Verzameling van kronyken, charters en oorkonden betrekkelijk de stad en meijerij van 's Hertogenbosch

[p. 29]

Die chronicke vander Stat van Tsertoghenbosch, int corte van hartoghe Ian van Brabant, die eerste van dien name, af, tot coninck Phillips tiden toe, die was hartoge van Brabant en. coninck van Engelant.⁽¹⁾

Inden iare ons Heeren dusent hondert en. lxxiiij weert Tsertogenbosch eerst een stat, wesende in tyden hartoge Henrick van Brabant, die eerste van dien name.

Anno Domini m^o c lxxxv^o werden tot behoef vander stat vanden Bosch getimmert drie poorten op groote costen van die drie hooft steden van Brabant.

Die van Loven fundeerden en. deden timmeren die gevangen poorte by die merct, die van Brussel deden timmeren des heylich Cruys poort in die Orten straet, die van Antwerpen deden timmeren ons lieve Vrouwe poorte by die groote waghe aen die merct, die namaels noch afgebrocken werdt.

(1) De Schrijver bedoelt Philips II.

[p. 30]

Op die selve tide dede die hartoghe van Brabant Henrick⁽¹⁾ timmeren op die merct twee plaisante huzen, te weten Royenburch en. tcasteel op die Moriaen. In dese twee huzen woonden twee alte mechtige en. rycke ionckers of borgers, die seer groot en. geacht waren int hoff van Brabant by hartich Henrick; die eene was genaemt Iacop Coppetyn en. woonden inden Moriaen, die ander was genaemt Henrick Beckerlyn en. woonden op Royenburch. Tussen desen twee ionckers was groote minne en. vrintschap en. aten en. droncken dicwils te samen seer minnelyck en. in grooter vreuchden; mer namaels is tussen dese twee ionckers gevallen, door duvels ingeven, alsoo groote viantscap, dat die ganse stat om haer viantscap viel in groote partyscap en. tweedracht, daer groote moorderye, rooverye en. dootslagen om quamen onder die borgers. Dese groote viantschap en. tweedracht heeft op genomen in syn handen hartoch Henrick mit syn heeren vanden hove en. heeft die partyen wederom vereenicht en. een accordt gemaect mit zekere condicien en. articulen, ende onder al soo werdt gedetermineert en. gesloten, datmen van dese voorsz. tweedracht en. partyscap een iaerlicxse gehoechnis⁽²⁾ houden sal opten vastelavont mit gevecht van hanen op der stadt huys, dat welck tot deser tyt toe noch onderhouden is tussen die Beckerling en. Coptyding⁽³⁾.

Die vrome prinche Henricus, die eerste van dien naem, hartoghe van Brabant, alsoo hy die stat vanden Bosch seer lieff en. begracyt⁽⁴⁾ hadde, want die stat door zyn

(1) Bij B. weggelaten Henrick.

(2) B. Gehoechenisse, geheugenis.

(3) Achter dit woord is door eene andere hand bij B. bijgeschreven: tot den iaere xv^c lxv.

(4) Begunstigd.

[p. 31]

toedoen en. neersticheyt synen oorspronc genomen hadde, soo stichtede hy in die stadt twee vroome husen, te weten een palleys voor zyn wooninge en. optreck int selve huys dat nu inde Swaen is, tegen dat vleeshuys over. Item een hoff, om daer in te tracteren saken aengaende zynder domeynen, welck huys noch staet inde Gasthuys straete buyten die gevangen poort en. is genaemt thoff van Brabant. Item opten costen vander stat wert getimmert een raethuys, dat welck noch genuemt is dat oude raethuys.

In dese tyden werden van die borgers vanden Bosch die straten rondsom properlyck geordineert en. die pondyen ofte bruggen vander stat seer wyselyck over die Diese gemaect en. geleet, waerom die vrome prinche hertoch Henrick van Brabant overleggende by hem selven, ende aenmerckende die groote neersticheyt der ingesetenen en. borgers vanden Bosch, heeft die stat versien en. begaeft mit schoone previlegien, waer van die stat seer allenxkens verbetert wert in menichte van volcke, die ten Bosch quamen woonen en. oock in groote ryckdomme.

Op die selve tyde quamen wt verscheiden landen, als vuyt Gelderlant, wtten lande van Cleve, van Gulick en. wtten lande van Luyck, veel cloecke vrouwen woonen ten Bosch mit haren huysgesinne, die welcke in corten tyden creghen dat geheel regiment niet alleen over haer huysgesin als over haer mans en. kinderen, mer oock over die stat in coopen en. vercoopen, alsoo dat die mans swigen moesten en. lieten die vrouwen bewerden⁽¹⁾.

(1) Bewerden, gewerden, geworden.

[p. 32]

Dit wert den prinche hartoch Henrick geclaecht, die welcke een scerpe gebot dede gaen, dat gheen vrouwen meer soude regiment hebben in die stat, mer alle saken van den huysgesinne of vanden gemeynte gehandelt sullen werden van die mannen.

In dese tyden quamen oock ten Bosch wonen een menichte van Iodenen, die welcke haer woonstat namen op die plaetse, dat nu genuemt is after dat wilt vercken, welcke plaetse doen noch buyten die stat was, want die stat muere mit een stat poorte doen stont niet verre van die groote waghe. Dese Iodenen als sy daer een wyl tyts gewoont hadden, doende haer nering en. hanteringe, soo ist gebuert, dat sy gelyck al gevangen syn geweest om haer lelike feiten en. misdaden, daer sy in bevonden werden, ende daer nae syn sy te Vucht gebrocht en. aldaer verbrant, ter plaetse datmen noch der Ioden kerckhoff nuemt, niet verre van die galge.

Op dese tyden hadden die borgers en. ingeseten vanden Bosch noch geen kerke in die stat, mer sy haelden haer sacramenten en. kerken regten tot Orten in dat cleyn cappelleken datter noch staet, dat welcke zy hielden voor haer prochie kerck.

In dese tyden wert eerst begrepen dat clooster vanden Bogaerden in die Verwers straet, dat doen noch al buten die stat was, ende het waren al leecke brueders en. zy wonnen die cost mit weven en. trapenieren⁽¹⁾; sy hadden eenen weerlycke priester tot eenen cappellaen,

(1) Drapenieren, laken maken, van drap, laken.

[p. 33]

die haer misse dede en. precte en. haer sacramenten gaff, ende sy stonden onder den prochiaen van Orten, dat doen die moyer kerck was vander stat vanden Bosch.

Inden iaere ons Heeren dusent hondert en. xcvj heeft die keiser Henricus, die seste van dien naem, gegonnen en. gegeven ter begeerten van hartoch Henrick van Brabant, den borgers en. ingeseten der stat vanden Bosch, dat sy tol vry syn en. ombeschadicht reisen mogen mit haer goet en. comenscap lancx den Ryn waer sy willen.

Inden iaere ons Heeren dusent cc en. een werden eerst van hartoch Henrick van Brabant geset seven schepenen, om een ygelyck recht te doen.

Inden iaere ons Heeren dusent cc en. drie geviel grooten twist tussen hertoch van Brabant en. grave Dirick van Hollant, om een stuck landts gelegen tussen die Mase en. die Scheld: mer die sake wert op genomen van groote heeren van beyde partyen, ende daer werd een accordt gemaect, dat die grave van Hollant quam in Brabant tot Loven en. gaf over in handen vanden hartoge die stat van Dordrecht mit den Dortse wert en. mit den lant van Strien, item Dussen en. Waelwyck; ende die grave van Hollant ontfinck die selve landen voorsz. vanden hartoghe van Brabant te leene en. werdt des hartogen leenman en. vassael. Daer nae int iaer ons Heeren dusent cc en. xviij hebben die grave van Hollant en. van Geldre belegen die stat van Utrecht. Dit belech aldus duerende, daer nae wert die grave van Geldre verradelyck gevangen vanden hartoge van Brabant, doen hy totten Roomsce coninck Otto op een vaste

[p. 34]

geleide reisen soude. Dirick, die grave van Hollant, dit hoorende⁽¹⁾, brack op van synen belegge van Utrecht⁽²⁾ en. stack allen zyn macht te samen van veel wapentuers⁽³⁾ en. quam daer mede voor Tsertogenbosch, daer hy mit geweldiger hant in quam op den sesten dach van September, en. ving aldaer ten eersten die heere van Parwys⁽⁴⁾ en. Henrick van Cuyck, des hartogen van Brabants bruederen, mit sommige ridderen en. knechten, en. meynden mit die gevangenen vanden Bosch in Hollant te trecken. Die hartoge van Brabant werts gewaer en. versaemde haestelyck van syn volck, en. hadde in syn hulpe den busscop van Colen en. van Luyck, den hartoghe van Limborch en. den grave van Vlaenderen; ende midts desen is die hartoge van Brabant den grave van Hollant gevolcht, om hem syn gevangenen weder te nemen; ende als grave Dirick dit vernam, dede hy van grootmoedicheyt syn baniere ontwynden en. vertuefden hen in een dorp by Huesden, dat Authuesden heit, en. settede hen daer ter weer; mer int eynde als hen die hertoge te sterke van volcke was, wert hy daer gevangen. Niet lang hier nae is die pays gemaect tussen hertoch Henrick van Brabant en. grave Dirick van Hollant, en. die grave gaff den hartoge en. die stat vanden Bosch voor die schade, die hi hen gedaen hadde, twee dusent merck silvers, ende mit dit geldt dede die hartoghe de stat vanden Bosch seer verbeteren ende dede een schoon poorte timmeren, dat nu die Vuchteren poort genaemt is, ende tot een eewighe memorie soo weert die poorte dicwils genuemt die Picke

(1) V. verhoorende.

(2) Bij B. staat: brak op met syn leger van Utrecht.

(3) B. wapepentuers, wapentuers, krijgslieden, wapendragers; Kil.

(4) V. en. ving aldaer den eerste heere van Parwys.

[p. 35]

poort, want sy getimmert is totte schande⁽¹⁾ van die Hollanders, diemen nuemt Pickaerts, om haer groote gulsicheyt wille.

Die grave van Gelre Otto sat noch gevangen te Brussel en. mids compositie en. dading⁽²⁾ mit hartoch Henrick van Brabant soude hy wt die gevankenis comen, soo heeft hy onder alle andere articulen moeten consenteeren voor hem en. syn nacomeling, dat die vanden Bosch tol vry souden zyn en. ombeschadicht soude mogen reisen mit hare goeden en. comenscap alle dat lant van Gelre dore.

Inden iaere ons Heeren m cc en. vier heeft die Roomsce coninck Phillippus die tweede den borgers en. ingeseten der stat vanden Bosch geconsenteert en. gegunnen mit openen brieven, dat sy vry sullen syn van tol te geven in allen steden en. landen, gelegen synde onder dat Roomsce ryck of in alle keisers landen.

Inden iaere ons Heeren dusent cc en. sesse wert eerst begrepen en. begonnen te maeken⁽³⁾ dat clooster van die Minnebrueders ten Bosch, en. sy waren eerst Colleten of Gaudenten sonder reformacie, ende hartoch Henrick van Brabant gaf hen die plaetse after thuys in die Swane, dat doen des princhen pallays was, ende door hulpe van die borgers timmerden die brueders des cloosters kercke, en. was een wyl tyts een prochie kercke vander stat vanden Bosch.

Inden iaere ons Heeren dusent cc en. xxij heeft har-

(1) V. schade.

(2) Dading, verdrag.

(3) Bij V. weggelaten te maeken.

[p. 36]

toghe Henrick van Brabant den bisscop en. die kercke van Colen gesconcken die stat vanden Bosch, wtgenomen dat huys by die gevangen poorte, genaemt thof van Brabant, en. die plaetse daer nu sint Ianskerck staet. Item hy gaf die kercke en. den bisscop van Colen Orten en. Tilburch, en. die hartoge ontfinck dese voor genuemde plaetse vanden bisscop te leene en. maecte hem selve een vassael of leenman des bisscop. Daer nae int iaer ons Heeren dusent cc en. lxxviij⁽¹⁾ geviel een swaer oorloge tusscen hartoge Ian van Brabant en. den bisscop van Colen, ende die bisscop werdt in eenen stryt vanden hartoge gevangen ende soude die bisscop wter gevanckenis verlost werden, hy moest den hartoghe van Brabant en. syn nacomers quyt schelding doen van den leenen en. die brieven wederom geven vander beleening: ende zoo quam die stat vanden Bosch, mit Orten en Tilborch gehelick als een vry goet aent hartochdom van Brabant.

(1) Lees 1288.

Hier volghen die merckelycke gesciedenis der vromer stat van Tsertoghenbosch in tyden van hartoghe Henrick van Brabant die tweede.

Inden iaere ons Heeren dusent cc en. xxxiij soo heeft die Roomsce coninck Henricus, ter begeerten van hartoch Henrick die tweede van Brabant, geconsenteert en. gegunnen⁽²⁾ den ingeseten vanden Bosch, dat sy door

(2) B. gegonnen, vergund.

[p. 37]

alle dat Roomsce ryck en. in allen keisers landen en. vlecken schadeloos wesen sullen van alle tollen en. reisen mit haer goet en. comenscap waer sy willen af te doen zetten. Dit previlegium heeft naemaels vernieut, ter begeerten van hartoch Ian van Brabant, die mogende keiser en. coninck van Bemen⁽¹⁾ Carolus die vierde inden iaere ons Heeren dusent ccc en. xlix, in die maent van Iulio.

(1) Bohemen.

Merckelike geschiedenis der stat van Tsertogenbosch in tyden van hartoch Henrick van Brabant die derde.

Inden iaere ons Heeren dusent cc en. vyftich werdt die stat vanden Bosch vermeerdert en. wyer gemaect, te weten van die gevangen poort tot Pynappels poort toe, item vander merct aff tot die heylich Cruys poort in die Vuchter straet, daer grooten arbeyt om gedaen wert en. groote costen⁽²⁾, mids oock hulpe vanden voors. hartoghe; daer werden veel nieuwe straeten gemaect en. veel bruggen rondsomme die stat, item die Orten poorte en. die heylig Cruys poorte en. Pynappels poorte werden getimmert en. andere sterckten van wallen en. borstweren tot behoeff en. defencie vander stat geordineert, item dat stroom water, te weten d'Aa, wert oock mids graven tot in die stat gebrocht.

In desen tiden werdt dat groot gasthuys tot behoeff vanden armen crancke menschen gefundeert by sint Anna

(2) B. onkosten.

[p. 38]

cappelle, dat welcke namaels by toedoen van een rycke borger, geheeten Ian de Neysel, getransfereert is ter plaetsen daert nu staet: dit geschiede inden iaere m cc lxxviij.

Inden iaere ons Heeren dusent cc en. lj werdt dat clooster vanden Prekers eerst begonnen en. gefundeert binnen der stat vanden Bosch.

In dit selve iaer hebben die van Tsertogenbosch vercreghen van Ian, heer van Huesden, dat sy mogen reysen doort lant van Huesden mit haren goeden en.⁽¹⁾ comenscap, sonder eenigen tol te geven.

Inden iaere dusent cc en. lvj waren ten Bosch scepenen Dielis Knode en. Ian die Neysel⁽²⁾.

Inden iaere dusent cc en. lvij waren scepenen ten Bosch Macharis Ian die Pape, Dielis Knode, Goetschalck Hynen, Ian die Neisel, Nicolaus Fermentatoris Ludovich⁽³⁾.

Item in desen scepen stoel gebruycten die scepenen vander stat eenen segel alleen.

(1) V. of.

(2) Bij B. is door eene andere hand bijgevoegd: Aert van Wadelre, Coenraert die Vryter, Ian Dickbier, Marsarius Ian die Pape ende Gerlacus de Rover.

(3) Bij B. Ludovicus. In het vervolg der chronyk geeft Cuperinus bij vele jaren de namen der schepenen van 's Hertogenbosch op, doch laat die ook dikwijls weg. Daar deze lijst dus onvolledig is en de chronyk zonder veel nut doet uitdijen, hebben wij de opgaven der schepenen voor het vervolg weggelaten, te meer daar wij eene meer volledige schepenlijst, zoo veel mogelijk met derzelver wapenen daarbij, opgemaakt en voor de drukpers bestemd hebben.

[p. 39]

Merckelycke geschiedenis tot Tsertoghenbosch in tyden van hartoch Ian van Brabant, die eerste van dien name.

Int iaer ons Heeren dusent cc en. lxvj is een oorloge geresen tusscen den bisscop van Luyck Henricus en. die stat van Mechelen in Brabant, ende als die bisscop die stat van Mechelen belegen⁽¹⁾ hadde mit grooter macht van volck, soo sochten die van Mechelen hulp en. troost aen die stat vanden Bosch; die vanden Bosch, om die van Mechelen te hulpe te comen, en. sy quamen mit grooter macht van borgeren en. ruteren, en. sy ontsetten die stat alsoo van dat belech, dat die bisscop opbreken moest en. verliet die stat van Mechelen. Die van Mechlen, willende danckbaer zyn den Bosch, presenteerden te geven en. te scenken dat lichaem van sinte Rombout, biscop, mer die vanden Bosch dancten die van Mechlen van dese presentacie en. doen wert overdragen, dat tot alle iaeren op die kermisdach van Mechlen die vanden Bosch, die daer tegenwoordich syn sullen, die mit sinte Rombout lichaem altoes selver om dragen sullen en. dan hoochlick getracteert sullen werden mit wyn en. mit coste, ende zoo wie vanden Bosch daer dan tegenwoordich is, syn porcie van wyn hebben sal, dat welck tot noch toe onderhouden is.

In dese tyden is gefundeert dat huys vanden heiligen Geest in die Hintemerstraet tot behoef van erme men-

(1) Belegerd.

[p. 40]

schen, die daer ter spinen comen, welcke huys nu tertyt alsoo ryck is van renten en. van goeden, dattet te boven gaet die ryckdommen van veel groote heeren, greven, ridders en. ander ionker en. nu tertyt synde in verscheide plecken⁽¹⁾.

Inden iaere ons Heeren dusent cc en. lxxx wert den eersten steen geleet van sint Ians kercke en. den eersten grontslach, en. namaels allenxken volmaect.

