaer ons Heeren 1463.’ Onderstont: ‘By mynen heere den hertoge in zynen grooten rade, daer by bisschop van Dornicke ende die heeren van Coux, heere Henrick Magnus, Simon van Harbais, meester Claes Cluppel en. Geldolff vander Noet waren,’ ende was onderteeckent: ‘De le Kerrest⁽¹⁾.’

Finitur [1464] nova aquila per Gosuinum Tolinck et constitit canonicis 26 libris grossis Flandriae.

(1) Mede afgedrukt in Van Oudenhoven, Beschryvinge van de Stadt van 's Hertogenbossche, 1670, bladz. 127, waaruit wij de woorden ende was onderteeckent. “De le Kerrest” bijgevoegd hebben.

(Te brengen op bladz. 64, regel 2.)
Copia indulti principis fundationis carthusiensis ordinis.

‘Karolus Dei gratia dux Burgundiae, Lotharingiae,

[p. 369]

Brabantiae, Limburgiae, Lucemburgiae, comes Flandriae, Arthesiae, Burgundiae, palatinus Hanoniae, Hollandiae, Zelandiae et Namurci, sacrique imperii marchio ac dominus Frisiae, Salinarum et Mechliniae: ad perpetuam rei memoriam, quoniam ubi est frequentia cultus divini, ibi sunt amor et timor Dei, in quibus totius sapientiae initia salutisque primordia consistunt. Desiderantes itaque fidem orthodoxam habundare ministris ad frequentes et devotas nobis porrectas preces illustris principis et consanguinei nostri charissimi Arnoldi ducis Geldriae, totiusque ordinis Cartusiensis pro nobis successoribusque nostris ducibus Brabantiae favorabiliter annuentes, liberaliter concessimus et concedimus per presentes, quod in loco dicto die Eyckendoncq opten Dungen, aut si ille locus propter frequentes ut accepimus inundationes aquarum, et inaccessibilitatem ejusdem tempore hiemali ad hoc minus aptus reperiatur, in alio loco magis propitio et convenienti per medium miliare aut circiter ab opido nostro Buscoducensi distanti: in honorem et laudem Salvatoris Christi ejusque intactae matris virginis Mariae, omniumque sanctorum et sanctarum, subque vocabulo et patrocinio S. Sophiae civitatis Constantinopolitanae, novum construatur et erigatur coenobium seu monasterium, cum cellulis, domibus, ac aedificiis congruis et necessariis pro inhabitatione unius prioris et duodecim fratrum cum familia competenti ordinis Cartusiensis praedicti, cujus nos principalem fundatorem constituimus, quodque coenobium seu monasterium cellulas, domos, et aedificia hujusmodi praedicti fratres eorumque successores una cum aliis redditibus et bonis jam ad ipsorum usus acquisitis et imposterum quomodolibet acquirendis, quae tamen feudalia non sunt, pacifice et quiete possidere possint et

[p. 370]

valeant, usque ad valorem annuum mille florenorum Renensium, tam in agricultura, pratis, nemoribus, stagnis, vivariis, quam etiam quomodolibet alias, dum tamen ut praefertur reditus et bona praedicta feudalia non existant, et quae bona et reditus acquisiti et acquirendi tributis subsidiisque nostris subjacebunt, sicut a praedecessoribus eorum fuerint possessa, nisi praedictis fratribus a nobis successoribusque nostris ampliorem gratiam desuper contigerit in futurum impetrare; fundum tamen monasterii cellularum et domorum religiosorum praedictorum a tributis et subsidiis praedictis eximimus, et de gratia speciali avellimus et liberamus per praesentes; recipimus etiam de gratia nostra speciali ipsum coenobium seu monasterium, et bona ejusdem cum fratribus et eorum familia in nostra protectione, salvagardia et tuitione speciali: ea propter mandamus praesidenti, consiliariis, senescallo Brabantiae, sculteto Buscoducensi, caeterisque nostris officiariis et justitiam nostram exercentibus, ac aliis nobis quomodolibet subjectis quibuscumque ut praefatos religiosos et familiam eorundum, ipsorumque successores praesenti nostro indulto, concessione, patronatu, et salvagardia praemissis pacifice et quiete frui faciant et permittant, quoniam ita nobis placet, non obstantibus quibuscumque indultis, gratiis, concessionibus, privilegiis, consuetudinibus, juribus municipalibus a nobis praedecessoribusque nostris praedicto opido nostro Buscoducensi vel aliis quibuscumque in contrarium praemissorum concessis vel promissis, quibus omnibus quoad praemissa per praesentes derogamus, juribus tamen nostris et privilegio, in contrarium praemissorum opido nostro Buscoducensi ut asseritur concesso, in aliis salvis et in suo robore et virtute permansuris. Datum in opido nostro Abbatisvilla,

[p. 371]

anno ab incarnatione Domini millesimo quadrigentesimo septuagesimo primo in mense Septembri. Per dominum ducem, C. Hautain⁽¹⁾.’

(1) Mede afgedrukt in Miraeus, Op. dipl., t. III, fol. 209; Foppens, Hist. Ep. Silv., fol. 278; Oudh. en. Gest. van 's Bosch, bladz. 573, en Le Roy, Not. Marchionatus S.R. Imp., fol. 46, waaruit de woorden Per dominum ducem, C. Hautain genomen zijn.

Privilegium domini arnoldi ducis gelriae etc.