Niet lange daer nae werdt een plaetse begrepen aen die zuyde syde van sint Ianskercke, om een Beghynnen hoff te stellen en. te ordineren, om te wesen een Beghynnen hoff.

Daer werden oock tot verscheyden plaetsen en. straten gesticht gast husen tot behoeff van ermen en. gebreckelicke persoenen, mans en. vrouwen, en. oock veel andere plaisantelyck huysen tot cieragie vander stat.

In dit iaer⁽²⁾ verleende hartoch Ian die eerste van Brabant den borgers vanden Bosch, dat sy tol vry souden syn van haer goeden en. comenschappen allen syn landen door, tsy Brabant of Limborch.

Item dese hartoghe hadde bevolen, dat die stat poorten vanden Bosch een ygelycken, wie dattet waer, open sal staen, om wt en. in te gaen, vuytgenomen die wtter stat gebannen syn.

(1) Bij B. weggelaten: nu tertyt synde in verscheide plecken.

(2) 1284, als blijkt uit de opgave der schepenen van dat jaar, door ons weggelaten, zoo als wij in het vervolg meermalen het jaar zullen moeten invullen. Daar het schepenjaar niet met het burgerlijke jaar overeenkomt (de schepenen werden met 1 October of Bamis veranderd), zoo kan eene gebeurtenis alzoo wel een jaar vroeger gesteld zijn. Dit moet dus van elders worden opgemaakt, doch hetgeen wij aan het onderzoek en het oordeel van den lezer overlaten.

[p. 41]

Item die hartoge voorschreven heeft geordineert, dat soo wie een borger vanden Bosch wesen sal, schuldich sal syn den schoutet, den schepenen en. des heeren dienders elck syn zaleris daer toe getaxeert vanden hartoge.

Item die hartoge heeft geordineert, dat soo wanneer een borger ghedaecht wert te recht te comen tegen een ander borger, dat hy respyt mach nemen twee weken lanck off hi mach den tyt verhaesten, believet hem.

Item wordt een borger of poorter gedaecht te recht te comen tegen eenen buten man, soo moet hy te voorschyn comen en. te rechte staen binnen drie dagen.

Inden iaere ons Heeren dusent cc en. lxxxiiij heeft hartoge Ian van Brabant drie iaergedinge ten Bosch te onderhouden gegeven⁽¹⁾, te weten, den eersten Dynxdachs na dartien dach, item smaendaechs na octave van Paesscen, item des smaendaechs na sint Ian Baptisten dach inden somer.

Item die voorscreven hartoge heeft geconsenteert, dat soo wie eenen dief vynt in syn huys sdaechs of snachs, dat hy mids hulpe van syn geburen hem vanghen en. spannen mach en. overleveren den schoutet, mer leet hy den gevangenen dief weder om los en. vry gaen, soo sal die voorschreven poorter staen totter correctie en. beternis, na believen vanden schoutet en. de schepenen⁽²⁾.

(1) Bij V. uitgelaten: gegeven.

(2) Bij V. weggelaten: en. de schepenen.

[p. 42]

Geschiedenissen der stat vanden Bosch in tyden van hartoghe Ian van Brabant, die tweede van dien name.

Hartoghe Ian van Brabant heeft bevolen die van Lit, Littoyen en. die van Herwerden, dat sy haer hooft vonnis halen sullen ten Bosch en. in alle haer commerlike saken van rechte of te gedinghen altoos raet en. daet soecken sullen aen die scepen vanden Bosch.

In dese tyden heeft hartoge Ian van Brabant ingestelt die groote wage, ordinerende, datmen tot elcke kiste of pacgoet van wat comenschap sy geven sal.

In desen tyden [1302] geviel een groot geschille en. viantscap tussen heer Ian, heer van Heusden, en. die stat vanden Bosch. Die poorters vanden Bosch claechden over die van Huesden den drossaert van Brabant, om die groote scade, die sy lyden moesten dagelicx. Die drossaert van Brabant quam mit rutteren en. knechten en. wilde Huesden beleggen, dat welck als die grave van Hollant beletten wilde, soo quam hartoghe Ian van Brabant voor Huesden en. belach die stat en. sy werde hem op gegeven, ende mids bidding en. toedoen van veel groote heeren, soo gaff hartich Ian den heere van Huesden die stat weder over, behoudelyck dat hy die stat ontfanghen soude te leen vanden hartoge, hy en. zyn nacomelingen ten eewigen dagen.

[p. 43]

Geschiedenisse der stadt vanden Bossche ten tyde van hartoch Ian van Brabant, die dorde van dien naeme⁽¹⁾.

Inden iaere ons Heeren doemen screeff dusent drie hondert en. twentich was tussen die Vlaminghen en. Hollanders; ende hartoch Ian van Brabant, die de Vlamingen bystant dede, lach voor Dordrecht dartich daghen lanck en. ten lesten scoot hyt vuer inde stat en. verbrande die een helft vander stat; daer na togen die van Dordrecht wt mitter macht en. veriaechden⁽²⁾ den hartoghe van Brabant wt Zuytholland en. sloegen hem veel volcks aff al tot Tsertogenbosch toe, ende daer scoten sy dat vuer in en. deden groote scaden en. dreven roof, die groot was, wt Brabant.

Inden iaere ons Heeren dusent ccc en. achtien wert eerst gans op gestelt ten Bosch in sint Ians kerck die vernaemde bruederscap van ons lieve Vrou, die moeder Gods, welcke bruederscap gecomfirmeert is van versceiden pausen, die daer toe groote aflaten gegeven hebben, na vuytwysen van haer bullen daer toe wt gegeven.

In dit selve iaer heeft hartoghe Ian van Brabant een mandament⁽³⁾ gegeven, die men nuemt die charte van Cortenberch, daer onder al in staet, dat niemant wie hy sy, eenich laken vercoepen oft wt snyden⁽⁴⁾ sal, hy en sy in die gilde of ambacht vanden droocscerders.

(1) Dit opschrift is bij V. weggelaten.

(2) B. vervolchde.

(3) B. mandaet.

(4) B. vuytmeten.

[p. 44]

Item dat niemant vercoopen mach laken dan op een sekere plaets daer toe geordineert vanden hartoghe, ten sy dat hy poorter waer.

Item hy heeft gegonnen den poorters vanden Bosch, dat sy in haer husen al soo vry syn als of zy in kercken of gewyde plaetsen waren, ende als hare dore en. naeste vensteren gesloten syn, soo en mach die schoutet den selver poorter in haer huse noch vanghen noch spannen of wtten huse geweldelick halen.

Item datmen geen getuychnis ontfanghen sal opte stathuys tegen eenen wettige poorter vanden Bosch.

Item dat een poorter vanden Bosch niemants slave of eygen wesen, mer sal vry en. vranck gauderende⁽¹⁾ van die previlegien vander stat.

In dit iaer van [1300 en] xxiij heeft hartoghe Ian van Brabant die stat vanden Bosch die weke merct verleent⁽²⁾, dat een ygelyck wie hy sy come ter merc, vry en. vranck wesen sal sonder eenige arrestatie van swoensdachs af na middach tot Vrydachs toe voor noene.

In dit iaer [1328] werden eerst twee kerckmeesters van sint Ian geset, te weten, Iacop van Zulecom en. Helias, droochscherder.

In dit iaer van xxviij opten sevenden dach in Iulio hebben die vanden Bosch ter neder geworpen een fortresse ofte roofhuys buten Huesden inden Elshout en. daer na int iaer m cccc en. xl wert op die selve plaets gefundeert een clooster gheheiten die Donck van sinte Bernarts orden.

(1) B. genietende.

(2) V. weggelaten: verleent.

[p. 45]

In dit iaere [1330] heeft hartoge Ian van Brabant gegeven dat schoon previligien vanden ingebot de stat vanden Bosch.

In dit iaer van [1300 en] vivendartich heeft hartoge Ian van Brabant geordineert, dat alle scepenen vanden Bosch af en. aen sullen gaen op Bamis dach, ende die afgaende scepenen en mogen binnen drie iaeren niet meer scepenen syn. Item hy heeft ingeset en. geordineert, dat niemant voortaen meer scepenen mach wesen ten Bosch, hy en sy in Brabant geboren of hy en heeft erfgueden in Brabant.

In dese tyden [1352], Vrydachs van Palmen, syn die mueren vander stat wt gegeven, behoudelycken die erven niet te mogen vervremden dan aen poorters deser stat.

Inden iaere ons Heeren dusent ccc en. lv waren in dat groot gasthuys geset seven gewielde⁽¹⁾ nonnen met een clercke. die altoos bystandich wesen souden den siecken int selve gasthuys liggende, ende die bisscop van Ludick, heer Ian van Erckel, hadde haren regel gescreven, daer sy na leven souden.

(1) Gewielde, gesluijerde, Gode gewijde.

Merckelike geschiedenis der stat vanden Bosch in tyden van hartoghe Wenzel van Brabant en. vrouwe Ianne van Brabant, zyn huysvrouwe.

Inden iare ons Heeren dusent ccc en. lvj werden ten Bosch als in een hooftstat van Braband ontfangen en. ge-

[p. 46]

hult als hartoge en. hartoginne van Brabant, hartoge Wenzel en. vrou Ianne, daer zy oock hooclyck besconken waren vander stat, ende op die tyt gaf vrou Ianne als hartoginne die stat vanden Bosch, dat sy mogen vueren inder stat wapene iiij leewen mitten boome, dat welcke die ander steden van Brabant niet en hebben,⁽¹⁾ ende doe die charte van incompste gegeven ende verleent.

(1) De volgende woorden bij V. weggelaten, schijnen in B. door eene andere hand er tusschen gevoegd te zijn.

Van dat clarisse clooster binnen Tsertogenbosch.

Dat clooster van sinte Clara binnen der stat vanden Bosch is te voren geweest een borchte ofte een casteel, toebehoorende een rycke en. treffelick ioncker, genamt ioncker Geerlinck vanden Bosch, wiens gehoechnis noch onder hout die steenen brug, die over die Diese leet en. is geheiten die Geerlinxse brug, en. dese ioncker Geerlinck is gestorven sonder wettige geboort after te laten, ende soo quam dat slot op synen brueder, ioncker Ian van Hoorn, die op die tyt woonde in die huysinge, daer nu die verwer woont, tegen die Schilders poorte over, ende dese ioncker Ian van Huerne heeft van dat slot en. de huysinge gemaect een iouffrau clooster van Clarissen, assigneerende groote renten en. gueden om dat clooster te onderhouden.

Int iaer ons Heeren dusent ccc lix op sinte Matheus dach is dat convent vanden Clarissen eerst begonnen en. is geworden een scerpe besloten clooster, ende die eerste Clarissen van dit convent waren gecomen wt dat Clarisse clooster tot Brussel.

[p. 47]

In dese iare [1361] maecten die stat vanden Bosch en. die van Loven een aliancie en. een minlyck accoort, gelovende malcanderen by te staen en. behulpich te wesen myt live en. goet in allen noot saken en. wat den eenen of den anderen over quaem.

Op dese tyt woonden tot Tsertogenbosch een borger genaemt Adam van Mierd, die welcke een scriver was in die scryff camer, ende daer na werdt hy secretaris vander stat, en. hy werdt alsoo ryck, dat hy en. syn huysvrou elck een gasthuys fundeerde: dat manne gasthuys, dat hy fundeerde, was genaemt her Daems gasthuys by sinte Barbere cappelle en. nu staet in die Schilders straet over die Geerlinxe brug: ende dat gasthuys van die vrouwen staet by der heeren kelder op die Papen huls. Daer nae als die vrouwe gestorven was, soo werdt dese Dame prister en. wert pastoor van sint Ians kerck, en. doen arbeyden hy alsoo lang mit groote costen, dat in sint Ians kerck een collegie en. canonizye quam, daer hy eerste deken was.

In desen iaere [1366] werdt gefundeert in sint Ians kercke die canonizie van xxx canoniken, mids toedoen en. solicitacie van heer Adam van Mierd, doen pastoor vander kercken; ende heer Ian van Arckel, biscop van Luyck, scelde den canoniken quyt alle recht en. iurisdictie, die hy tot die canonizie hadde en. maectese exempt, en. aldus staen die canoniken⁽¹⁾ onder den paeus van Roomen sonder middel.

Inden iare ons Heeren dusent ccc en. lxx werdt die

(1) V. canonizie.

[p. 48]

meyerye van Oosterwyck gelost by dese stat van Tsertogenbosch voor iij dusent en. iiij^o oude scilden, die de stat op haer selven gefineert⁽¹⁾ hadde. In dat selve iaer gaf vrou Ianne, die hartoginne van Brabant, den poorters vanden Bosch, dat sy mogen iagen mit honden en. vangen alle Brabant dore hasen, conynen, vossen, wolven etc., wtgenomen in bossen of in warande, die sy ongemoet laeten moeten.

In dit iaer [1373] waren groote fundatoors en. promotoer heer Adolff, biscop van Luyck, heer Adam, pastoor vanden Bosch, en. Gerit van Uden.

In dit iaer [1379] Sondaechs nae Darthiendach is geordineert by heer Richalt⁽²⁾ die Cock, scoutet vanden Bosch, datmen op die vonte, als men een kint heeft, niet meer geven en sal dan eenen ouden groot of geen cleynoden, ende desgelyckx op den eerste misse niet meer dan eenen ouden groot.

Int iaer ons Heeren dusent ccc en. lxxx begonst men te eeren en. van grooter werden te houden dat beeldt van onser liever Vrouwen van miraculen in sint Ians kerck in die west syden biden toren, en. dede veel miraculen.

(1) Bijeengebragt; fineren is in dien zin nog heden niet buiten gebruik, van fourneren.

(2) B. Ryckart.

[p. 49]

Merckelycke geschiedenis vanden Bosch in tyden van vrou Ianne, hartoginne van Brabant, weduwe.

In desen scepen stoel [1384] heeft vrou Ianne verleent die stat vanden Bosch int gevalle dat gheen nieuwe scepenen werden geset, dat dan die oude scepenen setten mogen binnen viij dagen nieuwe scepenen.

Inden iare ons Heeren dusent ccc en. lxxxvj is een groote dachvaert ten Bosch gehouden, om neder te leggen dat groote swaer oorloge, dat op handen was tussen vrou Ianne, hartoginne van Brabant, en. den hartoge van Geldre; en. tot dese dachvaert quamen veel groote heeren, daer tegenwordich waren die ambassatoers van den coninck van Vranckryck Philippus le hardi, hartoge van Bourgoindien, vrou Ianne, die hartoginne, hartoge Albrecht van Beyeren, grave van Hollant, hartoge Willem van Gulick en. van Gelre, en. meer andere groote heeren: ende daer werdt gesloten, dat die stat vande Grave soude bliven voordaen aen Brabant. Maer nae vertrecking en. afscyede van dese groote heeren wtter stat vanden Bosch, so heeft die hartoge van Gelre, midts hulpe vanden busscoppen van Colen, van Bremen, van Utrecht en. hartoge van Cleve, groote⁽¹⁾ scade gedaen met rooven en. branden indie meyerye vanden Bosch ende voorts in Brabant.

In dit iaer [1391], des Donredaechs voor Pinxten, heeft her Ian van Berlaer, heere van Helmont en. van

(1) Bij V. groote lidige scade.

[p. 50]

Keersbergen, gelooft der stat vanden Bosch haer rechte te onderhouden, en. daer niet tegen te doen en. daer inne der stat te hulpen te comen.

Int selve iaer [1392] werdt vluchtich wt Hollant Wilhelmus, die grave van Oestervant, die doot gesteken hadde iouffrou Alyt van Poelgeest, een amye ofte boel⁽¹⁾ van hartoge Albrecht van Beyeren, sinen vader: en. hartoge vervolchde synen sone seer, om te vangen, en. die grave Willem quam ten Bosch, daer hy eerlyck ontfangen en. onderhouden was een wyl tyts vandie heeren vander stat, ende namaels reisde die grave na Vranckryck en. scheide vanden Bosch mit groote dancbaerheyt.

In dit iaer [1397] was weder een swaer oerloge tussen die Brabanders en. Gelders, overmids eenen van tsertoghen van Geldre dienaren, die ten Bosch by iusticien gericht was, gheheyten Wouter van Overryn. Dese Wouter mit zynen hulperen droncken zynde, sloegen doot een van vrou Ianne dienaren, waerom hy gevangen wert en. onthooft; dies die hartoge van Gelre aen vrou Ianne ontsegge brieven sant, om dier sake voorsz., en. maecte hem sterck mit allen zyn hulperen en. ander groote heeren, die alle gader mit grooter macht in Brabant quamen. Dit vernemende vrou Ianne dede Tsertogenbosch mannen⁽²⁾ en. besetten mit haren volck, te weten, die drossert van Brabant, die heere van Parwys, van Diest, van Weesmael en. noch meer ander heeren; ende dese lieten den hartoge van Gelre passeren voorby den Bosch, want hy veel vrinden binnen der stat hadde, ende track

(1) Amye ofte boel. Amie, vriendin; boel, bijzit.

(2) Versterken, bemannen.

[p. 51]

al voorby tot Oosterwyck, daer hy snachs logeerde: ende des anderen dages soo meynde hy die stat van Endoven in te nemen, mer die heeren, die ten Bosch lagen, hadden sonder vertrek⁽¹⁾ ccc glavien⁽²⁾ daer gesonden, om die stat te bewaren, en. soo liet die hartoge die stat met vrede⁽³⁾, beroovende en. bescadende dat arm lant volck.

In dit iaer [1400] was ten Bosch groote sterft.

Int iaer ons Heeren dusent cccc en. iij wert dat huys vanden Bonafanten gefundeert en. gedoteert van eenen canonick geheiten heer Henrick Buck, daer hy tot behoeff en. alimentacie van thien iongeren sekere renten en. erfnis toe beset heeft, sonderling een schoon hoeve tot St. Oyenroy gelegen.

Int selve iaer heeft vrou Ianne, die hartoginne, der stat vanden Bosch twee iaermerten verleent, waer af deerste is in die vasten, te weten, smaendachs na Dominica laetare, die andere is des anderen daechs na sinte Bartholomeus dach.

In dit iaer is eerst gefundeert dat convent vanden Hulenborch, en. syn susteren vanden derden regel van sinte Franciscus; en. int iaer ons Heeren m cccc lix doen is dat clooster gereformeert en. sy leefden doen in goede reformatie. Daer na int iaer ons Heeren dusent ccccc en. drie, op die vier gecroonde martelaers dach, werdt dat convent een besloten clooster en. die susteren begonden te draghen swerte wielen⁽⁴⁾.

(1) Vertrek, verwijl; Kil.

(2) Glavien, ruiters; Van Hasselt bij Kil.

(3) Bij V. ongenomen.

(4) Wielen, eene kap, die de nonnen nog heden over het hoofd dragen.

[p. 52]

In desen scepenstoel is verleent tprevilegium vanden signetten, den xxv dach in Septembri, soo sy dienen sullen⁽¹⁾.

(1) Deze geheele zin komt bij B. niet voor.

Merckelicke geschiedenis vander stat vanden Bosch in tyden van Anthony van Bourgondien, hartoge van Brabant⁽²⁾.

Int iaer ons Heeren m cccc en. vij⁽³⁾ quam hartich Anthonius van Brabant tot Tsertogenbosch en. werdt daer mit grooter eeren ontfanghen, en. des Saterdachs na Derthien dach⁽⁴⁾ so werdt hy gehult als hartoge van Brabant in die stat vanden Bosch.

In dit iaer quam hartoch Anthonius wederom ten Bosch, nae Bamis dach, en. maecte groote apparaet en. gereescap, om te striden tegen den hartoge van Geldre, daer die stat vanden Bosch groote assistencie en. hulpe toe deden mit gewapent volck; mer daer na op sinte Severyns dach quam die hartoge van Gelre tot Empel by den Bosch, en. ontfinck daer syn leen van hartich Anthonis.

Int iaer ons Heeren dusent cccc en. ix, des anderen dages na sinte Mattys, was ten Bosch dat grootste water als ymant gesien heeft, en. veel dycken in gingen.

Int iaer ons Heeren dusent cccc en. x dede den donder veel scade aen sint Ians kerck en. in andere kercken.

(2) Dit opschrift bij B. weggelaten.

(3) Zoo ook bij B., doch het getal vii veranderd in vi.

(4) Driekoningen-dag.

[p. 53]

Merckelycke geschiedenis der stat vanden Bosch in tyden van hartoge Ian van Brabant die vierde⁽¹⁾.

Int iaer ons Heeren dusent cccc en. xv wert gehult voor een hartoge van Brabant hartoch Ian die vierde. Dese hartoge heeft die stat vanden Bosch verleent veel schoone previlegien, alst seer wel blyckt int roey boeck⁽²⁾, nu opt stathuys synde.

Item dese hartoge Ian heeft ingestelt en. geordineert, dat niemant vrems oft van buyten comende, poorterscap ontfangen sal of eenige vryheyt der stat genieten sal, hy en moet oock wesen in die gilde van eenighe gesworen ambocht.

Int iaer ons Heeren m cccc en. xviij, op sinte Peeter en. Pauwels dach⁽³⁾, was ten Bosch eenen grooten brant.

Int iaer ons Heeren dusent cccc en. xix, int beghin van die Meye, was een alsoo grooten brant, dat die Hintemer straet gans afbranden mit sint Ians kercke, en dese brant ginck eerst op int huys inden Valck.

Inden iaere ons Heeren dusent cccc en. xx was een groote dachvaert ten Bosch, om te vereenigen den hartoge van Brabant en. die hartoginne, daer groote viantschap tussen was, ende daer waren vergadert veel groote heeren en. prelaten wt Brabant en. wt Hollant.

(1) Het opschrift bij B. weggelaten.

(2) Het rood privilegieboek, nog ten archieve voorhanden.

(3) Bij B. weggelaten: op sinte Peeter en. Pauwels dach.

[p. 54]

Int iaer ons Heeren m cccc xxi⁽¹⁾ was ten Bosch groote sterft.

Inden iaere ons Heeren dusent cccc en. xxv wert eerst begrepen en. gefundeert dat Frater huys.

Inden iaere ons Heeren m cccc en. xxvij is eerst op gecomen die vergadering vanden susteren van Orten, te weten, opten Triniteyt by die plaetse daer nu die Cellebruders woonen, ende van daer gingen sy wonen op die plaetse daer sy noch syn, en. daer waren tsamen in dat clooster seven hondert susteren: ende want sy seer groote nering hadden mit linen laken te weven en. te vercoopen, soo wert hen die hantering van weven verboden; soe ghingen die helft wonen te Vucht op die plaetse daer die Chatusers nu wonen, daer sy haer hantering van linen laken deden, ende dese susteren stonden onder den pater en. mater⁽²⁾ en. tconvent vanden Bosch. Soo geboerdent, dat die susteren van Vucht wilden eenen pater en. een mater⁽²⁾ kiesen op haer selven en. scheiden vant clooster vanden Bosch, dat welck die susteren vanden Bosch int heymelick vernemende, soo hebben sy mit veel pleyten en. schuyten allen die susteren van Vucht mit allen den huysraet ten Bosch gebrocht en. is wederom een convent geworden. Dit geschiede int iaer van dusent cccc en. lxxiij, ende doen vercoften sy die plaets te Vucht om xiij hondert Andries gulden.

Inden iaere ons Heeren dusent cccc en. xxvj sterff hartoch Ian van Brabant die vierde en. syn bruder Philip-

(1) Dit is bij B. op 1420.

(2) Bij V. moeder.

(2) Bij V. moeder.

[p. 55]

pus, grave van sint Pol, wert na hem hartoge van Brabant, ende hy quam ten Bosch, daer hy gehult werdt, ende daer synde, zoo visiteerde hy der stat rechten en. previlegien, ende wat hem goet dochte dat liet hy in zyn vigoer wesen, ende wat hem onbequaem dochte dat bracht hy te niet⁽¹⁾, en. hy sterff int iaer van dusent cccc en. xxx.

(1) B. dat brack hy.

Merckelike geschiedenis der stat vanden Bosch in tyden van hartich Philips van Bourgondien en. Brabant⁽²⁾.

Inden iaere ons Heeren dusent cccc en. xxx wert die vrome hartoge van Bourgondien ontfanghen en. gehult tot Tsertogenbosch voor een lantsheere en. hartoge van Brabant.

Omtrent dese tyt [1434] quamen die Cellebruders eerst ten Bosch wonen, ende sy woonden eerst tegen sint Iacops straet over, daer na quamen sy wonen inden Nootboom, alder naest die Geerlinxse brug opten Claren clooster syde, ende daer na quamen sy op den Triniteyt⁽³⁾, daer sy noch woonen, ende dat clooster mitter kercke wert gewyt in die eere van die heylige Drivuldicheyt, en. daer om heet die plaetse noch op den Trieniteyt.

Int iaer ons Heeren dusent cccc en. xxxiiij werdt den ordenen van sinte Brigitte gefundeert buyten Tsertogen-

(2) Dit opschrift bij B. weggelaten.

(3) Bij B. ingevoegd: op ten Trirentrey.

[p. 56]

bosch, dat welck synen oorspronck aldus hadde. Omtrent dese tyt was in Hollant op een borchte wonende een devote of⁽¹⁾ machet, segge, een heilige vrouwe⁽²⁾ van grooter afcomst, genuemt vrou Mille van Campen. Dese werdt stadelyck nacht en. dach inwendelike vermaent en. beruert, om op dese plaetse daer dit clooster nu staet een clooster van sinte Brigitten orden te beginnen. Item op dese tyt was dese plaets lang te voren oock genuemt Coude water. Soo was die selve tyt daer woonachtig een ryck, goet en. God vreesende ackerman, genuemt Peter die Gorter, die welcke hielt veel bieyen, ende als hy by geval des avons oft des snachs na syn bieyen soude sien en. luysteren, soo hoorden hy tot verscheiden tyden in eenen van dien ymercorven alsoo suete melodie en. geluyt, niet gelyck den sanck der bieyen, soo dat hy niet versaet en conde worden dat te hooren, waerom dat hy dien ymercorf om keerden, ende als hyem wel besach, soo bevant hy, dat die bieyen daer binnen hadden gemaect een proper kercke en. twee verscheiden cloosteren, ende dat was recht op die plaetse daer nu dat hooge autaer staet. Item dese voorsz. Peter gaf dit stuck erfs totten clooster. Item die voorsz. vrouwe Mille van Campen quam daer en. nam raet mit desen man en. voort mit geleerde mannen, en. reisde om dese fundacie tot Roomen twee mael op haer selffs costen, mer het colegium van sint Ians ten Bosch wederstonden dat zoe lange als sy mochten. Nietteminne het hadde voort ganck, waerom die deken van sint Ians bekennende syn schult en. om daer alre bequamste betering voor te doen, soo heeft hy syn officie geresigneert

(1) Bij B. weggelaten.

(2) V. weduwe.

[p. 57]

ende heeft hem selven in dit clooster geoffert en. is daer een monnick⁽¹⁾ geworden en. namaels paeter en. confessoer, ende dese deken was genuemt her Peter Crom, en. daer werden brueders en. susteren gehaelt vuyt die stat van Bizonzie⁽²⁾ in Vranckryck, ende vrou Mille van Campen werdt daer die eerste abdisse en. vrouwe vanden clooster.

Int iaer ons Heeren dusent cccc en. xxxvj was ten Bosch eene swaren dieren tyt, mids welcke groote volck van honger bedorf door gebreck van coren en. van broot.

In dit iaer begeerde hartoge Phillips van Bourgondien vandie stat van den Bosch een scatting van seven hondert gouden rydders, dat welcke de stat hem weygerde, daer nochtans die ander hooftsteden van Brabant hem alsulcx consenteerden, dat welcke die stat naemaels grootelyck opbrac, want die borgers en. die cooplieden met haer goeden rondsomme, waer dat sy quamen, gherasteert⁽³⁾ waren en. in die gevenckenis geset.

In dit iaer [1439] was ten Bosch een groote swaer pestilencie, welcke sterfte duerde van dit iaer totten iaere van xlij. Die sterft was soo groot, dat die stat soo leech stont, dat dat gras in allen straten wassende was gelyck in campen en. velden.

In dit iaere waren die Bogaerden eerst gereformeert, en. sy begonnen te dragen dat habyt dat sy noch tertyt dragende syn, want sy te voren droegen ronde covels als die brueders van Mechelen en. van Houtmeer⁽⁴⁾ noch

(1) B. canunnick.

(2) Bizoncie, bij F. Bisante, Bisants, Kil., Besançon in Bourgondie.

(3) B. gearresteert.

(4) B. Hout: bij W., G. en F. weggelaten.

[p. 58]

doen, ende doen lieten sy haer eyghen brueders priesters⁽¹⁾ wyen, ende die ander vervolchden noch haer ambacht van weven en. trapenieren.

In desen scepen stoel [1440] voorscreven werdt geordineert, dat een ygelyck soude mogen copen en. wyn tappen binnen deser stat op synen thyns⁽²⁾ op die vyfste quaerte.

In desen scepen stoel [1441] voorsz. wert gemaect den nieuwen dyck tusscen Orten en. den Bosch⁽³⁾.

Int iaer ons Heeren m cccc en. xlij is geordineert op die vismerct eene craene, om alle goet wt die Diese op die straete te brengen, ende een ordinancie gemaect wat men van craene gelt geven sal.

Int iaer ons Heeren dusent cccc en. xlv was ten Bosch alsoo groote op water, dat alle die straten mit water bedect waren, ende men voer mit schuyten naer sint Ians kerck toe.

Int iaer ons Heeren dusent cccc en. xlvij op ten sesten twentichsten dag⁽⁴⁾ Iuly, op sint Ians kerckhoff ten Bosch, wert gegoten die zielmis clock.

Item in dit iaer groef men die Diese tot Engelen toe, en. doen wert getimmert den Boom daer die scepen door passeren om in die stat te comen.

(1) Bij B. priesters weggevallen.

(2) Bij B. chyns.

(3) Deze opgave komt bij B.G. en F., niet voor doch wel bij W.

(4) B. opten xxviij dach.

[p. 59]

Van tsusteren clooster after die tol brug.

Dat convent van die susteren after die Tol brug was eerst gefundeert op ten Wynmolen berch by sint Iacops kercke, daer sy veel iaren gewoont hebben: mer doen die Regularissen susteren by die selve plaetse quamen wonen en. noch woonachtig syn, doen hebben die susteren een plaetse gecocht over die Tol brug in den iare ons Heeren dusent cccc en.⁽¹⁾, daer sy een clooster getimmert hebben en. daer nu woonachtig syn.

Opten xxi-sten dach vanden Meye [1448], wesende den eersten Dynst dach van loken⁽²⁾ Passchen, wert eerst bestaen die nieuwe haven te maken buyten der stat Boem ter Mazen toe.

Int iaer ons Heeren dusent cccc en. xlix wert heer Ian van Erp voor syn brueder heere tot Boxtel.

Int iaer van dusent cccc lj was der Vuchteren dyck gantschelyck volmaect ende gesteewicht.

In dit iaer van [1400] drienvyftich werdt die Geerlinxse brug gebreyt ende die stat rondsomme gegraven als behoort en. noot was ende allen dorpen ontbiedende; die van Lit en wouden niet graven, ende mids eene vonnisse der heeren scepenen most comen graven die scoutet mit den scepenen, mids previlegium die stat gegonnen van vrou Ianne⁽³⁾.

(1) Het jaar is in geen der vijf kronijken ingevuld.

(2) Beloken: dat is de eerste Zondag na Paschen.

(3) B. schrijft: en. mits een vonnisse der heeren scepenen moesten se coemen graven, enz.; duidelijker W. aldus: maer die van Lith en wilde nyet coemen graven, ende mits vonnisse der heeren schepenen moesten zy ooemen graven, volgende het previlegium by vrouwe Iohanna verleent.

[p. 60]

In dit iaer [1459] op sint Ians Baptisten dach is dat convent vanden Hulenborch eerst gereformeert.

Int iaer van dusent cccc en. lxiij, opten derthiensten dach in Iunio branden die stat vanden Bosch en. ontstack eerst in die Verwer straet omtrent den Bogarden clooster inden huze vanden Ketel, mids versumenis van eenen verwer; daer branden in den eersten dat raethuys en. die schryffcamer mit allen die prothocollen; item daer branden meer dan vier dusent husen mit veel cleederen, cleynoden, beesten en. bisondere mit alle veel menschen, alsoo dat die scade die daer gesciede werdt geëstimeert over vyfhondert tonne gouts: daer nae allenxken werdt die stat wederom grootelyck verbeetert in neringe, in timmeragie, veel schoone, lustige en. plaisantelike huzen werden getimmert en. al mit harde dacken, soo wel om die ciragien als om den brant in toecommende tyden te scutten.

Dit is den datum vanden brant der stat voorscreven:

oCh bosCh! bosCh! sCreId nU,
ghI⁽¹⁾ Moet dragen LIden nU.
IgneM dat bUsCo proCh! CrastIno tInCtor odULpho⁽²⁾.

In desen iaer [1464]⁽³⁾ is ten Bosch een hertelling geschiet.

(1) In beide afschriften staat ghy, doch dan komt het jaarvers niet uit.

(2) Dit Latijnsche vers komt bij B. niet voor. Beide jaarverzen worden ook niet gevonden in W. en G. Het volgende chronicum komt alleen in G. voor:

CaLor IgnIs aCCendIt bUsCUM.

(3) Deze haardtelling wordt in B. en W. op het jaar 1465 gebragt. Dezelfde aanmerking geldt ook wegens het stichten van het klooster der Zwartzusteren.

[p. 61]

In dese tyden werdt dat clooster van die Cellesusteren, diemen nuemt die Swesteren, eerst gefundeert en. begonnen.

Item in dese tyden [1465] heeft hartoghe Phillips, als landsheere van Brabant, verleent, dat voordaen geen cloosteren of die gheestelickheyt mogen erven ofte erff gueden coopen of oock aen sterven mogen of desgelycx.

Inden iaere ons Heeren dusent cccc en. lxvj waren in dat convent van Bogaerden ten Bosch sesthien professy brueders, te weten, ses clercken en. thien leken, van welcke menichte vyff clercken waren en. seven leken brueders, die gereist zyn byden bisscop van Ludick, heer Lodevyck van Bourbon, en. hebben aen hem ootmoedelyck versocht, dat hy den prior generael vanden Cruysbrueders tot Hoeye daer toe brengen wilde, dat sy mochten staen onder die Cruysbrueders orden en. werden Cruysbrueders. Die Bogaerden brueders werden verhoort, ende daer quam die prior generael van Hoeye noch mit vier priors en. vier weerdige prelaten wt die stat van Luyck tot Tsertogenbosch, ende sy ontfingen die voorsz. Bogaerden totten orden vanden Cruysbrueders, te weten, brueder Aelbrecht van Hamont, brueder Henric van Zutphen en. brueder Lieven van Ravesteyn; ende brueder Aelbrecht wert gemaect die eerste prior.

Daer nae is een grooten twist gevallen tussen die Cruysbrueders en. die noch Bogaerden bleven waren, wie dattet clooster behouden soude, daer veel prossessen van rechten en. gedingen om gevallen syn, mer die Cruysbrueders hebben geweken en. dat clooster vanden Bogaerden verlaten int iaer ons Heeren dusent cccc en. lxix,

[p. 62]

opten sevenden dach in Decembri, ende hebben een scamel huys ingenomen omtrent die Mortel, daer sy schamelyck en. in grooter armoeden geseten hebben tot midden in die somer: soo hebben sy doen een stuck erfs begrepen ter plaetsen daer sy nu noch wonachtig syn, ende hebben daer begonnen te timmeren een nieuw convent mids believen vanden prinche vanden lande, die daer seer behulpich toe was, ende een vroom borger, genuemt Ian Monnix, mit andere goeden vrinden, ende die plaetse wert gecoft om dusent seshondert en. xiiij gouden Rynsgulden. Dit gesciede int iaer ons Heeren m cccc lxx⁽¹⁾, den vyfthiensten dach in Iulio, op den dach of hoochtyt Divisionis apostolorum.

Omtrent dese tyt wert mit consent van hartoge Philips die veemerct vanden Bosch verset, te weten, nae sinte Severyns dach, dat welck men plach te houden des anderen dages nae sinte Lucas dach⁽²⁾.