Die hertoghe Aert van Egmont, heere van Gelre voirs., heeft dese nyeuwen clooster vande Carthuyssers, hier by sHertogenbussche gelegen, een groot onderstant en. hulpe geweest inder promotie van desen nyeuwen clooster voirs. te cryghen, te funderen ende te doteren etc., ende heeft selver begeert ende metten wercken volbracht den iersten steen te leggen van dese Carthuyssers clooster voirs., geschiet wesende op die Eyckendoncq voirs. in die fondatie en. previlegie begrepen; dwelck privilegium off indultum voirs. de Carthuyssers voirs. verworven hebben aenden hertoge Carolus a Burgundia, van Brabant etc., ter bede ende inden name van hertoghe Aert van Gelre voirs. Ende die selve hertoghe Aert voirs. heeft den selven Carthuyssers verleent een previlegie, te weten, dat zy moegen hebben inden lande van Gelre alle iaer tot v^c Rhyns gulden erffguede, inder mate en. maniere van voirs. privilegie.

(Te brengen op bladz. 65, regel 19.)

[1476] Bleef hertoge Carolus voor Nancy, ende in dit iaer was ten Bossche grooten oploop en. veel vander raetsheeren gevangen.

[p. 372]

(Te brengen op bladz. 66, regel 2.)

[1477] Eligitur in decanum M. Ghisbertus de Bye et eadem die admittitur ad praebendam domini Joannis de Platea per resignationem et causa permutationis.

(Te brengen op bladz. 67, regel 16.)

Hoc [1482] et sequentibus decem annis (ut libri M.S. aedilium referunt) multa pia legata, tum B. Virgini miraculosae tum B. Joanni evangelistae a civibus testamento oblata sunt, annuli, armillae, numismata, vestes, rosaria, aliaque ornamenta et monilia. Hinc pietas saeculi eximia discitur ac civium devotio.

(Te brengen op bladz. 68, regel 5.)

M.S. Ipso die Damasi papae [1483] accidit miserabilis conflictus inter pedestres milites seu ruteros, qui pro destructione patriae laborabant, seu movebantur, et communem populum villicatus (meyerye) de Buscoducis in villa seu pago de Leent, ubi major pars de Buel et Maris, Soerendonck, Hees, Leent, Geldorp, Endoven, Weert, Waelre, Aelst, Asten, Someren, ac de aliis villagiis congregata, exiret, expectantes adventum ruterorum, qui de Buel venerunt et interfecerunt ultra 250 viros de communi populo.

[p. 373]

(Te brengen op bladz. 68, regel 9.)

Hoc [1484] et sequenti anno sive sequentibus paratur monstrantia: ideam fecit M. Alardus, opus Henricus Borchgrevius aurifex coloniae.

Int iaer voirs. [1485] syn overcomen die kerckmeesters en. die proisten van onsen L. vrouwen broederschap.

Item alzoe die proesten van onsen L. Vrouwen broederschap met consent vande gemeyne stadt een nyeuw choor hadden bestaen te maecken, dairaff dat zy gedaecht waren vanden procureur fiscael myns heere van Luydick op hoire excessen; want zy sonder consent myns heeren voirs. die oude kerck gebroken hadden, ende dat zy de doode ligchaemen opgegraven en. anderswaer geleyt hadden, hetwelck die voirs. proesten hielden, dat zy daeraen nyet misdaen en hadden, want zyt met consent vande gemeyne stadt gedaen hadden, ende oock mitsdyen dat zy hoepten dat de fabryckmeesters daer goet bescheydt aff hadden, dat zy dat alsoo wael souden moghen doen, ende hebben die voirs. proesten ons kerckmeesters aengeroepen, ende van ons begeert onsen oorloff te willen suecken, dat wy alsoe gedaen hebben, mer nyet gevonden en hebben, ende syn alsoe met malcanderen overcomen, dat wy onse behoeften te saemen opten cost vander fabrycken ende opten cost vander broederschap voirs. gelyck worven en. vercrygen zouden, hetwelck wy alsoe gedaen hebben ende hebben den zegel ende brieff vanden zeghele van Luydick, dyen wy kerckmeesters in onsen handen hebben tot behoeff der kercke voirs. ende der broederschappen voirs.; welcken brieff gegeven heeft Ian van Hoerne elect, geconfirmeert anno 1485, den 23 April.

[p. 374]

Item gegeven voor die remissie van dat wy en. die broederschap ons misdraegen mochten hebben int gheen dat boven gescreven is voor eenen brieff van consent te mogen timmeren, breken graven ende die doode ligchaemen te verleggen, metten costen van wagen huer ende teringhe daerop gedaen voor ons kerck ende broederschap voers., te samen lx Rhyns gulden; maeckt voor die kerck de helft xxx Rhyns gulden.

Item ick Simon van Gheel ben noch gevaren tot Loven met meester Ian van Helmont, proest, ende Aelbert van Beerze, die daer oock te doen hadden vander broederschappen wegen, ende heb aldaer my besprooken vande penningen den capittel aengaende, die zy de fabrycke geloeft hebben, om een rescript van Rome te hebben, ende heb doen gewillich mynheer de abt van Perck daer ickt⁽¹⁾ myn rescript op heb doen expedieren, ende opten abt van sinte Gertruiden ende den proest van Namen ofte eenighen van hem, ende heb doen verteert in xj daghen met mynen knecht en. wagenhuer xiiij Rhyns gulden.

(1) Misschien schuilt in dit woord de fout, waardoor de zin lijdt.

(Te brengen op bladz. 68, regel 12.)