(1) Deze twist wordt bij W. en G. op 1469 gebragt.

(2) Bij V. volgt: Item op desen tyde wert een nieuwen dyck gemaest tussen die stat vanden Bosch en. Orten. Dit kom echter bij B., W., F. en G. niet voor, en daar van dezen dijk reeds gesproken is op het jaar 1441 (blz. 58), zoo hebben wij deze opgave uitgeschrapt.

Merckelycke geschiedenis der stat vanden Bosch in tyden van hartoge Karel van Bourgondien en. Brabant⁽³⁾.

In desen tiden [1469] waren vergaedert opter stathuys meester Ian vander Straten, deken vanden cappitel,

(3) Dit opschrift bij B. weggelaten.

[p. 63]

Gozen Kemp en. heer Ian van Andel, canoniken, item Gozen Heym, Simon van Huesch, scepenen, Simon van Geel, gesworen der stat, item die priors vander Baseldonck, vander Prekers, van die Cruysbrueders, de Bogarde⁽¹⁾ en. gardiaen van die Minderbrueders, ende in allen haer presencie werdt overdraghen en. geordineert een maniere hoe datmen altoes die processie lanx die stat onderhouden sal op een peene van hondert Engelsche nobels.

In dit iaere van [1400] lxx wert hartich Art van Gelre door neersticheyt van Karel, hartoghe van Bourgondien, wtter gevenckenis gelaten, daer hy in geweest hadde ses iaeren opt slot van Buren, ende comende tot Tsertogenbosch wert hy daer feestelyck vanden poorteren mit veel toortsen in die stede gebracht, ende dede zyn gebet voor ons lieve Vrouwe in sint Ians kercke: ende van daer quam hy tot Hesdyn in Arthois tot hartoge Karel, diëm⁽²⁾ mit grooter eeren en. vrintscappen ontfing.

Omtrent dese iaere werdt begrepen dat clooster van sinte Geertruyt in die Orten straet en. zy waeren inden eersten prekerssen vanden dorden regel van sinte Dominicus; mer naemaels int iaer van dusent cccc en. xcvij namen die susteren van sinte Geertruyt den orden aen vanden regulieren en. werden regularissen, staende onder den regel van sinte Augustyn, ende tot dien convent waren geschict ses of seven susteren regularissen wt die stat van Maezeyck, die welcke dat clooster ofte convent

(1) Bogarde bij V., W., F. en G. weggelaten.

(2) B. die hem.

[p. 64]

van sinte Geertruyt brachten in goede maniere van leven naer den orden vanden regulieren.

Anno Domini millesimo cccc en. lxxiij, op sint Ioris avont, was een scermutsinghe tusscen die vanden Bosch, mit haren schoutet her Peter van Vertaignen⁽¹⁾, ende daer bleef niemant verslagen dan her Peeter voors.

In dit iaer is gesciet een hartelling ten Bosch.

In dit iaer sterff hartoge Art van Gelre, een groot liefhebber der stat vanden Bosch; hy was een Vrouwen brueder ten Bosch en. een oude scutter, ende hy wert begraven in die stat vande Grave en. syn hert en. ingewant wert ghebrocht ten Bosch en. eerelycke begraven int clooster van sinte Geertruyt op der susteren choore.

Item het is aentemercken, dat in dese iaere [1474], want die heere vanden lande binnen die acht dagen van Bamis gheen heeren en ordineerde, hebben die oude heeren of scepenen ghecoren nieuwe scepenen, hier nu genuemt, ende Bertran Iansen, als diender van gruen roede, eeden hen lieden⁽²⁾ na previlegium vander stat.

In dese tyden [1475] wert begrepen dat convent vanden Regularissen opten Wynmolenberch.

(1) Bij V. en B. Vierleyn; bij W. en F. op 1471: Peter Wyerlaien. Wij hebben G. gevolgd.

(2) Bij V. eechden haren eede.

[p. 65]

Merckelycke gesciedenis der stat vanden Bosch in tyden van vrou Marie ende Maximiliaen, haer man.

In desen iaere [1476] was ten Bosch opten achthiensten dach inden Meert een groote verveerliken oploop onder die borgers tegen die heeren vander stat, ende dese opruere eynden eerst op den sessentwentichsten dach inden Meye: ende daer waren veel heeren gevangen inden oploop, te weten, Willem van Ghent, Ian van Berckel, Ian van Erp, Lucas Bock, Simon van Geel, Gozen vanden Heesacker en. Reynier vanden Hovel; ende desen heeren waren seer ongenadelyck getracteert: sy mosten alle dage geleyt waren als diefs en. straetroovers en. veel processen van rechten worden tegen hen gedaen, om haer lyf te nemen, mer mids behendelycke neersticheyt der heeren vanden hove, soo werden die heeren wtter gevenckenis gelaten, ende die borgers, die dit spel gehanteert hadden, werden selver namaels gedoot.

In dit iaere [1477] heeft die stat vanden Bosch van noots weghen tegen die Gelderschen aen moeten nemen een orloge en. vete, welcke oorloge duerde omtrent drie iaeren: want die Gelderscen quamen in die meyery vanden Bosch en. beschadichden dat lant en. dorpen seer mit brant en. roven, mer die vanden Bosch wederstonden die Gelderscen vromelyck en. matteerdense⁽¹⁾, want

(1) Matteerdense. In al de afschriften, doch bij G. weggelaten. Mattéren, matten en matzen, wederstaan, mat zetten, zoo als men nog in het schaakspel spreekt. Matare, bij Du Cange.

[p. 66]

sy togen over mit grooter macht int lant van Gelre en. deden daer veel scaden, rovende en. brandende.

Int iaer ons Heeren dusent cccc en. lxxviij heeft die stat vanden Bosch belegen die stat vanden Grave mit veel eedelen en. stelden daer voor een blochuys, soo dat sy hen benamen provande en. vitalie, die hen van buyten comen mochte, soo dat die stat op wert gegeven mit den slot, ende die Grave wert te bewarens gegeven heer Cornelis van Bergen⁽¹⁾, die de stat besette met veele cloecke wapentuers.

In dit iaer hadde die stat een neerlage tot Heel en. Driel omtrent die vasten.

In desen iaer [1480] is geschiet een herttelling.

Inden iaere ons Heeren dusent cccc en. lxxxi quam ten Bosch, mit grooten staet van groote heeren en. eedelen, Maximilianus, erdshartoge van Oostenryck, hartoge van Brabant, ende mit hem quamen inden eersten vrou Marie, die hartoginne, syn huysvrou, die grave van Romont, des hartogen sone van Savoyen en. een brueder vander coninginne van Vranckryck, Adulphus, myn heere van Ravesteyn, grave Engelbert van Nassou, Ioest Laleyng⁽²⁾, stathouder van Hollant, grave Willem van Egmont. Die prinche Maximiliaen was geherbercht te Prekers int clooster, vrou Marie, die princesse, was ghelogeert mit haren sone, die ionge prinche Philippus, totten susteren van Orten.

Op die selve tide soo heeft Maximilianus, die prinche,

(1) Zevenbergen.

(2) B. en W. Lateynen.

[p. 67]

geordineert en. ingeset die vermeerde en. triumphelike feeste vander orden vanden gulden Vliesch in die stat vanden Bosch, ten welcker feeste en compareerden niet meer dan ses princhen vander oerden des gulden Vliesch, als: die grave van Romont, her Adolf van Ravesteyn, her Engbert van Nassau etc.; ende die ionge prinche Philippus, out wesende drie iaeren, wert by beveel des prinche, vanden heere van Ravesteyn ridder gemaect in die groote kercke van sint Ians kerck opt hooge autaer, ende dit geschiet wesende, wert hy mede aengenomen inder oerden vanden gulden Vliesch, ende op die selve tyt worde die grave Martyn van Polem⁽¹⁾ en. heer Ian van Waeleyn, des heeren sone van Bergen aenden Zoom, mede in die selver oerden ontfangen. Die feeste vander oerdene geduerende was daer groote triumphe en. blyscap van tournieren en. ander ridderlycke feyten.

(1) Alzoo V.B. en W. Lees Polheim. Christianaei junsp. Her. p. 486.

Van dat prekers clooster tot Tsertogenbosch⁽²⁾.

Inden iaere ons Heeren dusent cccc en. lxxxiij op tsheylich Cruysedach Exaltacio, in September ofte Gaerstmaent, doen overste was als prior generael vanden gehelen oerden van die Prekers die eerweerdighe vader, doctoer inder gotheyt, brueder Silvius⁽³⁾ de Casseta van Panormen, ende prior provinciael was in dese Nederlanden brueder Iacobus Stubach, soo is dat clooster vanden Prekers gereformeert geweest tot Tsertogenbosch, daer toe behulpich en. teghenwordich waeren brueder Iacop Sprenger, prior vanden Prekers tot Colen, meester Brixius Florissoen, prior te Prekers tot Bruessel, die welcke doen ge-

(2) Dit opschrift bij B. weggelaten.

(3) V. Saling.

[p. 68]

maect was die eerste prior vande reformacie ten Bosch, en. dit convent heeft menich iaer gebleven in goede reformacie en. noch blivende is⁽¹⁾ in een goet regiment in geestelycke en. titelike saken en. goede ordinancie, al soo een goet convent en. clooster toebehoort.

In dit iaer [1484] wert ten Bosch dootgeslagen van eenen Hoochduytsce heere, myn heere Baltazar van Wolckesteyn, die een groot heere was in des princhen Maximilianus hoff.

In desen iaere [1488] syn die steden van Brabant tegen een geweest, Bruessel en. Loven tegen Antwerpen en. Mechlen, mer Tsertogenbosch sat stille.

Inden iaere ons Heeren dusent cccc en. xci wert die capelle van sint Anthonis van nieuwes begrepen en. getimmert, ende die oude cappelle by die Bazeldonck poorte wert ontwyt en. daer af gemaect een borgers wooninge.

Inden iaere van [1400] xci quam ten Bosch dat mael geldt eerst op.

Inden iaere dusent cccc en. xcv wert dat silveren groot beelt van sint Ian gegoten en. gemaect te Colen in die stat, ende alst dat silveren beeldt al bereyt was, soo wert gheleet in een ydel wyn vat en. dat vat wert wederom becleet in een tonne ofte pyp wyns, vol wyns synde, en. soo wert dat silveren beelt sonder kennisse van straetroovers ofte snaphanen⁽²⁾ ten Bosch gebracht, ende

(1) De volgende woorden in B. weggelaten.

(2) Bij B. en W. straetroovers ofte snaphanen weggelaten. Snaphaen, straatschender, Kil.; vrijbuiter, Willems.

[p. 69]

werdt voordaen op sekere dagen in die processie rondsomme gedragen.

Merckelicke geschiedenis der stat vanden Bosch in tyden van hartoge Philips van Brabant, coninc van Castillien⁽¹⁾.

Inden iaere ons Heeren dusent cccc en. xcvj, opten derthiensten dach van December, quam ten Bosch die nieuwe prinche hartoge Philips, daer hy minnelyck en. vrindelycke mit grooter blyscappen ontfangen werdt, ende daer na opten vyfthiensten dach der selver maent gehult en. ontfangen werdt voor een hartoge van Brabant, in tegenwoordicheyt van synen heer vader⁽²⁾ Maximiliaen, den Roomscen coninck; die stat beschonck hem mit twee costelycke groote ossen mit silveren horens en twee voeder wyns; ende als die hulling gedaen was, soo reet die ionge prinche Phillippus nae sint Ianskerck toe, ende daer werdt doen gedoopt een Iode vanden deken van sint Ians, meester Ghysbert die Bie, in tegenwordicheyt van hartoch Philips, her Ian van Bergen en. Cornelis van Sevenbergeu en. andere groote heeren, die alle vuntpeters en. gevaders van desen verdoopte Iode waren, ende hem werdt eenen naem gegeven, te weten, Philips van sint Ian, die te voren genoemt was Iacop van Almaengien: mer die Iode en bleeff niet stantaftig⁽³⁾ en. viel weder van syn Kerstenheyt en. wert een Iode.

(1) Het opschrift is bij B. weggevallen.

(2) Heer vader bij W., doch bij V. en B. uitgevallen.

(3) B. stantachtig; W. volstandich.

[p. 70]

In dit iaere [1497] werdt den grontslach geleet mitten fundament vandie nieuwe wtlaten van sint Ians kercke, te weten, van sinte Achten outaer tot die vunte toe en. oock in die noortsyde.

In desen iaere hebben die Gelderschen groote schade gedaen in die meyerye vanden Bosch, bisonder tot Oss en. Geffen, mer die hartoghe van Sassen, mids hulpe vander stat vanden Bosch, heeft dit swaerlicken gewrocken, bernende en. rovende en. veel meer schaden doende den Gelderschen en. hy creech Batenborch inne.

Omtrent dese tyt wert gereformeert dat convent vanden Minderbrueders binnen den Bosch, mids hulpe vanden eerweerdigen pater minister, brueder Ian van Ponto.

In dese iaere [1498] werdt die Diese in die stat gegraven.

In dit iaere [1499] zyn gecoren die eerste ses mannen, regeerders vander penningen deser stat te ontfangen en. wt te geven, te weten, Dirck van Hedel, Henrick van Deventer, Gherit Moens, Aelbert Keteler, Ian Pynappel (mer dese twee storven ende in haer plaetsen waren gecoren meester Henric Pelgrom en. Wouter Bolx), Roelof Noppen.

Rentmeesters: meester Frans Toelinc en. Ian Vrancken.

In dit iaer [1500] wert ghewyt vanden suffragane van Ludick sinte Peeters kercke in die Orten straet.

In dit iaere [1502] geviel een groote geschille en. twist tussen dat cappittel van sint Ians en. die regenten

[p. 71]

vander stat ter ocsuynen⁽¹⁾ vande scatting, die de heeren vander stat eysten van dat capittel aengaende van haer gueden des capittels, ende die sake werdt op genomen en. in handen gestelt en. geloeft⁽²⁾ den cancelier van Brabant, item meester Ludovicus Roelant, meester Ian van Coudenborch, meester Roelant van Rontzele, alle raetsheeren van thof van Brabant, ende sy deden een vuytspraeck in deser forme: dat allen die goeden, die tcappittel allemosinis gewys⁽³⁾ toebehoeren of den beneficien aengaen, vry en. vranck sullen wesen en. exempt van alle schattingen, mer die goeden, renten en. erffenis, die gewoonlyck zyn geweest te staen tot exactien vanden iaere ons Heeren dusent cccc en. lxxij tot den iaere van dusent ccccc en. ij, sullen staen totter exactie en. scattinge als ander werlycke goeden; item daer wert doen gedetermineert en. gesloten inder vuytspraecke, dat die heeren vanden capittel mit haeren dienders en. capittelaers eenen bisonderen wyn kelder, om daer vuyt te tappen wyn en. dranck, sonder accisie⁽⁴⁾, ende die kelder des capittels sal bliven gesloten staen van smergens af tot thien uren toe voor middach en. van één ure af tot vyf uren toe⁽⁵⁾, endat die canoniken of die capittelaers gheenen wyn sullen mogen vercoopen, wyn of dranck, uten heeren kelder, eenige vremde persoone, het sy borger oft het sy wie hy is, die onder dat capittel van sint Ians niet en staet.

(1) Ocsuynen, gelegenheid; Kil. B. en W. ter cause.

(2) Geloeft, hij B. en W. weggelaten.

(3) Allemosinis gewys, voor eleemosynae, aalmoes. W. alemoes.

(4) B. accynsen.

(5) Bij V. en W. ingelascht: en. daer nae tot negen hueren toe.

[p. 72]

In dit iaere [1504], opten xxiiij^en dach in Augusto, tussen x en. elff uren, was ten Bosch een erdbeving.

In dit iaere quam ons prinche Philippus, coninck van Castillien, tot Tsertoghenbosch, om daer een apparaet en. bereitsel te maken van oerloge, en. daer vergaederden groot volck te voete en. te paerde, daer overste capiteynen af gemaect waren die heere van Vergy, wt Bourgondien, Cornelis, heer van Sevenbergen, en. syn swager Floris, heere van Yselsteyn en. grave van Bueren. Dit groot volck is wtten Bosch in Gelderlant getogen, rovende en. brandende, en. groote scade bedreven sy int lant, ende sy wonnen twee sloten Middelaer en. Hemert by Huesden, ende die prinche Philippus bleef ten Bosch liggen, want die winter aenstaende was, ende tot hem quam ten Bosch die keyser Maximilianus, syn vader, mit zyn nieuwe huysvrou, die keyserinne genaemt vrou Blancke Maria, des hartogen dochter van Milanen, ende sy wert gelogeert aen die merct, naest dat huys int Hart, te weten in Loey Beys huys, mer die keiser lach int clooster vanden Prekers. Noch quamen ten Bosch her Ian van Hoorn, bisscop van Ludick, hartoge Willem van Gulick, hartoge Ian van Cleve mit synen sone hartoge Ian; ende terwylen dese groote heeren ten Bosch lagen, soo werden daer gehanteert veel ridderlycke feyten van tornoeyen, van steec spelen, van batament spelen en. andere ghenuchlycke excercitatien van kaetsen, van dansen, van springen en. zulcx meer; ende als die winter over was, soo scheiden dese grooter heeren van malcanderen mit grooter vrintschappen en. elck reisde totten synen, ende coninck Phillippus reisde uten Bosch na tlant van Geldre en. van Boemel, en. daer nae tooch hy voor Arnhem, dat hem op gegeven wert.

[p. 73]

Int iaer ons Heeren dusent ccccc en. vyff werden sekere dorpen vercoft in die meiery vanden Bosch tot behoeff vanden coninc van Castillien, onse prinche Philips, die nu tweedemael in Spaengien reisen wilde; ende inden eersten coft heer Cornelis van Sevenbergen Berlecom en. Schyndel, meester Ian van Vladeracken, heere van Geffen, cofte Nulant, heer Ian van Doerne, een domheere canonick tot sinte Lambert te Luyck, cofte Vlierden en. Bakel, Lambert Millinc, heer van Waelwyck cofte Vucht biden Bosch, heer Ian Bacx, ridder en. leechschoutet vanden Bosch, cofte Roesmaelen.