[1488] Syn de steden van Brabant tegen een geweest, te weten, Brussel en. Loven tegen de stadt van Antwerpen en. Mechelen, en. hebben malcanderen seer bedorven. Aerschot wert gebrant en. oeck veel dorpen; Thiene wert gewonnen en. gespoelieert. Maer de stadt vanden Bossche sat stille ende haer meyerye, en. onderwonden haer geene.

[p. 375]

(Te brengen op bladz. 68. regel 18.)

Ipso die Severini a^o. [1400] xcij heeft meester Aert, geelgieter van Maestricht, gelevert de nieuwe vonte, die de kerckmeesters aen hem hadden verdinght te gieten en. te maken in Ianuario lestleden: welcke vunte weeght 1594 pont, het hondert voor 13 gouwen gulden, 12 vuerysers voorden gulden: de somme, die de kerckmeesters hem betaelt hebben voorde vunte met eenen grooten yser, gaende door dat dexsel, wegende ontrent 80 pont, en. het becken, staende inde vunte, van tenne en. loot, wegende ontrent 144 pont, beloopt ontrent 437 gulden 7 sts., 10 vuerysers voorden gulden⁽¹⁾.

Festo S. Georgii [1494] wort gewydt onse nieuwe capelle vande broederschap (agit de B.V. superioris sacello).

In Decembri [1494] syn geset by de commissarissen vanden Roomschen coninck en. hertoge Philippus tot sHertogenbossche twee borgemeesteren, te weten, heer Ian Back en. Goesen van Brecht, d'welcke syn oock ter selver tyt geset raetsluyden vande ambachten, die te rade sullen comen en. haren raedt houden sonder die ambachten te vergaderen, en. dat de dekens nyet meer te rade en sullen comen.

(1) Deze doopvont, in de groote St. Jans-kerk, trekt heden nog ieders oplettendheid.

(Te brengen op bladz. 69, regel 2.)

Ontrent dit iaer [1495] off wat te vooren (90, 91,

[p. 376]

92 etc. ex libb. M.S. aedituorem). ‘Wy (kerckmeesters) hebben ontfangen van Gobelen aen die klocken, die hy ons gegoten heeft: eerst Anna, 5058 pont; Maria, 7231 pont; Lambertus, 3739 pont; summa 16027⁽¹⁾. Syn loon van desen, elck hondert tot 38 sts., 300-9-0.’

[1496] Instituta sunt apud Leodium duo monasteria, unum quod est fratrum Observantium (quod Hierusalem dicitur) alterum Adelphorum qui se fratres D. Hieronymi nominant, qui contubernio litterario adulescentes excipiunt exceptosque multo disciplinarum genere instructos parentibus remittunt etc. Quorum felix adventus a Buscoducis huc (Trajectum an Leodium? credo Leodium) prospectus est anno salutis 1496, mense Iulio. (Joannes Placentius Trudonensis, Dominicanus Trajecti in catal. antistitum Leodiensium.)

(1) 16027, lees: 16028.

(Te brengen op bladz. 70, regel 15.)

Anno 1498 syn de borgemeesteren wederomme af geset in Septembri, ende is weder geordineert, dat die dekenen vanden ambachten met sekere condicien van getal ten rade soude comen.

(Te brengen op bladz. 70, regel 25.)

17 November [1501] waren die susteren van Orthen sterck 290, pro quibus ratione jurium ecclesiae tenentur solvere pro quolibet centenario 4 Wilhelmus schilt et

[p. 377]

pro 50 twee Wilhelmus schilt et sic decrescendo ad numerum 13.

(Te brengen op bladz. 73, regel 17.)

[1504] Conflictus inter Geldros, Hollandos et Brabantos. Geldri occupant castrum Poroyen et fortificant, ita ut nullus per Mosam posset navigare, et ita magna damna in Hollandia agebant.

(Te brengen op bladz. 73, regel 27.)

[1507] Comes ab Egmont, gubernator Hollandiae, obsidet Poroyen, sed parum proficit solvitque obsidionem.

Den xxvij Aprilis [1508], Donderdaechs snachts naer Paesschen, soe heeft die vrome graeff van Aenholt (de Germania missus a rege Romanorum) ten versuecke ende ten vervolge ende oock ten coste der stadt sHertogenbossche, syn belech gemaect voor Poederoeyen, ende nam dat inne den 3 Iuny (in vigilia translationis Martini) daernae, ende deder een deel hanghen; tcasteel [werd] verdestrueert; den capiteyn Sneewint met syn adherenten wert op raderen geleyt.

(Te brengen op bladz. 74, regel 22.)

Op onser L. Vrouwen Lichtmisse avont [1510] worden de borgers vanden Bosch tot Rossem neder geworpen en. gevangen tot Bommel gebrocht vande Gelderschen.

[p. 378]

(Te brengen op bladz. 75, regel 26.)

[1511] Geldorp wort gebrant vande Gelderschen met de kerck; veel menschen verslaghen.

(Te brengen op bladz. 76, regel 22.)

[1512] Werden die van sHertogenbosch ter neder getogen (caeduntur et capiuntur) vande Geldersche voor die stede van Bommel. [Ook] quamen die Gelderschen inde meyerye en. branden 3 daghen lanck veel schoone dorpen ontrent Geldorp en. de Peel; [ook] wert Orthen vande Gelderschen affgebrant. Geldri obsident Hokelom non capiunt.

(Te brengen op bladz. 81, regel 25.)