In desen tyde fundeerde heer Ian Bacx voorschreven een clooster tot Roesmalen van Regularissen, dat welck men nu noemt sinte Annen borch, ende sommighe susteren wt den Wynmolenberch hebben den oerden vanden regulieren in dit clooster bestaen, ende heer Ian Bacx suster was die eerste mater of priorinne.

In dit iaer [1506], den sesten dach in Novembri, stelde die stat vanden Bosch een lothery op, om wt haren commer te commen. Die groote loten waren ses silveren kannen, wert synde vj^c Ryns⁽¹⁾ gulden, en. xij schalen.

In dit iaer [1507] werdt dat slot van Poeroeyen⁽²⁾ ingenomen op die groote costen vander stat vanden Bosch, ende die grave van Aenholt met die helfte vanden ambachte arbeiden soo lang, dat syt in cregen op den derden dach in Iunio, anno acht.

(1) Bij B. Caroli gulden.

(2) Poeroeyon, Poederoijen in den Bommelerwaard.

[p. 74]

Daer nae opten xxvj dach in Iulio quam ten Bosch die keiser Maximiliaen, ende hem waren gesconken voor syn willecomheyten xij amen wyns en. daer toe hondert malder haveren.

In desen scepen stoel [1510] in Iunio omtrent sint Ians geboorte, werdt Oeyen⁽¹⁾ omgeworpen by die stat vanden Bosch.

Tot deser tide toe heeft die stat vanden Bosch veel gheluckighe voorspoet gehadt, ende zy waren seer van allen haer vianden ontsien, mer daer nae datmen elff begonste te scryven, soo wast al meest verdriet en. tegenspoet waer sy voort haer handen aenstaken tot deser tyt toe.

Int iaer ons Heeren dusent ccccc en. thien was ten Bosch een groote dachvaert van staten van Brabant, daer hen te voren geleet wert op te brengen tot behoeff vanden nieuwen prinche, lxxxv dusent Rynsgulden, ende die steden consenteerden lxx^m gulden, wtgenomen die borgers vanden Bosch, die gheensins consenteren wilden, pretenderende haer armoy en. groote costen, die sy gedaen hadden int oerloge van Poeroeyen, geschiet synde int iaer van achten: ende soo smelte die peticie des hoofs⁽²⁾.

Int iaer van [1500] elven werdt ten Bosch overdragen, dat soo wie eerst schepen wordt sal die stat ge-

(1) Oeyen, het kasteel Gansoijen bij Waalwijk.

(2) B. en. soo smeelte die petisie geheel. W. en F. als V. Van Heurn heeft uit de Latijnsche kronijk van Molius: waardoor dien eisch op niets uitliep. (Hist. der Stad en Meyery, I, 419.)

[p. 75]

ven een serpentyn of een dobbel haecbusse⁽¹⁾, ende soo wie in eenige vanden gesworen ambochten binnen deser stat vanden Bosch meester wordt, geven sal een haecbusse, item soo wie een poorter vander stat wort, sal die stat geven ix stuvers, om salpeter te coopen.

Omtrent desen tyde syn veel treffelicke cooplieden vanden Bosch en. ander steden van Brabant, comende wt die iaerlicxse mercten van Francfort, vanden Gelderscen gevangen en. aff geset en. binnen die stat van Gelre gebrocht, daer sy swaerlicke gepynnicht syn en. grootelyck haer rantsoen hebben moeten betaelen.

Omtrent desen tide werdt die kermis vander stat, diemen altoes plach te houden Sondaechs na sint Ian, verset en. getransfereert opten Sondach nae ons lieve Vrou.

Item in dit iaer van elve, in Iulio, quam ten Bosch vrou Margriet, keiser Maximilianus dochter, mit dusent en. vyfhondert Engelschen, ende daer werdt gemaect een wonderlicke groote apparaet van oerloge tegen die Geldersscen, ende dat gansche heire tooch voor Venloe, daer sy mennige storming voor deden, arbeidende zeer, om die stat te winnen, mer daer en quam niet aff, ende in dit beleech bleeff doot die heere van Bosschuyt, opperste capiteyn vande Engelschen, ende hy werdt gebrocht ten Bosch en. mit grooter eeren begraven in ons Vrou choor in die bruederschap voor dat altaer in sint Ians kerck.

In dit iaer [1512]⁽²⁾, op den lesten dach in Ianuario, hebben die Ghelderschen voor dat cloosters poort

(1) Serpentyn of haecbusse, serpentijn, eene soort van klein kanon of zwaar geweer, dat op eenen vork (haak) werd gelegd, bij het afschieten.

(2) In den schepenstoel van 1511, dus in Januarij 1512.

[p. 76]

der susteren van Rossem vergadert geweest, om te coemen tegen die borgers vanden Bosch, want sy vernomen hadden van die verspiers⁽¹⁾, dat die vander stat wt trocken, en. daer waren vergadert xvij^c voetknechten en. xl reysigers⁽²⁾, en. sy hadden by haer vyff slangen⁽³⁾; des anderen dages soo togen die borgers met veel huyslieden nae Bomel en. sy en hadden geen gescut, ende die Gelderschen vielen daer onder mit ganser macht, soo dat die Busschers die nederlage cregen, waer aff iij^c gevangen en. te Boemel gebrocht [zijn], daer sy seer ommenschelyck gepynnicht waren, ende die ander worden sonder genade dootgeslagen.

Inden selven iaere, den xxv dach in September, syn tot Lit opten Ham overcomen die Geldersche, omtrent iiij^c paerden en. xv^c voetknechten, ende syn doen gecomen in die onverdingde⁽⁴⁾ dorpen, ende hebben gebrant inden eersten Hintem en. aldaer seven wynmolens, Orten, Schyndel en. die kercke aldaer, sint Oyenroey, Coevering, tot Heeze en. die kercke, Leend, Wetten, Nuenen, Stiphout, Gheldrop en. aldaer die kercke en. dat huys, en. syn wederom gereist nae Gelderlant op sinte Cosmas et Damianus⁽⁵⁾ dach⁽⁶⁾.

(1) W. verspieders, bespieders.

(2) Reysigers, ruiters; Kil.

(3) Slangen, kanonnen, die van voren de gedaante van een slangenhoofd hadden, zoo als men zien kan aan het groote geschut achter het stadhuis alhier.

(4) W. en F. overdingde. Onverdingd leid ik af van verdingen en het ontkennend voorzetsel on. Verdingen beteekent onder anderen een verdrag sluiten. Door onverdingde dorpen moeten alzoo die plaatsen worden verstaan, welke bij de aankomst der Gelderschen zich te weer stelden en met hen geen verdrag sloten. Zie Dr. J: de Vries in De Jager's Taalk. Magaz., IV, 55.

(5) V. Adamianus.

(6) Deze inval komt bij B. niet voor: bij W., G. en F. is die op 1519 gebragt, doch zoo mij voorkomt, verkeerdelijk, omdat het water in dat jaar te hoog was, om over Lith in de meijerij te vallen. Bij Van Heurn wordt die eveneens op 1512 gebragt.

[p. 77]

Die keiser Maximilianus verhoorende den grooten nederlage en. schade vander stat, soo heeft hy gesonden brieven aen die stat seer troostelyck en. gheloefden hen bystant te doen tegen die Gelderschen, ende daer quamen ten Bosch twee hartogen van Bruynswyck, hartich Art en. hartich Erich, beide gebrueders, ende hartich Art lach thuys inden Engel en. hartich Erich lach thuys op Roeyenborch; ende nae een tyt van daghen togen sy in Gelderlant en. hebben grooten scade gedaen mit roven en. branden, ende daer nae syn sy wederom nae Hoochduytslant gereyst.

In dit iaere [1513] werdt die nieuwe kercke vanden Swesteren eerst aengeleet⁽¹⁾.

Inden iaere ons Heeren dusent ccccc en. darthien werdt in sint Ians kerck ten Bosch geset aen die west syde by ons liever Vrouwe choore dat wonderlycke spel van dat oordeel Gods, dat welcke gemaect hadde een smit genaempt meester Peter Woutersoen, en. is nu vernaemt alle Kerstenryck doore.

In dat selve iaere mosten die poorters vanden Bosch tolle geven inden lande van Gelre, niet tegenstaende dat die stat schoone previlegien van exemcien heeft⁽²⁾.

(1) Bij V. komen de laatste berigten van 1510 tot 1513 door elkander voor, gelijk de afschrijver zelve bekent, met bladz. 42 te zeggen: ‘Nu volget hier na den groote nederlage der stat vanden Bosch tot Rossem. - Item daer na volget die comste der Gelderschen voor die stat vanden Bosch, doen sy Hintem bornden mit die molens, ende hoe wel datter voor stat int iaer van elven, mer het hoort hier te staen.’ Wij hebben de feiten volgens B. op tijdorde gebragt.

(2) Dit komt bij B., W. en F. niet voor.

[p. 78]

In dit iaer [1515] quam die ionge nieuwe prinche, hartoch Karel, ten Bosch, ende hy werdt seer feestelyck ingehaelt vanden geestelicken staet en. vanden werlicken staet en hy werdt gelogeert in Cornelis van [Sevenberghen's] huys⁽¹⁾ by sint Ioris capel, ende vrou Mergriet, syn moeye, werdt gelogeert in heer Ian Bacx huys, dat nu is dat hoff van d'abdie van Tongerloe; ende des anderen dages op eenen Sondach, den xv^sten dach in Iulio, ende daer wert gelt geworpen vanden payen⁽²⁾, in summa xl gulden, ende die stat beschanck den prinche twee silveren stopen en. een silvere cop mit een dexsel, tsamen weert synde vj^c Rynsgulden, item hem waren gegeven twee voeder wyns.

(1) Vanden huys bij B. en V.; bij W. in de huysinge by sint Ioris cappel. Uit deze omschrijving blijkt, dat ook hunne afschriften bedorven waren. Ik heb in den tekst ingevoegd Sevenberghen's, omdat Karel, later de V^e keizer van dien naam, volgens Van Heurn uit Molius, bij den hoogschout Cornelis van Sevenbergen gehuisvest was. Men wil, dat deze straat om deze reden later de Keizerstraat genoemd is. Het bedoelde huis is in 1779 tot een Roomsch weeshuis verbouwd.

(2) Paye, pui. Nog zegt men: de pui van het stadhuis; eene verhevenheid. Van Hasselt bij Kil., blz. 43.

Hier volgen nu nae die merckelicke gesciedenis der stat vanden Bosch in tyden van hartoge Karel⁽³⁾.

Int iaer van dusent ccccc en. xvj, mids dien dat die heeren van tcapittel van sint Ians vry wesende van allen liberteiten van wyn, bier accynse en. mael gelt van verscheiden vonnisse by den canceliere gewesen inden can-

(3) Dit opschrift bij B. weggelaten.

[p. 79]

cellareye van Brabant tot Bruessel en. daer onder die ses mannen gecommiteert, die die tyt doen domineerde, wouden die heeren vanden capittel nemen haer liberteyt tot Bruessel, overmids ghifte en. gaven, en. daer over syn comen drie wagens wyns den capittel, en. dat die heeren vanden cappittel tegen wil en. danck mosten haeren wyn aen die merct doen vueren onder den Engel en. niet inden heeren kelder. Soo werden wtten hove geseynt tot Tsertoghenbosch sekere commissarissen by namen meester Anthonius Henskenshoet⁽¹⁾ en. meester Lenaert Wersen, om informatie te nemen van en. opten abusen, die de gheestelicheyt in die stat ghebruycten in prejudicien der cynsen van bier en. van wyn, ende datmen bevant, datse op eenen iaer hadden gesleten hondert voeder wyns.

In dit selve iaer begonsten die boumeesters⁽²⁾ deser stat vanden Bosch te leggen die muere opten Vuchteren dyck aen die syde ten Oeteren waert⁽³⁾.

Anno Domini millesimo ccccc en. xvj en. xvij regneerde ten Bosch een ververlycke siecte, genuemt pleuritis⁽⁴⁾ of die steect, daer mennich mensch af storff oft pestilencie geweest hadde.

Inden iaere ons Heeren m ccccc en. xvij geviel een groote tweedracht ten Bosch onder die canoniken tegen die stat, om der accynsen wil, die de canonicken niet geven en wilden, voort brengende haer previlegium, dat

(1) B. Heynskenshoet. Van Heuen heet deze commissarissen Henkenstoet en Vierssen. Bij W. en F. zijn die namen weggelaten.

(2) Bij B.W. en F. burgemeesters.

(3) In al de MSS. lees ik Oeteren waert. Kan er niet Deteren gestaan hebben, voor Deuterenwaarts?

(4) V. en B. plereusis; F. pleuris; W. pleurisis.

[p. 80]

sy hadden vercregen van Philips, coninc van Castillien, daer sy vry mede waren van allen accisen te geven. Dese gescille is soo verre gecomen, dat die stat heeft vast doen palen mit groote swaer houten die vorste Clare straet, daer en boven soo werdt eenen grooten yseren roestel geleet int beghinne⁽¹⁾ vanden Papen huls, omtrent des choor dekens huys, op dat men geenen wyn inder heeren kelder soude mogen doen. Mar als dit al volbracht was, soo hebben die priesters met haeren knapen die groote sware posten wederom wtter eerden gewonnen en. die balcken om verre geworpen; doen isser een gebot gegaen lancx die stat, dat niemant op lyff en. op goet eenighe assistencie of bystant of hulp doen soude den capittel, om den wyn inden heeren kelder te doen, soo hebben die canoniken en. beneficiaten, die sterck en. vrom waren, ter wylen datmen dat wywater werp en. die hoghemisse gesongen werdt, haer choor cleederen wt getoghen en. haer tabbaerten mede en. hebben den wyn selver in die kelder gedaen, niet passende op den genen, die daer by stonden, en. sagent aen en. maecten veel rumoer.

In dit iaere van [1500] seventhiene soo werden die husen byden gasthuys heerens Adam van Mierd, dat doen stont by sinte Barberen capel, aff gebroecken, als vander Hekelen totten susteren moelen toe.

Inden iaere ons Heeren dusent ccccc en. xviij werdt dat interdictum ofte cessie vanden biscop van Luyc ten Bosch geleet, door solicitatie vanden canonicken, ende het was in die vasten, ende allen die ghetiden en. mis-

(1) B. en W. int cynde.

[p. 81]

sen in sint Ianskerck die werden gedaen mit besloten deuren in die gherrukamer⁽¹⁾. Dit verdroot die stat seer, en. sy baden den grave van Nassau om een vyftich of tsestich ruters, en. die waren geleet inder canoniken huzen, gelovende haer door⁽²⁾ te draghen en. los en. vry te houden van allen scaden, die hen overcomen mochte van haren bedryff inder canoniken husen. Doen syn die ruters inder canoniken husen gecomen en. hebben op gesmeten die trisoren, cantoren, bottelryen, bierkelders, en. hebben sitten eten, drincken en. slumen⁽³⁾ nacht en. dach: daer boven hebben sy die gelaes wt gesmeten en. dinstmaechden en. knapen geslagen en. gestooten, alsoo dat die canoniken haer husen rumen mosten. Niet lange daer na werdt dit ghescil in handen op genomen ende beide die parthyen quamen in die stat van Cameryck, ende die sake van beide syden wel overhoort, soo wert daer gesloten, dat die heeren vanden capittel souden sjaers hebben veertich voeder wyns en. xij hondert tonnen biers, die sy gebruycken mochten sonder eenich accynse; item datmen die ydel vaten altoes meten sal in die Diese in tegenwordicheyt van twee canoniken, van twee schepenen of raetsheeren en. twee dekens vanden ambochten. Dit ende meer andere punten werden bezegelt en. swaerlick verpeent en. die nu noch scherpelick onderhouden worden.

In desen tide werdt die Diese wederom op gegraven van Tveregat aff totten clooster vanden Clarissen en. voordaen vanden Minderbrueders clooster totter Hekelen

(1) Gherrukamer, gerwekamer, sacristy, kleedkamer; Kil., I, 152.

(2) Door, baldadig. Vergelijk Kil.

(3) Slumen, sluymen, sluimeren, half slapende waken.

[p. 82]

toe aen die plaets, ende allen die eerde werdt gevuert aender statmueren⁽¹⁾.

In dit iaer soo hebben die ingesetene en. poorters vanden Bosch, van Huesden, van Breda, van sinte Gheertruydenberch tot haren vervolghe te hove aff gecregen die weeckmerct, die die van Waelwyck twee iaren hadden gehadt en. subreptivelick hadden vercregen.

Inden iaere ons Heeren dusent ccccc en. xix, des Sondachs nae sinte Servaes, werdt ten Prekers ten Bosch ghehouden een provinciaele cappittel, daer tegenwordich waren x doctoren en. lxx⁽²⁾ vremde brueders, en. sy bleven daer ses daghen en. sy waren hoochlick besconken mit wynen van die stat en. van dat capittel, en. men hielter een schoon processie van deen poorte des cloosters totter ander poorte.

Op die selve tyt werdt oock gehouden een generael capittel vanden Wilhelmiten op die Baseldonck.

Opt die selve tide werdt gehouden general capittel vanden Bogaerden int clooster ten Bosch.

In dit iaer geviel int capittel onder die canoniken een twiste om eenen nieuwen deken, want die eerweerdighe meester Alaert Baeliaert, oock deken vanden Bosch, nu gestorven was, soo en consten die canoniken niet accordeeren in die electie van een nieuwe deken. Die canonix proeven van meester Alart werdt gegeven eenen senger des nieuwen Roomsche conincx Karolus, genaemt heer Henric Santman, soo meynden dese Santman, dat hy die dekenscap mitter proeven tsamen besitten soude, en. hy

(1) Deze aanteekening komt bij B., W. of F. niet voor.

(2) W. en F. twintich. Het getal bij B. uitgevallen.

[p. 83]

hadde gecregen beneplacitum regis Romanorum, dat welcke hy den canoniken thoonden. Die canoniken dit siende, waren bevreest en. mit goede beraet gaven sy haer stemmen den cardinael Willem van Enkenvoort, die oock canonic ten Bosch was, ende soo wasser Santman af van die dekenscap. Die cardinael heeft de dekenschap overgegeven sinen suster soene, heer Michiel van Enckenvoort, erdsdiaken van Kemplant en. heere van sinte Lambrecht tot Luyck: ende als dese meester Michiel een wyl tyts ten Bosch gewoont en. die dekenscap bedient hadde, soo ghaf hyt over aen een canonic genaemt meester Philippus De Spina, die de canonizie lange iaeren en. seer eerlycke geregeert heeft.

In dit iaere quamen ten Bosch twelff hondert Overlansce voetknechten, ende sy werden in die borgers huysen geleet, om daer te blyven ter tyt dat die Roomsce coninck soude gaen liggen voor Aken, om die croon. Die Overlenders bedreven groote fortse en. overdaet⁽¹⁾ den poorteren, en. al claechden die poorteren den heeren haren overlast, sy en werden niet verhoort en. mosten hen lyden. Sy lagen in die stat van Bosch kermis af tot aen die Garstmaent⁽²⁾ toe.

Inden iaere ons Heeren [1500] xix was in Augusto alle dagen eenen stadigen regen, daer alsoo groote opwater af quam, dat allen die campen onder gingen, en. men most die haver wtten velde halen mit pleiten en. mit schuyten op groote costen.

Inden iaere ons Heeren m ccccc [19], den xix^sten dach in Augusto, woonden ten Bosch in die Verwer straet een capiteyn en. een cleyn persoon, genaemt cleyn Hendeling,

(1) V. overlast.

(2) Garstmaent, September; zie blz. 67, reg. 19.

[p. 84]

die welcke in verscheiden striden heeft geslagen tegen die vianden en. gevochten, alsoo dat die selve is geslagen ridder ende heeft op veel plaetsen geweest hooftman van veel voetknechten, ende hy heeft alsoo veel geldts gecregen, dat hy alle dagen in die stat vanden Bosch ginck int fluweel ende hadde een gouwe ketene om synen hals van Hungaers ducaten, en. is die selve gereden mit drie knechten, elck hebbende een suverlicke henxt onder hem, ende zyn gereden spaceren tot Hintem na middach, ende daer heeft een man van Dinter comende den selven cleyn Hendelinck doot gesteken⁽¹⁾.

In dit iaer van [1500] xix heeft dat pont vanden ongemacten was gegauwen vj stuvers en. daer omtrent⁽²⁾.

Inden iaere van [1500] xix sterff ten Bosch die vermaerde, een wyl tyts coopman, genuemt Loy Beits. Hy hadde tweemael gheweest tot Iherusalem en. eens opten berch van Sinay⁽³⁾, versuekende die heilige maget sinte Katheryn⁽⁴⁾, ende hy bracht sommige reliquien mede van Sinay, als: olie, wol etc., die noch ten Bosch by sinte Catherynen autaer onderhouden en. verwaert worden⁽⁵⁾. Syn sepulture is in sint Ians kercke voor theilich graft.

In dit iaer [1520], op sint Ioris avont, syn geweest twee ionge boeven, diemen noch niet en kent, ende zyn gheclommen in die Ridder straet in een huys, ende heb-

(1) V. brengt deze legende op het jaar 1500, doch bij B. en W. is die op 1519 gebragt.

(2) Dit berigt komt slechts bij V. voor.

(3) B. Sinam; W. Sinaï.

(4) Bij B. en W. weggelaten. versueckende die heylige maghet sinte Katheryn, ende.

(5) Bij B. en W. insgelijks weggevallen: als olie, wol etc., die nog ten Bosch by sinte Catherynen autaer onderhouden en. verwaert worden.

[p. 85]

ben daer vermoort eenen man in syn selfs huys, wesende eenen postey-backer, ende hebben hem gegeven twee of dry steken en. voort zyn kele halff aff gesneden ende doen hy doot was, hem een mes bebloet in syn hant gegeven, in manieren oft hy sy selven vermoort hadde, ende doen die keerse wt geblasen en. die doere toe getogen.

In dit iaer is begonnen te timmeren sinte Anne capel aen die gevangen poorte.

In dit iaer, op Bosch kermis dach, was alden dach alsoo grooten onweer en. regen, dat die groote processie mitten omganck gans after bleef, mer des Maendach soo wert al verhaelt wat Sondaechs after bleven was.

Inden iaere van [1500] xx heeft gheenen winter geweest mit allen noch voor noch nae, mer sjaers daer naer op onser lieven Vrouwen lichtmis dach wast alsoo grooten water, dat inden heiligen Geest des anderen dages niet gespynt en werdt, mer allen dat broot werdt mit pleyten gevuert aen die Maese, daer groot armoede was, ende die blockmeesters voeren mit karren, om broot, keese, boter en. spyse den armen al te seynden, want doen van groote noot was, ende om groote wynden, die doen waren, veel dycken onder liepen etc.⁽¹⁾.

Inden iaere ons Heeren m ccccc xx, op onser Vrouwen dach lichtmis is eerst verboden, datmen gheen toortyse mocht bernende hebben inder kercken van sint Ians, mer die precstoel stont buten der kercken voor die troudoer en. daer wydemen die kerssen, om datmen die kerck niet bederven en soude van den roock⁽²⁾.

(1) Dit verhaal, mede bij W. voorkomende, is bij B. uitgevallen.

(2) Dit komt bij B. niet voor.

[p. 86]

In dit iaer [1521], op die octave van assumptionis Marie, die coninc van Denemercken Christernus, die nu ten Bosch comen was, is gecomen in den heiligen Geest, om te sien twee groote bussen⁽¹⁾, die int gods huys lagen, en. voort ginck hy in des heiligen Geest bachuys, omtrent twee hueren na middach, ende hadde daer by hem x of xij van synen dienders, ende voort soo wert hy geleyt inden susteren clooster van Orten, dat welcke hy rondsomme bewandelde, en. hy dede allen die susteren mit paren beneven hem gaen en. hy verwonderde hem seer van die groote menichte der susteren, die doen in dat clooster was, en. hy was gelogeert en. noch mit hem een biscop in die Roey poorte in die Hintemer straet. Op sinte Bertholomeus dach heeft die selve coninck inden choore van sint Ians kerck die hoghe misse gehoort en. doen ghevolcht den heylige sacrament al mitten blooten hooft om die stat gaende, als gewoonlike gaet.

In dit iaer werdt ten Bosch eenen swaren dieren tyt, want die coninck van Denemercken hadde die zee alsoo besloten, datter gheen coren wt Oostlant comen mochte. Een mud roggen goude v Rynsgulden, een malder boeckweyt xxx stuvers, een malder garsten xxx sts., een malder haveren xvj sts. en. alle dinghen daer nae wat etende waer was.

In dit selve iaer, ten tweeden Sondach inden vasten, heeft men inder stat gehouden een generael processie mitten ambochten en. geestelicheyt, gelyck men helt op sint Ians dach ante portam latinam, mitten heiligen sacrament, voor ons nieuwe vader, die heilige paus gecoren meester Adrianus van Utert⁽²⁾.

Item in die selve vasten en was in die heel stat vanden Bosch niet te coope een vyghe.

(1) Bussen, kanonnen.

(2) Utrecht.

[p. 87]

Item in desen tyde hing die stroewisch wt den raethuys, want die pestilencie was die tyt opt stathuys.

Inden iaere ons Heeren m ccccc en. xxi, op den eersten dach in Augusto, is bestaen wt te geven die lotery vanden Bosch, ende duerden wel xiiij dagen wt te geven nacht en. dach, ende waren in geleet c en. x^m loten: dat loth drie stuver⁽¹⁾ in gelt en. in restancie iij loten xx stuvers, en. werd eerst wt genomen den lesten dach in Iulio te drie hueren nae middach, duerende xvij dagen en. nachten.

Inden iaere ons Heeren m ccccc en. xxi, op sinte Philips en. sint Iacops dach, was alsoo grooten water den heelen dach gevallen van smergens totten avont sonder op hauwen, dat het wiess des anderen dages iij trappen in die Diese⁽²⁾.

Inden iaere ons Heeren m ccccc en. xxij is vermaect die Visch brug, noch een groote steenen brug aenden heeren kelder en. een brug achter die fraters en. al om nieuwe straten⁽³⁾ gemaeckt.

In dit iaer syn bestaen te doen decken die stat thorens⁽⁴⁾ achter die Tolbrug, ende is elcke clooster gegeven eenen thoren op haren cost te doen maecken en. te decken.

In desen iaere in Augustus stelde die stat vanden Bosch een lothery op, om wt haren commer te commen: die groote loten waren ses silvere kannen werdt, synde seshondert Rynsgulden.

Opten thiensten dach van December van desen iaere

(1) De volgende woorden bij W. en B. uitgevallen.

(2) Deze aanteekening bij B. en W. weggelaten.

(3) Aen den heeren kelder, bij V. en W.; niet bij B.

(4) In de muren der stads-vesten.

[p. 88]

werdt weder een dachvaert gehouden van die staten vanden lande van Brabant, daer tegenwordich waren die abt van sinte Bernart opt Scheldt buten Antwerpen, die abt van Tongerloe, die abt van sinte Geertruyt en. sommige baenroetsen en. andere groote heeren wt Brabant, ende opt stathuys werden geset cantoren mit silverwerck, wyn en. dranck, ende die zadelen en. cameren vanden raet huys was boven en. beneden rondsomme behanghen mit gruenen laken, ende daer werdt den staten van Brabant te voren gehouden, hoe veel dusenden die prelaten consenteerden te geven, ix dusent Rynsgulden; desgelycken die van Loven en. die van Antwerpen, mer die van Brussel en. die vanden Bosch en wilden nergens nae hooren, mer midts groote solicitacie, die daer om gedaen werdt vanden heeren, soo consenteerde die stat vanden Bosch vyff dusent gulden.

Inden iaere ons Heeren m ccccc en. xxij hebben die executoren meester Alaert Baelaert, choor deken inder tyt der kercken van sint Ians, doen op graven omtrent beneden den preecstoel, die weleke begraven hadde geweest een iaer, en. is sonder consent der kerckmeesters weder in een nieuwe kiste begraven int hooch choor, alst nu blyct⁽¹⁾.

Op den xxviij Novembris [1523], op sint Andries avont na den vesperen, is met processien inghehaelt den aflaet vanden heilighen sacrament staende⁽²⁾ in sint Anne capel en. mitten heeren vander stat alst behoort, mit oprigtinghe vanden cruyce en. vanen voorden choore vanden heiligen sacrament inder kercken van sint Ians, nae wtwysen der bullen.

(1) Deze opgave bij B. en W. weggelaten.

(2) Bij B. en W. staende; bij V. statelick.

[p. 89]

In dit iaer, den xiiij^sten dach inden Meert, heeft men eerst wert bestaen op te winden dat houtwerck totten nieuwen thoren voor dat hooch choore, om daer mede den thoren te maecken, en. een gheheel iaer lanck, om dat hout te bereiden, [dat] opten kerckhoff lagch⁽¹⁾.

In dit iaer [1524], den tweesten dach inden Appril, is Ian Collaert, als bewaerder der stat van Tiel, mit vi^c voetknechten en. omtrent xxvj peerden comen tot Orten, omtrent vier hueren des smergens, en. heeft daer gehaelt eenen rooff van beesten en. veel husen gebrant, alsoo dat die stat wt is geweest niet meer dan met c peerden en. hondert voetknechten en. hebben daer die Gelderscen veel dooden gelaten en. veel gevangen, mer die borgers bleven in die stat.

Hier nae Saterdaechs nae beloken Passcen, omtrent x hueren voor middach syn wtgetogen vier of vyff vaentkens knechten aengenomen vander stat, daer onder lagen omtrent ij^m knechten, waer aff waren capiteynen Player, Frans Pels, Dirck Scram⁽²⁾ en. meer ander, waer by waren omtrent iij^c peerden, en. togen nae Boemel, ende des Maendaechs daer nae gebrant Driel, Rossem, Herwerden. dat slot te Rossem⁽³⁾, die steenen camer tot Driel, toebehoorende Ian Spirinck, die daer op doot bleef.

Int selve iaer, tSaeterdaechs nae⁽⁴⁾ sinte Mattheus dach, is die bysscop van Utrecht, wesende des palsgraven brueder, mit iij^c peerden ten Bosch gecomen al in

(1) Lagch, bij V. weggelaten.

(2) B.W. en F. Schram; V. Scraen.

(3) Dat slot te Rossem, bij V. en W.; doch bij B. weggevallen.

(4) Bij W.: In dit iaer, op sinte Matthys dach; zoo ook bij B., alwaar in den tekst stond: Iacops, doch dat doorgehaald en er Mattheus boven geplaatst is. Het feest van St. Mathias, of St. Mathijs viel in het jaar 1525 op een' Vrijdag.

[p. 90]

haer harnis, om na Utrecht te ryden en. possessie vanden bisdom te ontfangen.

Item in dit iaer, nae Paesschen den derden Sondach, is ten Bosch provinciael capittel geweest van die Minderbrueders: daer waren ontrent ij^c observanten.

Inden iaere ons Heeren m ccccc en. xxv, opten eersten Sondach inde vasten, heeft men ten Bosch een spul⁽¹⁾ gespeelt vanden winter en. zomer.

Int selve iaer, des Maendaechs nae Passchen, is gespeelt die passie mitten figuren en. by eenen Minderbrueder gepreect opten kerckhoff.

Item des Woensdaechs nae Passchen is gespeelt die vereissenis ons Heeren opten kerckhoff.

Item opten eersten dach inden Meye is gespeelt op die merct die legende van sint Iacop, apostel.

In dit iaer, den negenthiensten dach in Iunio, syn vergadert int convent vanden Prekers in haeren bempt allen die ambachten mit haeren knechten, sluytende daer des tsavonts, want sommighe mannen cloosteren en. vrouwen binnen der stat, mitten selven dekenen en. ambochten hebben moeten geloven mede te contribueren in allen accynsen, gelyck werlycke personen, sonder die drie priors van Baseldonck, Chatusers en. Prekaers en. dat clooster vanden Couwater, alsoo sluytende en. eendrachtelick gelovende, datmen op die merct vergaederen solt elck in syn harnis oft mit synen geweere, treckende die clock op des heeren huys, ende alsoo seer wel gedroncken synde, commende inder nacht tusschen xij en. een hueren, mit bogen, bussen en. geweeren, lanternen voor

(1) Een spul, bij V. weggelaten.

[p. 91]

die doere hangende, en. hebben mit grooter fortsen op geslagen der Prekaren poorte, te weten, mit een molen karre in die straet staende, mit grooter macht op gestooten en. voorts allen doeren binnen den convent, sonder die kerck te quetsen, commende in die coken en. bier kelder, ende daer⁽¹⁾ die bier vaten op geslagen wel vj^c [man] sterck synde, ende boter, broot, bier, aldie visch en. kese etc. genomen en. gegeten en. dat andere wech geworpen; ende doen des smergens omtrent acht hueren gaende, sterck wesende x of xij hondert quade blote boeven, gingen voorts⁽²⁾ binnen den clooster vanden Bazeldonck, ende die poorten open vindende, hebben desgelyckx gedaen; vandaer syn sy gegaen met alle haere macht totten Chatusers, ende daer wesende metten selven gegeten en. gedroncken hebben, mer anders niet gedaen, want die prior des cloosters met den selven over quam.

Daer nae in Iulio is gelegen heer Floris van Yselsteyn, tot Vucht, myn heere die audienchier Montmorancie mit meer andere heeren te peerde, een groot getal wesende, en. hebben daer by hen gehadt x of xj^c voetknechten, bloter boeven en. wesende veel van onse landsaten, ende hebben daer inden naem des keisers gelegen door bevel van vrou Margrieten, bewaerder des landts⁽³⁾, en. daer gelegen menigen dach, om te laten arresteren alle wagens commende van Antwerpen en. desgelycx, om

(1) Bij W. en V. staat genomen, welk woord wij hebben weggelaten, als den zin hinderlijk.

(2) Gingen voorts, bij B. weggevallen. In dit lange verhaal komen menige hiatus en varianten voor, die echter in den zin geene verandering brengen. Uit dien hoofde hebben wij stilzwijgend uit B. aangevuld, wat V. minder goed had.

(3) Bewaerder (bewaerders voor bewaerderes) des landts, bij B. weggevallen.

[p. 92]

niet inde stat te comen: ende die poorten waren dach en. nacht gesloten staende, om die ruyters ende knechten wil. Aldus heeft die stat vanden Bosch groote scade geleden door haren ondersaten wil, die iij of iiij maelen inder nacht en. oock by dagen op die been hebben geweest mit haren gewere loopende op allen die mueren, die raethuys clock sonder oorlof treckende, ghebot slaende mit trommeling, dat alle borgeren souden comen in haer harnis op die merct, sterc wesende xv^c persoonen en. meer, schietende mit bussen op die thorens, ende sonder orlof vanden heeren scepenen houdende op eenen Donredach, te weten, Donredaechs nae sinte Iacops dach, die poorten gesloten, datter gheen wagens binnen der stat comen mochten, en. hielden haer merct vanden rogge onder die wyntmolen; voort werden alle die gueden van onsen borgeren beslagen in Hollant en. tot Antwerpen, ende vrou Margriet lach menighen tyt tot Huesden, om alle commer der stat te doen, en. dat om groote sekere exessen, die ons borgers gedaen hadden, als sy seyde, te weten, dat sy den dekenen vander stat bescreven hadde te hove te comen en. dat sy niet comen en wilden; ten anderen, dat sy die raethuys clock wt hen selven getogen hadden, makende inder nacht eenen grooten oploop en. vergadering; noch dat sy hebben sonder orloff doen slaen geboden mitter trommeling, gebiedende op lyff en. op goet by een te comen; noch dat sy mit groote fortsen hebben op geslagen die cloosteren; dat sy die sleutelen vander stat hebben genomen wt die handen van die gruen roeyen en. gegeven wiet hen geliefde. Alsoo hebben ons heeren vander stat dekenen van ambochten en. die secretarissen moeten varen mit drie wagens tot Vucht en. tot Huesden op verscheiden

[p. 93]

tiden, om aldaer den peys te maken mit vrou Margriet voor die exessen, die veel onverlaten boeven inder stat gemaect hebben, dat welck der stat gecost heeft veel dusenden gulden voor die remissie, ende die heeren vander stat mitten dekenen hebben moeten comen in eenen crinck, gemaect vanden gemeynen borgeren, op die merct aen dat vrouwen huysken⁽¹⁾ wel vergaedert synde over xxv^c: aldaer moeten comen mitten blooten hoofden, eerst en. aldaer moetten seggen alle wes geschiet is int hoff by vrou Margriet, den heere van Hoochstraten, die grave van Bueren, mit meer ander heeren, doende aldaer haer rappoort en. antwoort; inden lesten moeten zy heeren sluyten mitten dekens, dat sy gheen composicie van remissie maken en souden, sonder weten der gemeynten, ende in alle te hebben eerst remissie vanden hove voor alle saken van onwilligen, die de exesse gedaen hebben, ende dat den selven gelovenden voor scepenen en. schoutet; ende alsoo daer nae syn ons Heeren vander stat mitten dekenen vanden ambochten eens deels getogen tot Huesden by vrou Margriet te paerde en. te wagene, om haer een pays te maken, ende daer nae vyff reisen tot Vucht by den grave van Bueren, by den audenchier, by den president van Mechelen, die welcke macht hadden van vrou Margriet. Daer nae den vyfsten dach in Augusto soo is vrou Margriet mitten tresorier, mitten grave van Bueren en den audenchier, mit veel andere heeren gecomen ten Bosch ende doen hebben ons heeren vanden raet buyten den lesten boom op haer knyen moeten vallen, tertyt toe dat ons genadige vrouwe bewees teeken: ‘Staet op voor die misdaet vander gemeynte,’

(1) Vrouwenhuysken. Dit was O.L.V. kapelleke, waarvan Coppens spreekt in zijne Beschrijving des bisdoms van 's Bosch.