In dit iaer [1517], den 19^en Martii, is ten Bosch inde kercke van sint Ian, ende voorts in alle kercken binnen deser stadt, geleedt cessie, en. dat ter causse dat de heeren vander stadt en. den meesten hoop vandie deekens vande ambachten en. de ses mannen met violencie hebben genomen een wagen wyns, den heeren van t'cappittel toebehoorende, staende opt Hinthamer eynde, ende metter groender royen hebben doen voeren aender merct inden kelder van Agnes Drossen, inden swarten Reyer, om daer van haren accyns te willen hebben, daeromme die heeren vanden cappittel haer clachten hebben gedaen aenden bisschop van Ludick: is alsoe dat cesse gestelt in deser stadt, duerende vanden dach voers. totten wit-

[p. 379]

ten Donderdach avont toe, maer men en communiceerden niet voor Paschen avondt. Pro prima vice.

(Te brengen op bladz. 85, regel 9.)

[1520] Is begonnen te timmeren die capel van sinte Anna by de Gevangen poort, en. was soo couwen Meie als yemant heeft geleeft van hagel en. sneeuwe.

(Te brengen op bladz. 88, regel 16.)

In April [1522] hebben de Geldersche verbrant Orthen by den Bosch ende den oorloge duerden tot den 4^en dach Iuny.

Int selve iaer wert tot Heusden bestant van een iaer lanck gemaeckt.

(Te brengen op bladz. 89, regel 23.)

[1524] De Geldersche branden inde meyerye vanden Bosch en. naemen eenen grooten rooff, verdinghen [veel dorpen] en. [namen er] veel gevangen. Corts daer na quamen die vanden Bossche met grooter macht inden Bommelsche waert en. deden diergelycke van roven en. branden.

(Te brengen op bladz. 91, regel 17.)

A^o. 1525. Den 19^en Iuny syn by een vergadert inde Predicaer beempt allen die ambachten met hare knech-

[p. 380]

ten ende hebben bedwongen alle borgeren ende ledegangers by haer te comen, ende hebben by haer ontboden de heeren vande stadt en. allen de cloosteren van mannen ende vrouwen, de oversten daer af, ende daer de gemeynte moeten geloven, met haerluyden te contribueren gelyck weerlycke personen. Soo was den prior vande Cathuysers en. Baseldonck, Predikaren en. Kauwater, de welcke metter gemeynte by een gesloten en. gelovende malcanderen eendrachtelyck, dat sy op de merckt soude vergaderen in haer harnas ende elck met syn geweer, treckende de clocke opt raethuys ende haelden de vaen uyt sinte Claes, makende soo eenen rinck aende put opte merckt, comende alsoo inde nacht, tusschen 12 en. 1 uren, met haer geweere, ende hebben met groote fortse op geslagen de Prekaer poorte, met eender meulen karre, inde straet staende, met grooter macht voor het clooster, opgelopen allet convent, sonder de kercke, ende hebben daer veel fortse ende violentie bedreven.

Ende smorgens ontrent 4 ueren syn sy totten Cathuseren gecomen, maer daer en hebben sy geen quaet gedaen, want sy hen al tot haren wille waren, en. syn met minnen met heurlieden veraccordeert. Ende ontrent 8 ueren syn ontrent x oft xij^c naeckte boeven, quade bloode boeren, gegaen opde Baseldonck ende hebben de poorte opgeslagen ende de wyn kelderen; voorts bedreven sy groote fortse ende violentie.

(Te brengen op bladz. 94, regel 10.)

In Iulio [1525] is gelegen heer Floryn van Ysselsteyn, grave van Bueren, stadthouder vanden keyser, tot Vucht

[p. 381]

met myn heer den audiencier met meer ander heeren vanden hove, met hem hebbende peerde volck ende voet volck, inden naem des keysers en. vrouw Margriet, om te arresteren alle poirters goeden, comende van Antwerpen, en. andere goedens, de borgers toebehoorende, te beschryven ende te confisqueren. Dus syn de gemeynte seer ontstelt geweest ende hebben grooten monipolien gemaeckt by dage ende by nachte, dat seer sorgelyck was, want sy de poorten toe hielden, nemende de sleutels vander stadt, noch en vraechden naer die heeren niet, maer geboden die heeren by heur te comen alst haer geliefden, dwingende eenen yegelycken by haer te comen met haer geweer, op haer lyf en. goet, noch daer en mocht niemant uyt de stadt; maer syn al haer goeden gearresteert in Zeelant, Hollandt en. in ander landen, die vanden Bosch toecomende, ende oock tot Antwerpen. Alsoo is vrouw Margriet tot Heusden comen liggen, ende dat om sekere excessen, die de ambachten gedaen hadden: want hare dekens te hove beschreven waren, die sy niet en wouden laten trecken oft comen, ende meer ander delicten, die sy der stadt op leyde. Dus syn de heeren vande stadt tot Vucht gereyst, met sommige dekenen [en] secretarissen, en. oeck tot Heusden in verscheyden tyde, om aldaer den peys te maken tusschen myn genadige vrouwe ende de gemeynte, d'welck eenen grooten penninck gecost heeft, ende met ootmoedt, met barnende tortsen vergiffenisse biddende myn vrouwe, inden naem des keysers, onsen heere.

In desen iaere doen branden die Geldersche tot Hintham die molens vanden Bossche.

[p. 382]

(Te brengen op bladz. 106, regel 6.)

Hic annus [1531] fuit uberrimus fructuum, quia etsi ex terra orientali huc non vehebatur frumentum propter bella istius partis, tamen ex parte occidentali et meridionali satis apportabatur.