[p. 94]

ende aen die Pickepoort die dekenen vanden ambachten mit veel ander goede mannen omtrent c en. l⁽¹⁾, elck gaende mit een bernende toortse en. daer mede gaende al int swaert gecleet, ongegort tot haren logys toe en. van daer in sint Ians kercke, dragende die toortsen bernende voor dat heilige sacrament en. daer die toortsen latende, ende daer nae syn alle thynsen weder gestelt in haer usancie, als sy plegen, en. cloosteren des gelycx vanden tchynsen ongelast, ende daer boven sal die stat moeten geven voor haer amende xij^m Rynsgulden.

Int selve iaer, den achsten dach in Augusto, syn gecompareert sekere scepenen, raetsheeren, dekenen vanden ambochten en. van die ses gecommiteerde deser stat vanden Bosch, te weten, om te overcommen mitten prioren, pateren en. oversten van allen cloosteren binnen deser stat voorsz., wtgescheiden die Minderbrueders en. vanden susteren van Orten, als om mitten selven te overcomen van mede te contribueren van accysen deser voorsz. stat, gelyck gemeyn borgeren. Doen syn geordineert deser nae gescreven persoonen: inden eersten mit twee scepen, meester Dirck Borchgreve en. Ian die Bever, meester Ian van Vladeracken, Henric Cuysten, Willem van Achlen en. Goeyaert van Middegael, raetsheeren; meester Marten die Grave, secretaris: Ian Lommaerts, Ian van Stryp en. Wouter van Lit, dekenen.

In dit iaer, int begin vanden Meert, is die Maze geweest in die stat mit een seer groote water, alsmen gesien heeft staende op sommige plaetsen op die straete⁽²⁾.

(1) Omtrent c. en. l.; B. oud omtrent vyftich iaren; doch dat is onzin. W. en F. verhalen dit oproer omstandiger, zoo als uit de nalezingen blijken zal.

(2) Dit berigt komt bij B. en W. niet voor. V. verhaalt dienzelfden watersnood met dezelfde woorden nog eens op het jaar 1526. Wij hebben dit verhaal op dat jaar weggelaten, omdat het ook in de drie andere kronijken niet voorkomt.

[p. 95]

Int selve iaer op Palmen avont, wesende onser lieven Vrouwen dach, is after die Mandemaekers een vrouwe, gheheiten Lysken, weduwe Ians vander Masen, vermoort in haer selffs huys ende doen geworpen in haeren kelder doot, ende doen inder nacht dat huys toegesloten ende heeft die selve, die de vrouwe vermoort hadde, dat huys aengestoken en. verbrant, dat allen die gebueren in grooten last waren vanden brant.

Anno Domini m^o ccccc xxv, den dartiensten dach in Augusto, is op den heeren huys na der vesperen aff gepubliceert, in presentia van ij of iij heeren vanden oerdeel⁽¹⁾, bey onse schoutet en. scepenen etc, als dat voordaen alle iaer sullen wesen ix scepenen, te weten, twee vanden ouden en. vij nieuwe scepenen, te weten, als gewoonlyck was te nemen geboren poorteren deser stat, ende dat geen ambachten voordaen en sullen op gheene kerckhoff of anders waer mogen comen, haer raet daer te houden, op lyff en. op goet; ende dat allen ambochten hebben sullen sekere getal van dekenen en. gesworen, die welcke sullen haeren raet houden alleen, ende dat dan den anderen ij leden aen te brengen, sonder die ambochten te weten; ende dat niemant en sal. mogen deken worden, hy moet geguet syn, hebbende vj^c Rynsgulden eens of vyftich Rynsgulden tsjaers, wesende geboren poorter; ende dat die schoutet en. heeren schuldich syn te sitten dingen smergens tot ix hueren t saff-

(1) Oerdeel; B. oorden. W. en F. hebben dat berigt niet. Ik geloof, dat door de ij of iij heeren van den oerdeel die regters verstaan worden, welke het vonnis hebben opgemaakt, waarin de stad veroordeeld was om het oproer.

[p. 96]

ternoen, nae middach tot drie hueren duerende tot vyf hueren, al op een peen mit meer andere goede previlegien, ende dat ambocht vanden lynen wevers sal geen ambocht voordaen meer wesen, mer een ygelyck sal weven die wil.

Inden iaere ons Heeren dusent ccccc en. xxv, in October, is ten Bosch gehouden een generael dachvaert vanden lande van Brabant mitten prelaten aengaende een bede van xij dusent Rynsgulden t sjaers, te vesten vanden landen van Brabant, welcke bede vrou Margriet, stadthouderinne des lants, geconsenteert werdt⁽¹⁾.

Inden iaere ons Heeren dusent ccccc en. xxvj, op sinte Marcus dach, syn gecomen inder kercken van sint Ians twee doctoren sacrae theologiae der stat van Loven en. twee heeren woonende inder stat vanden Bosch, die een was meester Ian van Baerl, doctor en. precker, ende die ander was meester Henric vande Molen, canonicus van sint Ians, daer toe geordineert, hebbende die selve xiiij dagen lanck duerende geëxamineert xij sekere persoonen, gheheiten Lutherianen, dach op dach inden huse geheiten den ouden heeren wynkelder, toebehoorende den convent van Schoonhoven⁽²⁾, staende op den Papen huls, ende want die overste⁽³⁾ commissaris voorschreven was een van onsen Vrouwen brueders tot Loven, geëxamineert hebbende in presentie van desen heeren waren daer oock die hooghe- en. leeghschouteden deser stat, twee raetsheeren en. den notaris vanden capittel. Alle saken gehoort hebbende, hebben sy gedoempt sekere persoonen totter correctie hier nae volgende, te weten, inden eersten mees-

(1) Van deze dagvaard wordt in de drie andere kronijken geene melding gemaakt.

(2) De woorden: toebehoorende den convent van Schoonhoven, zijn bij B. weggevallen.

(3) Overste; V. outste.

[p. 97]

ter Willem die gelaesmaecker; Willem, die orgelmaker; Ian van Roy, spelmaker; Dirck, die maelder; Ansem Michiels van Gemert; Ienneken, weduwe Lambert vanden Kerckhoff; Ycken⁽¹⁾ Willems dochter vanden Grave; Heilken, Henric Snoecx dochter, beghyn, ende Alyt Bul, Ians dochter, beghyn; welcke negen persoonen hebben gelyck, in presencie van allen heeren ende ommestaenders, weerlyck en. geestelyck, voor die processie gestaen opt oxael, in manniere van een scavot: ende syn daer doen af gegaen geheel Luthers geloove en. gebleven aen ons oude⁽²⁾ geloove, ende gelooft voor alle die voorsz. heeren schouteten, scepenen etc. op dat heilige evangelium boeck, opten poene van met den brant gejusticieert⁽³⁾ te worden, nimmeer haer leefdach aen te gaen Luthers geloove, ende dat al in een cedulle alsoo onderteekent mit haeren eygen handen; noch daer en. boven hebben die ix voorsz. personen elcke van hen gedragen een wasse kers voor dat heilige sacrament gaende om dat gewanthuys ende commende voor dat raet huys gebrocht allen haer Lutherianen boeken, ende die in presentie der heeren, gaende mit processie en. dat heilige sacrament stil houdende, aldaer die boecken verbrant biden diefhencker, meester Ian van Balen, mit veel reys en. borning van mutsaert daer wesende, daer alle die negen gevangen persoonen mosten bliven staen stil, om dat aen te sien, ende hier en. boven hebben die voorsz. vyf manspersoonen⁽⁴⁾ voor haer pennitencie te dragen op haer overste cleet een geel cruys een iaer lanc, en. die iiij ander vrouwen schuldich sullen

(1) B. Ycken; V. Ikens.

(2) Ons oude geloove; W. en A. het Roomsch catholycke.

(3) Zoo ook B. Bij W.: van metten viere geëxecuteert te worden.

(4) Wij hebben uit W. ingevuld: vyf mans personen.

[p. 98]

syn te dragen een half iaer lanck [ook] een geel cruys en. niet langer, en. oock hen verbonden binnen eenen iaer niet te verporren⁽¹⁾ wtter stat vanden Bosch te trecken oftte wycken⁽²⁾, mer in alle groote processie te dragen een wesse kers bornende voor dat heilige sacrament.

Int selve iaer, na Paesscen, is in die iiij hooftsteden geschiet een hartelling, ende hier aff waren gecoren van der stat wegen vanden Bosch en. haerder meyerye: meester Dirck Borchgreve, meester Gosen vander Stegen, Harmen van Deventer, als scepenen; noch Evert van Doorne en. Christian Coenen, vanden platten landen wegen, raetsheeren; noch Ian van Kessel, schoutet van Boxtel, Goeyaert vanden Grave, oock vanden platten landen, en. meester Marten die Grave, meester Ian Lombarts, secretaris, Daniel van Vlierden en. Goeyaert Grooterts, als klercken.

Int selve iaer, in November, hebben die oude schuts en. haer hoofman Thys Lamberts inden rinck doen neder leggen Henrick Dachverlies, hoochschoutet, inden naem vanden iongen ioncker van Brederoy, scoutet wesende, te weten, synen schuts tabbaert, en. dat om reden wil, dat die schutten hadden gehaelt tot Vucht, ter begeerten der voorsz. stat, twee roydregers en. den vorster van Vucht Iacop Bernts, want een coopman commende varen mit een carre, hadde hy af geset, van welcke roeydregers een gericht⁽³⁾ wert en. die vorster voorsz. is geloopen vander poorte mit sommighe hulpers⁽⁴⁾.

(1) Verporren, trachten, onderwinden. A. heeft verkeerdelijk vercopen.

(2) Wij hebben uit B. en W. ingevuld: een geel cruys; en uit W.: een iaer lanck, te trecken oft te wycken.

(3) W. gericht; V. gerucht.

(4) Hierop volgt deze periode: ‘Het is te weten, dat door ordinancie van onse genadige vrouwe, vrou Margriete, geordineert is in voorleden iaere, dat voorts sullen wesen alle iaere vij nieuwe schepen en. ij oude schepenen vanden voorleden scepen stoel.’ Wij hebben dit uit de chronijck geligt, omdat zulks vroeger bladz. 95 naauwkeuriger vermeld is. Ook bij B. en W. komt deze nota niet voor.

[p. 99]

In desen scepen stoel [1526] is geset een nieuwe ziecmeester, Willem van Os, en. een nieuwe gasthuys meester, Art Beys.

In desen scepen stoel syn gedaen die rekening vanden heiligen Geest vander ziecken en. dat groot gasthuys in een weke, Maendach, Dynstdach en. Donredachs.

In desen scepen stoel [1527], op sinte Dionys dach, is gepubliceert een nieuwe ordinancie aengaende te dingen mit eenen griffier, als breeder blyct op des heeren huys hangende.

In dit selve iaer, op den xiiij^sten dach Octobris, heeft men bestaen te dingen mitter rollen.

In dit iaer, op Bosch kermis, quamen ten Bosch, om den omganck vander kermis te sien, drie groote prelaten of abten wt die stat of lant van Luyck, te weten, die abt van sint Iacop binnen Luyck, die abt van sinte Lauwerens buyten Luyck en. die abt van sinte Lamberts dal buyten Luyck; en. daer was oock praesent die abt van Biern, en. die abt van sinte Iacop dede die hoomis en. droech dat heilige sacrament in die processie.

Int selve iaer, inder Meerte, hebben die van Boemel aengehaelt een scip van die vanden Bosch, toe behoerende Ian Vrancken vanden Bosch, commende van Rimmerswael⁽¹⁾, daer in was gelood⁽²⁾ lere, vygen, rosynen, bucking en. desgelycx, geheel vol geladen mit goet.

(1) De verdronken stad Roemerswaal op Zuid-Beveland.

(2) Gelood, bij B. weggelaten, gelooid leder. W. heeft de koopwaren niet zoo naauwkeurig beschreven.

[p. 100]

Inden iaere ons Heeren dusent ccccc en. xxviij, des anderen dages nae Paeschen, syn mitten grave van Bueren gecomen vanden Grave sekere peerden, welcke peerden hebben sy doen stallen in die cloosteren; ooc dat syn comen liggen totten Prekaren xvj of xx peerden en. soo voorts in andere cloosteren te Fraters, totten susteren van Orten en. soo voort aen.

Int selve iaer, op sint Iacops avont, syn ten Bosch gecomen iiij^c grevers⁽¹⁾, commende van Namen inden lande van Luyck, en. gesonden vanden hove van Brabant, om te comen voor Tiel aldaer te helpen Tiel winnen en. aldaer te graven off te helpen beclimmen, daert dat dienen sal.

In dit iaer, des Woensdaechs nae sinte Lauwerens, den xij^den dach in Augusto, is die grave van Bueren, heer Floris, van Thiel getogen mit grooter scanden, daer die stat tot stormens toe ontwee geschoten was; daer voor lagen omtrent xx^m knechten, soo peerden en. knechten, ende geen knechten, bussen, clooten, cruyt, gelt of provande van victalie ontbrack. Godt wilt vergeven, die daer inne oorsaeke is geweest, want daer over vj^c dooden en. gequeste menschen gebleven syn binnen en. buyten Thiel; oock datter mit wagens ten Bosch gecomen syn int groot gasthuys c lxxx ziecken gescoten en. gequetst, ende in cleyn gasthuysen en. inden heiligen Geest oock daer geordineert syn en. bestelt, daer die poorters vrouwen groote charitate en. gedinsticheyt den armen ziecken en. ghequetsen bewesen hebben.

In desen schepen stoel is geboort op sint Ians kerckhoff, dat noyt en is geschiet, dat v of vj quade onver-

(1) B. iiij^c grevers; V. slechts iij^c grevers, 300 gravers.

[p. 101]

laten tyrannen Luters boeven ende hebben onse Heere Godt syn beelt syn armen opten kerckhoff af gehouden en. mit messen in syn lyff gesteken tot iiij of vyf plaetsen in een steenen beelt⁽¹⁾.

In desen schepen stoel [1529] was oock ten Bosch, gelyck in andere landen en. steden, die ververlycke sieckte genaempt die Engelsche of die sweetende sieckte, ende men heeft ten Bosch gegaen generael processie mit ons Lieve Vrou, sint Ian en. dat heilige cruyce en. mit den heiligen sacrament om dragende, daer voor draegende iiij^c bernende toortsen, drie of vier mael solemnelyc.

In dit iaer heeft een genuempt Ian van Zomeren sinen eedt gedaen als bewaerder vanden hoogen schoutet te bedienen.

In dit iaer, op Licht misse dach, was dat water alsoo groot, dattet stont op die straet op die oude Diese.

In desen schepen stoel hebben die heeren af gestelt allen die drie gruen roeyen en. haren eedt verlaten, te weten, Willem Baliaert, Art die Iunger en. Claes Watermael, des Maendachs post reminiscere in die vasten, en. doen terstont aengenomen Gherit Cuysten, die doen gegeven heeft der stat totten kelder te helpen ij^c Carolus gulden; noch aengenomen Melis van Amstel en. Wouter Iansoen van Abevey.

In dit iaer, op den eersten dach van Iulio, als den grooten houten thoren, staende op die kerck, volmaeckt was, soo heeft men sint Ian, wesende van copere ge-

(1) Bij B. wordt dit aldus verhaald: In desen scepenstoel is geschiet, dat vyff of ses Lutrianen hebben het beelt van onse Heeren Godt op sint Ians kerckhoff staende, aff gehouden en. met messen gesteken een steenen beelt. Bij W., A. en F. wordt dit even zoo gemeld, doch achter Luterianen staat in een parenthesis: soe men die doen heet.

[p. 102]

maect, wegende xiiij^c(1) pont, mit twee zeelen, reyckende van dat opperste vanden nieuwen thoren tot midden in die loodse, staende aen dat chorenhuys, gewonden op, binnen een halff huere, omtrent tussen x en. xi hueren, ende die yzere spil daer hy in staet, wegende xiij^c pont,⁽¹⁾ mit groote cunsten soo doen hangen, hebbende vlogelen omgaende.

Item in dit iaer, op Bosch kermis, heeft myn heere die abt van Floref die misse gesongen, en. was gecomen mit xv peerden, oock noch by hem hebbende een ander groote prelaat of abt, ende is des Woensdaechs mit xx peerden wederom gereden⁽²⁾.

Int selve iaer, opten xi^sten in Iulio, op eenen Sondach na middach, is ten Bosch in gekomen die Geldersce bende, omtrent iij^c peerden, mit haren trompetten, banieren, waer af ioncker Marten van Rossem was opperste ridmeester, ende die stat sconk hem in die Roey poorte xx der stat cannen wyns.

In dit iaer, in Augusto, is Ian van Erp vanden Grave gecoren heilige Geest meester.