(Te brengen op bladz. 236, regel 20.)

In dit iaer [1533] staken die Beckelingen ende die Coptydingen tegen een opten Wintmeulen berch, den eersten Sondach inde vasten, daer een doodt bleef vanden Beckelingen, Ian de Bye genaempt.

(Te brengen op bladz. 112, regel 30.)

In dit selve iaer [1537] op Cathedra Petri soe brack den dyck tot Almkercke in d'lant van Altena, en. dat lant leet groote schade.

(Te brengen op bladz. 118, regel 7.)

Oock [moest men afkappen al de] eycken, elsen en. bosschen rondsomme de stadt en. dat men tot geene tyde soo verre soude mogen pooten; oock alle de huysen staende rondomme de mueren aen de stadt mostmen afbreken binnen 8 daghen en. blyven 16 hamer voeten vande stadt mueren, op pene [van] 300 gulden, omdat de coninck van Vranckryck syn nieuwe alliancie hadde

[p. 383]

gemaeckt met [den] hertogh van Cleve en. Karel van Geldre, en. hadden vergadert een groote menichte van peert en. te voet, en. sonden 3 capiteynen, Merten van Rossum, den heer van Wel en. een Frans heer, en. waeren tot Erp en. branden sint Oedenroy, 20 Iuly 1542, en. trocken soo voort na Oorschot en. brachten Oosterwyck en. alle de dorpen in ranson, en. quamen tot Hoegstraeten opt slot met gewelde, en. quamen voorts omtrent Antwerpen. Lubbert trock metten ruyteren te peerde; den benden en. vaentkens van voetknechten waren tsamen van Marten van Rossem neergeworpen, geslaghen en. gevanghen alsoo sy wt Breda komen waren, dus ghinch Marten met zyn leger voor Antwerpen en. brande de molens en. dorpen; doen na Duffel, Loven en. eyschte de stadt op, en. int tracteren schoten de klercken met de borgers in de Geldersche soo seere, dat sy vertrocken tot dat sy quamen in Vranckryck.

(Te brengen op bladz. 121, regel 28.)

In dit iaer [1542], voir sinte Marie Magdalenen dach, branden Marten van Rossem S^t. Oyenrhode aff inde meyerye van sHertogenbossche⁽¹⁾.

In dit iaer [1543] wert Endoven gewonnen van Marten van Rossem en. geplondert nae vuytwysen des cronycx:

VInCItUr eIndoVIa tIMIdIs ConfIsa CoLonIs
geLder habet praedas VInCItUr eIndoVIa⁽²⁾.

(1) Dit berigt is in het handschrift verkeerdelijk op het jaar 1544 en de plundering van Eindhoven op 1548 gebragt.

(2) Eindoria, er staat beide de reizen: Endovia.

[p. 384]

(Te brengen op bladz. 132, regel 27.)

Op sinte Pontiaens avont [1552] was die groote overvloet in Hollant, Zeelant en. in Beverlant, by Bergen-op-Zoom en. dat lant van Altena, waer van groote schaede aff geschiede. Chronicum is dese:

aLst Water Was oVekVLoedICh
doen Was tVoLCk oVer aL ootMoedICh.

Submersio terrae Altenae in vigilia Pontiani his verbis designatur:

eCCe doMIne peCCata nostra CIto deLe.

Item:

Laet ons van dach voor sinte Pontiaen beclaghen
Vanden grooten wint, water, blixem en. donderslaegen.

(Te brengen op bladz. 134, regel 28.)

In dit iaer [1554] wast zoo herden winter, datmen te voet ginck over zee van Medenblick tot Staveren in Vrieslant.

In dit iaer brande Eyndhoven aff met het choor vande kercke en. daer branden meer over 150 huyssen.

In dit iaer branden oock de stadt van Rurmond met den Cathuyssers clooster.

Dit selve iaer was een nat iaer.

[p. 385]

(Te brengen op bladz. 136, regel 23.)

Op halff vasten [1556 kostte] een mudde rogghe xiiij gulden v st.

(Te brengen op bladz. 143, regel 7.)

Op sint Longinus avont [1559] was een groot tempeest ontrent Gorcum en. Dort en. Worcum opde Maes en. Wael, soo dat benaets alle de dycken door braecken en. waren in peryckel van te verdrincken.

In dit iaer regneerde zeer tot Weert de Lutherye, om 2 Luthersche predicanten, die zy daer hadden, te weten, heer Lenaert van Othern, pastoir zynde, en. heer Frans Pelsers, cappellaen.

(Te brengen op bladz. 270, regel 26.)

[1566] Cum per Belgium passim iconoclastae in venerandas S.S. imagines desaevirent, Busciducis accidit quosdam D. Antonii imaginem gladiis ascia et bipennibus in frusta concidere, ut incendio via publica abolerent. Verum quid accidit? Non impune tuentur impii: e vestigio uterque illa peste (quam D. Antonii jam olim appellamus, quandoquidem depellendae ejus, apud Deum pii experti sint saepe patronum⁽¹⁾), concipiuntur, totoque utriusque corpore instar granorum piperis ille ignis ebullit. Domum sese recipiunt infelices, quorum plaga socii

(1) In het handschrift staat: quam quod illi depellendae sint.

[p. 386]

deterriti rogum deserunt trepidi. Tam atroci atque voraci consumebantur miseri per totum corpus incendio, ut postridie impiam efflarint animam et funesta reliquerint cadavera variorum colorum stigmatibus, caeruleis, prasinis, atris insignita. Istud tum in tota vicinia notum, ut plurimos hujus rei non solum audivimus concorditer historiam ad vivum depingentes, additis etiam tam sacrilegorum quam familiarium nominibus, sed publice etiam viderimus notarii fide non indigni nec obscuri testimonium.

Ex Bredenb. l. 3. c. 29⁽¹⁾.

(1) Denkelijk een uittreksel uit Tilmanni Bredenbachii Collationes sacrae, mij uit Foppens, Bibliotheca Belgica, en Wighmans, Brabantia Mariana, pag. 362, slechts bekend.

(Te brengen op bladz. 329, regel 13.)

[1578] Silvae-Ducis Brabantiae contigit (sicuti a viro admodum fide digno, qui id temporis Silvae-Ducis fuit, accepimus) ut quidam novorum dogmatum praeco in ecclesia paroeciali D. Petri apostoli concionaretur, qui cum inter caetera elevationem S.S. eucharistiae miris cachinnis et contumeliis exagitaret, aliasque catholicae ecclesiae caerimonias effreni verborum petulantia proscinderet, mox in ipso suggestu inter ipsa profanae sermocinationis ludibria divinitus morbo corripitur animamque non multo post exhalat et clam a suis sepelitur.

Ex Bredenb. l. 8. c. 61.

(Te brengen op bladz. 330, regel 2.)

Vant opsmyten der poorte van Vucht door Ian Bax,

[p. 387]

casteleyn van Heusden. Rejecti ab Henrico Coolen, centurione et civibus. Hostes carris et tormentis se munierant.

(Te brengen op bladz. 335, regel 16.)

Pastor N. [Breuckelaer] probus, antiqua fidei vir, ob reprehensos Calvinistas exulatum mittitur. Mox revocatur a 3 membris.

(Te brengen op bladz. 338, regel 11.)

1 July [1579] ingens periculum, et ejecti heretici:

De Consistorianten, een volck sonder genade,
En. Schermers met roers geladen, loopen in vollen rade,
En. roepen met fellen moet: ‘Ghy bloethont van quaden sade,
Heden smoort gy in u bloet.’

Ut cogerent ad promulgandam unionem Ultrajectensem. Fidi re intellecta in curiam properant, negant permissuros etsi suspendium immineret. Quibus quidam haereticus: cogemini, inquit, antequam sciatis. Alius in regem contumeliosus: Tollamus Papistas ut eorum opibus fruamur. Hodie sacrificulorum auribus pilea nostra ornabimus. Auditur sclopus, incertum unde. Conclamatur ad arma. Calviniani quasdam domos invadunt. Multi caeduntur ex populo. Datur pax Calvinistis petentibus sed dolose; centurio van Hedel (an Vladeracken?) cum suis nonnullis secundum proelium redintegrat. Eum superat Joannes vanden Donck paratum veniam poscenti. Factiosi dicuntur fuisse Theodericus Arnoldi praeses, Hoorn

[p. 388]

man (quis hic?), Prouninx, [in] den Rog, ..........⁽¹⁾ den goudtsmit, Piet Luyten, Ian Timmers, Leyten, Cleerhaghen. Fugiunt, deserunt occupata templa.

(1) Hier is de voornaam weggelaten, denkelijk Erasmus de goudsmit of van Houwelingen, waarvan zie bladz. 330.

(Te brengen op bladz. 352, regel 30.)

14 Aug. [1579] is een instructie ter ordonnantie der 3 leden wtgegaen (ondertekent: Collens), waer na de gegagieerde schutten, hier aen genomen, hen souden moeten reguleeren. Est apud Moysis. Summa est quod in omnibus subfuit senatui et urbi⁽²⁾.

(2) In een register ten archieve der stad (Propositien vande Staten, fol. 679) komt eene publicatie van de stedelijke regering voor, d.d. 30 October 1579, wegens de vier schutterijen.

Resolutie vande drie leeden der stadt van s' Hertogenbossche op die aengeboden vrede tot Coelen gesloten, overgesonden aen die gedeputeerde vande generaele staten tot Antwerpen.

‘Opten xxv^en dach der maent van Augusto a^o. xv^o lxxix, de heeren schepenen, gesworen en. raetsmannen, representerende die twee eerste leden der stadt van s'Hertogenbossche, vergadert synde omme te opineren en. adviseren op die middelen en. articule vanden peys tusschen syne Catholycke maiesteyt ende de lande van herwaerts over, geraemt en. geconcipieert tot edele [?] byde commissarissen vande keyserlycke malesteyt. Alsoo die selfde articule by de hoocheyt vande aertshertoghe Mat-

[p. 389]

thias by behoorlycke brieven gecommuniceert syn geweest de generale staten vergadert tot Antwerpen, om daer op hun advys ende intentie te hebben, soo het selve alle en. eenen eygelycke int generael en. particulier in sonderheyt was rakende, versoeckende daeromme de voors. syne hoocheyt wel ernstelycke, dat die voors. gedeputeerde vande voors. staten te alder geringste en. metten eersten dat mogelyck waer, op alles wel wilde letten en. adviseeren en. die voors. syne hoocheyt hare resolutie overschicken sonder eenich delay oft uytstel, gemerct daer af waer dependeerende het eeuwich welvaren, rust en. tranquiliteyt van al de landen, gelyck als het selve naerder is blyckende byde voors. brieven van synder hoocheyt geschreven t'Antwerpen den xj^en dach deser maent.

Ende dat daer naer de voors. gedeputeerde vande generale staten die copye vande brieven van syn hoocheyt met de copye vande articulen vanden peys, brieven en. andere stucken daer by gevoecht, gecomen wesende vande gedeputeerde van Coelen, om te tracteeren de peys tusschen den coninck ende dese landen met de hertoge van Terra Nova, doer intercessie van ceurvorste en. andere gedeputeerde vande keyserlycke maiesteyt, gesonden hadde aende drye staten des lants en. hertochdoms van Brabant, omme deselve brieven met de voors. stucken te oversien en. rypelyck te examineeren ende de voors. gedeputeerde vande generale staten op alles oversenden hun advys, raede ende goedt-duncken, op dat een soo gewichtigen sake, die eenen yegelycken raeckt, met eendrachtige resolutie getermineert mochte worden, gelyckmen tot die eere Godts, profyt, welvaren ende prosperiteyt van dese landen bevinde soude meest te behooren, versueckende daeromme ende seer hertelyck begee-

[p. 390]

rende dat de voors. staten van Brabant believe de voors. gedeputeerde vande generale staten in alder neersticheyt hun advys en. goetduncken over te seynden, op dat het geene dat die conservatie vande lande, onse goeden, huysvrouwen en. kinderen aencleeft, by gebreck van dien niet vercort en blyve, naerder blyckende by henne missive insgelyckx van dato voors. den xj^en deser maent.

Ende dat voorts de voors. brieven met alle de voors. stucken by copye vandie vande voors. staten van Brabant tot Antwerpen vergadert, gesonden syn geweest aen schepenen ende raedt deser stadt van sHertogenbossche, omme by de selve in een sake van soo grooten gewicht geadviseert en. gedaen te worden, volgende die voors. brieven van synder hoocheyt en. staten generael soo behoren soude, blyckende oock by de missive in dato den xiiij^en der selver maent.

Daer-en-boven alsoo onlanx van te vooren die voors. heeren commissarisaen vande keyserlycke maiesteyt by hunne brieven, gedateert den v^en deeser, uyt Coelen (daer beneffens ende mede oock gecomen synde sekere brieven vanden hertoge van Terra Nova vanden xiij^en der selver, genoch van gelyck effect) dien vande voors. stadt van s'Hertogenbossche ernstelyck vermaent hadde (gelyck men verstaet dat sy aen andere particuliere provintien en. steden insgelyx gedaen hebben) omme met sulcken sorge en. diligentie als een sake van soo groote gewichte en. die salicheyt vande vaderlande vereyscht, dese handelinge ende negotiatie te overwegen ende eensamelycke te bedencken, dat het tegenwoordige oorloge, 't sy dat het selve langer vertrocken worde ofte naer corte gewelt geëynt, te leste dese provincie in sulcken noodt lichtelycke soude connen gebrengen, dat die selve tot veele

[p. 391]

swaerdere peys, als nu gepresenteert wordt, bedwongen soude worden, ende dat wy luyden soo veele te meer by de gedeputeerde vande staten, tot Antwerpen vergadert, met alle behoorlycke dexteriteyt dese sake wilde beneerstigen en. voorderen, op dat metten eersten opte middelen hun overgesonden totten peys, salicheyt ende ruste van onsse vaderlant behoorlyck antwoort, ende onse gesanten aldaer tot Coelen wesende, volcomen last ende commissie overgesonden worde, op dat alsoo door de hulpe des almogenden Godts, de peys ons ende onsse vaderlande wederomme gegeven ende den dootlycke ende ellendige oorlochs brant uyt geblust mochte worden, noch dat wy van dier propoost door opinie van eenige wantrouwen (soo verre daer eenige by sommige onse salicheyt ende welvaren luttel favoriseerende, ons wys gemaeckt worden) ons niet en souden laten afbrengen, soo sy den Catholycken coninx sin ende meninge niet alleenlyck tot de peys te maken, maer oock te houden ende continueeren, soo geheelycke geaffectionneert kennen, dat sy niet en twyffelen, bysondere de keyserlycke authoriteyt daer inne intercedeerende, oft de selve soude soo connen bevesticht worden, datter namaels geen peryckel met alle, ons int gemeyn en. een yegelyck int bysonder, tot egeene tyde te vreesen ofte te verwachten en soude wesen.

Soo ist, dat die voors. heeren vande twee eerste leeden, voldoende de beveelen van syne hoocheyt ende de versoecke van die voors. staten en. exhortatie en. vermaningen vande voors. heeren de keyserlycke commissarissen, ende mede rypelycke geledt hebben op de vaste geloften ende toeseggen by de voors. hertoge van Terra Nova, in conformiteyt van het schryven der voors. key-

[p. 392]

serlycke commissarissen, by syne voors. brieven van wegen syne conincklycke maiesteyt gedaen (achtervolgende t'bevel en. vermogen hun daer toe expresselycke by syne voors. maiesteyt verleent), dat alle t'geene wat nu ter tyt in dese vrede handel ons sal worden belooft, veraccordeert ende besworen, voort aen ten eeuwigen dagen gantsch onverbrekelyck in alle syne poyncten, egeen uytgesondert, sal worden gehouden ende achtervolcht, presenteerende het selve van wegen syne maiesteyt te versekeren, niet alleenlyck aen die generaliteyt der gemeyne landen, maer oock eene yegelyck int particulier, soo verre die sullen begeeren haer te vereenigen met syne maiesteyt, henne gesworen ende natuerlycken prince ende dese vrede handel sullen bereet wesen aen te nemen.

Ende bevindende die voors. heeren, dat by de tegenwoordige pacificatie geoctroyeert, vergunne en. toegelaten wordt allent gene daeromme dat het oorloge van wegen dese gemeyne landen aengegrepen ende gevoert is geweest.

Ende dat de selve peys het middel wesen mach, om verlost te mogen worden uyt de lanckdurige beswaernisse, concessie, uytteringe, schade, bederffenisse, allendicheden ende verloopinge van alle saken, de welcke by de oorloge hoe langer hoe meer veroorsaeckt worden, en. bysonder inden lande van Brabant.

Ende aenmerckende dat alle de overcomene afflictie, schattinge, contributie, extorsie en. verarminge der voors. landen genoech in sulcken staet geredigeert ende gebrocht hebben, dattet onmogelyck ware soo groote geweldige oorloge te uyterste toe te continueren by de arme gedesoleerde ingesetenen des voors. lants van Brabant.

Hebbe alsoo de selve heeren vande twee eerste leede

[p. 393]

verclaert ende verclare voor hunne opinie, advys en. goetduncken de aengeboden peys te syn goddelyck, redelyck ende wel billiche, ende streckende tot de eere Godts, schuldige dienst vanden coninck, profyt, welvaert ende prosperiteyt van dese landen, ende datmen de selve hier ende (onder correctie) over al met behoorlycke danckbaerheyt sal hebben te accepteeren ende ontfangen, onder stercke, vaste ende genoechsame assurantie en. versekertheyt, van dat hy in alle syne poyncten absolutelycke sal worden gehouden ende achtervolcht, volgende de leste articule vande poincte der voors. pacificatien.

Opten xxix^en dach der maent Augusti int iaer xv^c lxxix, die deeckens vanden ambachte der stadt van s'Hertogen-bossche, representeerende het derde lidt der selver stadt, hebbe hen metten opinie ende advys vande voors. twee eerste leeden int geene des voors. is, eendrachtelyck geconformeert.’ Ende was onderteeckent: ‘I. Donck.’

(Te brengen op bladz. 146, regel 3.)

3 July [1582]. Dominus Helmont fuerat in Vlymen, ut caederet haereticos. Veniunt haeretici ad portam S. Joannis ut intercipiant. Spargitur Helmontium ivisse ut introduceret praesidium Hautepennii. Omnia irrita.

(Te brengen op bladz. 146, regel 16.)

Dit iaer is den schadelycken brant geschiet op sint Iacops dach savonts van elf uren tot twee uren toe, we-

[p. 394]

sende middernacht tusschen den 25^en ende 26^en Iuly a^o. 1584, ende is in soo corten tyt seer afgrysselycken door een groot onweder van blixem ende donder afgebrant de kercke van sint Ians totten steen-wercke toe, met oock beyde die omgangen off ulaenen vande voors. kercke, ende de cappe vanden clocken toren, met allen het houtwerck, datter in getimmert was, ende daer inne versmolten thien, soo groote en. cleyne, schoone clocken, diemen luyden, ende een groote, schoon clock, daermen mede clepten ende de heel ure op sloege, ende alnoch 19 cleyn clocken, daer den voor-slach vande heel ende half ure op speelden, ende het schoon uer-werck was samen bedorven ende gecroockt uyter een gevallen. Oock isser noch mede verbrant een schoon, heerlyck, verheven orgelen, staende achter inde kercke aenden clock-toorn gemaeckt. Oock synder mede afgebrant sommige schoone autaren, staende aende pilaernen voor den hoogen choor, met oock het schoon oxael saemen te stucken gebrant, met een cleyn, schoon orgelen daer op staende, ende een schoon, verheven crucifix daer op staende, hangende boven aen den boge oft wulfsel. Ende is desen helschen brant eerstmael aengegaen aenden grooten toren, die dier tyt stont op de vier pilernen voorden hoogen choor, die seer magnificq van houte opgetimmert was. Ende daer en was niet meer blyven staen vande gantsche, geheele voors. kercke dan vyff choirkens achter den hoogen choir off autaer ende de sacristye off gerrucamer.

(Te brengen op bladz. 146, regel 21.)

19 January [1585] Hohenlone door de Lange Straet

[p. 395]

neemt in 2 wachthuysen. Joannes Gemert lignarius per speciem lignandi saepe egressus, proditionis auctor. Ducit Cloot ad custodem cancellorum, aitque esse militem Hautepennii. Angli, Scoti, Galli, Germani 2000 ingressi, quin⁽¹⁾. Quidam centurio ad portam crucis clamat, omnes mactandos, nulli parcant etc. Duo vexilla ad portam S. Joannis ierant, 13 ad prata crucigerorum. Clootius cum suis ad praedam descendit, visis praedantibus. Een lieutenant van S. Cristophels gilde praeit, eique poeta post Deum tribuit omnia. Adest Hautepennius etsi aeger. Subito dominus Helmont languens equo vehitur. Ex civibus circiter 50 cadunt, ex hoste duabus horis 300. Truchses⁽¹⁾. Tuba excubitor victoriam canit. Quidam institor Gertrudo-Bergensis sequutus ad emendam praedam suspenditur in foro. Werthout⁽¹⁾. De Bossche messchen snyden al te wel.

Annonae caritas in Decembri.

(1) Hier schijnt de aanteekenaar nog iets te hebben willen bijvoegen.

(1) Hier schijnt de aanteekenaar nog iets te hebben willen bijvoegen.

(1) Hier schijnt de aanteekenaar nog iets te hebben willen bijvoegen.