Inden iaere ons Heeren dusent ccccc en. xxx, Saterdaechs voor⁽³⁾ die passie weke, heeft een heere vanden capittel, her Philips vanden Dooren, tot Bruessel geimpetreert dat opten selven dach een doorwerder van Bruessel heeft verboden den sesse gecommiteerde deser stat, dat sy geen heeren vanden capitel en souden laten volgen bier, ende voorts den keldermeester, heer Pauwels Segersz., bevolen, dat hy geen heeren vanden capitel soude tappen of doen tappen, ende dat om zekere

(1) W. en A. anderhalf hondert pont.

(1) W. en A. anderhalf hondert pont.

(2) Dit berigt komt bij B., W. en F. niet voor.

(3) B. nae; W., F. en V. voor.

[p. 103]

saken, die de zelve op syn medebrueders hadde aengaende synder prebende, wesende litigioes, mer die beneficiaten deden wyn haelen.

Item in dit iaer, in Martio, is op der heeren huys bestaen te maeken den kelder te graven en. maecken als blycken mach.

Item in dit iaer hebben die heeren doen vermaken dat raethuys, noch twee nieuwe kelderen onder dat raethuys.

Item alle die gruen roeyen syn afgeset en. weder andere genomen; noch hebben doen allen die cramen en. bancken opter merct staende doen afhaelen ende geen cramen ofte bancken daer meer te stellen; noch alle potten en. cannen vander merct doen ruymen, noch geen wagens mit torff, hout, rys, hooy oft strooy daer te coop te staen, ende hebben allen cramen weder geordineert elck in een sonderling plaets en. straet, en. desgelycke appelcramen, meel cramen en. vogel merct syn oock vander merct geordineert en. elck op een andere plaets geordineert.

In dit iaer, in Iunio, is gestorven een genaempt Daniel die schoenlepper, wonende in die oude Gasthuys straet, ende is wt synen huysken, hem toebehoorende, geleyt, haestelyck sieck wesende, inden grooten gasthuys ende daer gestorven, maekende dat huysken en. alle synen huysraet, te weten, den heiligen Geest en den grooten gasthuys, om Gods wil. Alsoo syn inden selven huysken gehaelt x of xij wagens ouwer schoenen en. leersen wel gelaeden mit ij paerden en. inden grooten gasthuys gevuert, om te weren; welke schoenen vercoft syn, geldende meer dan darthien hondert Carolus gulden.

[p. 104]

In dit iaer, den xv^sten dach in Iulio, is die processie gegaen mitten heiligen sacrament om dat gewanthuys, want [men] doen alsoo seer haestelyck sterff in die Hintemerstraet omtrent die Gevangen poort, dat die processie niet ginck door die Hintemerstraet, mer wech en. weer door die Kercke straet.

In dit iaer storven twee capellanen inden zomer vander peste, te weten, meester Art Kievit van Vlimen ende die andere was meester Marten van Susteren wtten lande van Gulick.

In dit iaer is nae Paesscen tot Bamis toe alsoo veel zalms gecomen ten Bosch te coopen, als oyt imant gesien heeft dach op dach, dat die roeper gedragen heeft heel salmen aen synen stock, diemen hem gaf om wt te roepen, dat menich dach duerde.

Opten xxij^sten dach van December heeft men gehouden inder kercken van sint Ians⁽¹⁾ inder stat vanden Bosch een schoone wtvaert mit vigilie en. des anderen dages mit misse van requiem voor ons overleden genadige vrouwe hartoginne van Savoyen, vrou Margriet, regente van dese Neder landen, ende die baer staende int choor was ombehangen mit twee gulde lakens en. vier groote toortsen mitter wapenen van Savoyen, ende daer quamen offeren die heeren vanden capittel, die heeren vanden raet, alle die iiij schutteryen seer solempnelyck.

In dit iaer, ten tweeden dach in Septembri, is meester Gherit van Herentals, rectoor vander scholen, gecoren gasthuys meester vanden grooten gasthuys deser stat

(1) W. en A. verhalen die uitvaart korter en laten de kerk weg. B. sinte Cornelis, doch het woord Cornelis is doorgehaald en er boven geschreven: Ioris. Het zal echter sint Ian moeten wezen, omdat die heiligen wel eene kapel maar geene kerk te 's Hertogenbosch hadden.

[p. 105]

vanden Bosch; mer des iaers daer nae doen sterff Luytken, syn huysvrouwe, in Iunio, van de peste, ende doen werdt meester Gerit weder rectoor en. oock prister.

In desen schepen stoel is Ioris Sampson gecoren meester vanden grooten gasthuys, den xxiiij^sten dach in Iulio, en. hy sterff vande peste.

In den selven tyde is Goeyaert Grotaert gecoren secretaris in die plaetse van meester Marten die Greve.

Noch inden selven scepen stoel heeft Simon Bacx synen eedt gedaen als griffier opter griffie.

Item anno [1500] dartich heeftmen eerst gemaeckt een schoon nieu poorte en. voorts een nieuwe haven te varen, te ryden en. te gaen, wesende eenen nieuwen dyck vander Coepoorte⁽¹⁾ ofte sint Ians poort die slincker hant aen die Donck⁽²⁾ te varen nae den Oeteren⁽³⁾ tot Vlimen, Huesden, totter Langer straten en. voorts nae Hollant, alst blyckt dat op eenen grooten penninck stont, ende daer over varen torf wagens, cryswagens⁽⁴⁾ etc.

In desen scepen stoel [1531], opten eersten dach in Iunio, is Daniel van Vlierden gecoren gasthuys meester.

In dit iaer, den xvij^sten in Decembris, is op die payen voor den heeren huys by die gruen roey Gerit Cuysten af gelesen en. gepubliceert, dat geen arme menschen, mannen of vrouwen, niet meer en sullen gaen bidden

(1) Coepoorte, bij B. weggelaten.

(2) B. die dyck, doch verkeerdelijk, daar de Donk, waarop het klooster der Wilhelmieten pleeg te staan, buiten de St. Janspoort lag.

(3) B. nae de Oeteren. Bladz. 79 komt de benaming Oeteren of ten Oeteren mede voor. Aldaar hebben wij het voor Deuteren verklaard. Dit wordt hier bevestigd, aangezien nog heden de weg van de Donk over Deuteren naar Vlijmen loopt.

(4) Cryswagens; B. ryswagens.

[p. 106]

inder kercken om Gods wille; ende noch, datmen inden heiligen Geest niemant broot geven sal inder spynden, dan den ingesetenen vanden Bosch en. wt der meyeryen, ten ware dat sy iaer en. dach binnen der stat hadden gewoont, en. alle andere laten gaen weder tot haeren landen.

Item in dit iaer van [1500] xxxij, den xviij^sten in Februario, den eersten Sondach in die vasten, heeftmen gespeelt vanden winter en. vanden zomer.

In desen scepen stoel, op sinte Lamberts dach, is gecoren meester Ian Reynarts⁽¹⁾ tot secretaris vander stat, inde plaetse van meester Ian Lombarts⁽²⁾.

Opten elfsten dach inden Meye hebben die Barbaren luyden gespeelt die negen besten en. die ix quaetsten, al te peerde mit xviij bannieren en. mit schoone staet van peerden.

Item des Sondaechs voor Pinxten heeft men op den kerckhoff gespeelt sint Ians legende in twee dagen ende des anderen dages, wesende sinte Servaes dach.

Des anderen dages, na den omganck, gespeelt die seventhien landsheeren, al mit veel peerden.

Den xxviij^sten dach in Iulio syn ingecomen die rethorikers van Tsertogenbosch solempnick, comende van Bruessel, ende hebben daer geweest om sekere prysen te winnen aengaende der cunsten van rethorica, ende hebben mede gebrocht drie silveren prysen, en. syn aldus ingehaelt binnen onser stat vanden Bosch omtrent seven hueren: want die ionge scutten⁽³⁾ hadden geschoten, ende Art Heym, inden naeme des heeren van Bueren, hadde

(1) B. Reyners.

(2) B. Lombers.

(3) Iongo schutten; B. innegeseten; W. borgers.

[p. 107]

die papegay aff gescoten, wesende⁽¹⁾ tot Vucht, om syn iouffrou huysvrou te halen. Soo is die selve iouffrou, Arts Heymen huysvrou, gecomen mitten wagen ingevaren, ende byden wagen die dekenen vanden iongen schutten riddende, ende daer na terstont syn alle die ionge schutters gecomen totten Pickepoort en. hebben ingebrocht die voorsz. rethorikers mit omtrent xx peerden ende mit eenen wagen, hebbende iiij vuer pannen en. xvj wasse toortsen bernende, seer costelyck incomende; ende waren tot Bruessel geweest xiiij cameren, elck van een sonderling stat. Onder alle cameren hadde die stat vanden Bosch drie prysen⁽²⁾.

In dit iaer [1533], in beginne van Iunio, was alsoo cleynen water alst mogelyck was, ende doen is terstont gecommen rondsomme een groot water mit oploop vander Mazen, alsoe dat alle mans mosten comen houwen die dycken tot Empel, Orten ende van Engelen tot die Pickepoort toe op seer groote costen nacht en. dach arbeydende, ende hebben dat gehouden mit grooten arbeyt, anders soudet heel onder geloopen hebben. Niettemin die beesten mosten wtter weyen en. dit duerde totten twelfsten dach in Iunio, ende doen syn binnen den Bosch gevangen mitter hant ij salmen, een aen die Wevers plaetse en. den anderen aen sint Thonis poorte.

Opten eersten dach in Augusti, dat is, Vincula Petri, hebben die gilden van sinte Kateryn gespeelt op die merct die legende van sinte Katheryn, durende iij of iiij dagen.

(1) B. siende voor zijnde; V. sendende; W. wesende.

(2) De geschiedenis der kamers van rethorica te 's Hertogenbosch komt voor in: Dr. Hermans, Bijdragen over Noord-Braband, I dl., bladz. 1 en volg.

[p. 108]

In dit iaer, op sinte Lucien dach is int clooster after die Tolbrug gecoren een nieuwe mater oft moeder genaempt suster Yda van Asten, noch niet gewielt synde, ende is doen des anderen dages gewielt; ende die oude mater, want groote discorde daer is geweest over iaer en. dach, soe is pater Winant⁽¹⁾ en. die mater beide afgeset by zekeren heeren daer toe gecoren, te weten, die prior van Eyndhoven, die meester doctoor vanden Prekaren, heer Ian van Baerl, meester Henrick vanden Molen, canonic, ende meester Goeyaert die Meyer, heere vanden raet in Brabant, mitten procureur generael: ende in die plaetse vanden pater is gecoren een ander vanden frater huys, genuemt heer Embert van Oosterwyck, ende die olde paeter is weder om in syn clooster te Fraters gegaen ende die olde mater bleeff in haer convent.

Inden iaere ons Heeren dusent ccccc en. xxxiiij, in Iunio, heeft men bestaen die Aa te graven, om te brengen lopende water binnen der stat in die Hintemerstraet, ende doen heeft men eerst laten graven die Diese aen die Baseldonckse poort aen totten susteren van Orten toe, ende vanden Boome totten Hulenborch toe; noch achter die Minderbrueren clooster totten ouden raethuys.

Item in dit iaere syn alle die huyskens onder der stat mueren aen den Boom⁽²⁾ afgebroken.

In desen iaere, op sint Ians dach, ante portam latinam, heeft een vanden sengers der bruederscap van onser liever Vrouwen gesongen syn eerste misse opten autaer van onser liever Vrouwen voorsz., wesende beneficiaet des selve autaers genuemt heer Ian van Wintelroey, ende hy werdt namaels sang meester.

(1) B. Wiants.

(2) Aen den Boom, bij B. weggelaten.

[p. 109]

Item in dit iaer heeftmen bestaen te graven, dat die Aa lopen soude binnen der stat, beginnende achter der zieken tot der Hekelen toe by die Baseldonse poort toe.

In dit iaer, des Sondachs op sinte Annen dach, heeft heer Floris van Egmont, grave van Bueren, die papegay af geschoten van den iongen schutten.

Inden iaere ons Heeren dusent ccccc en. xxxv, in Iunio, is ten Bosch gehouden concilium of cappitel vanden Celle brueders, wesende tsamen xxxiiij, en. hebben gecoren eenen generael, ende daer waren die heeren scepene te gast gebeden mitten secretarissen, en. die stat heeft hen die wyn geschoncken.

In desen scepen stoel is Ian van Brecht geworden hooscoutet, niet tegenstaende dat hy oock is leege schoutet, en. hy bewaert beyde die officien.

Item in desen scepen stoel is meester Ian van der Stegen gecoren heilige Geest meester.

In desen scepen stoel is gecoren die vierde secretaris, genuemt meester Peeter van Os, wyens vader was den ouden meester Peeter van Os, secretaris.

In desen scepen stoel is die griffie int hoff van Brabant weder gestelt by ons genadige vrouwe die coninginne vrou Marie tot Bruesel, in by wesen des raets van Bruessel, in handen der stat vanden Bosch, om te verminderen alle nae gelegentheyt der saken, om die groote costen daer op inder griffien lopende.

In desen scepen stoel [1536], den xx^sten in Octobri, is meester Merten die Grave⁽¹⁾ mitten drie leden gesup-

(1) B. Greve.

[p. 110]

porteert⁽¹⁾ vander grieffien, ende die griffie gegeven den iiij secretarissen deser stat te hebben en. te bewaren⁽²⁾.

In desen scepen stoel syn twee scepenen, vyf raetsheeren, twee secretarissen, noch twee dekenen van ambachten, Daniel, meester vanden grooten gasthuys, een procureur vander stat en. een ridende bode tsamen geweest liggende tot Brussel, om te accuseren Ian van Brecht, hooge schoutet, want hy sekere excesse gedaen heeft mit syne knechten, climmende inder borgeren huysen: ende die sake werdt gecommiteert om te hooren den gedeputeerden wtten hove.

In desen scepen stoel is meester Henric die Bie geordineert mit die drie leden vander stat tot een clercke van den sesse gedeputeerde inder plaets van Dierck die Wolf nu gestorven.

Opten lesten dach in Februario, opten vastelavont, is een vrou op die cake gestaen, genuemt Elen, opten Vuchteren dyck, die brant brieven gedragen hadde van Goeyaert Ioosten, die cortst gericht is, ende in een mande int water geworpen⁽³⁾.

Op die selve tyt voor vastelavont, was binnen deser stat vanden Bosch int convent vanden Minderbrueders een convocacie van observanten, te weten, die gardiaen van Leyen, die gardiaen van Harlem, die gardiaen van Amsterdam, van Gorcum, Maestricht, Amerfort, Antwerpen, Loven, Bergen, Bruezel, Zuetendal, Herentals, Ter Gouwe en. Delft.

(1) V. en B. gesupporteert; W. affgeset. Misschien heeft de auteur geschreven: gesummoveerd.

(2) Bij W. volgt: ende door syn solliciteren te hove heeft hy geimpetreert, dat syn leven lanck geduerende die secretarissen hem moesten geven alle iaer hondert gulden.

(3) V. gevallen.

[p. 111]

Int selve iaer, opten Palmensondach, tot drie hueren nae middach, is gespeelt die passie mitten figuren, durende tot iiij hueren toe.

Noch des sWoensdachs nae Paessen is opten kerckhooff gespeelt die verrysenis ons Heeren, beginnende te twee hueren na middach en. durende tot loff tyt toe⁽¹⁾.

Item in dit iaer, inden Meye, heeftmen bestaen te graven aen die Hekel vander Orten poort na den Veren gat.

In dit iaer, op den kermis avont, syn ten Bosch in comen vi^c peerden, als in haer vol harnis, comende van boven Colen, den keyser te dinst, en. inder stat blivende tot des anderen dages nae onsen omganck.

In dit iaer, na onser liever Vrouwen dach assumptio, heeft die suffragaen van Ludick, wesende een Augustijn, genaempt heer Degeon Grafs⁽²⁾, die hoochmisse gesongen mit mitter⁽³⁾ en. staf, hebbende mit hem een van synen heeren, in alle manieren of hy heere van Luyck ware geweest.

Op sinte Iacops dach, in dit iaer, is opten kerckhoff van sinte Ians gespeelt die hemels vaert van Maria, die moeder Gods.

Item om des oerlichs wil van Vranckryck heeft den herinck alsoo dier geweest, datmen ten Bosch coft twee pekel hering voor iiij oert.

Item in dit iaer, den achsten dach in die Meert, in die vasten, is ten Bosch afgeslagen eenen levenden salm, commende vanden Haghe, lanck ij ellen en. ij duymen,

(1) Beginnende te twee hueren na middach en. durende tot loff tyt toe. B. heeft slechts: duurende drie uren. W. duerende vier uren lanck.

(2) Bij B. weggelaten: heer Degeon Grafs.

(3) Mitter, mijter; bij B. weggelaten.

[p. 112]

ende in den rug een el breet, wegende lv pont, ende Cornelis die Raet heeften gecoft voor lxxij schilden.

Inden iaere ons Heeren dusent ccccc en. xxxvij, in Augusto, soo is bevonden, dat Ian van Brecht, schoutet vanden Bosch, heeft in sekere borgeren huysen syn knechten doen climmen, om daer te zueken misdadigen, twee, drie, vier, vyf reisen of meer; welcke husen gesloten waren, ende mit foortse daer in gecomen: soo eest alsoo, dat een genaemt Claes Arts, anders genuemt Belleken, woonende tegen dat vleeshuys over, hebbende gedaen inden avont eenen mort in die Kercke straet, ende doen die schouteden dienderen syn by nacht geclommen fortselycken inden huyse toebehoorende Mathys van Culenborch, daer in woonde die voorsz. Belleken, misdadighe, ende aldaer een maent lanck int goet te blyven liggen. Alsoo syn gereist tot Bruessel, om die previlegien der voorsz. stat te onderhouden, dat die schoutet daer tegen gedaen heeft, te weten, Matthys Stoters, inden rinck, Willem van Os, scepenen; Hermen van Deventer, Lambert vanden Broeck, Adriaen van Eyndhouts, Dirck van Os, Ghysbert Pels, raetsheeren; noch Goeyaert Groterts, meester Ian Reymers, secretarissen; noch Ian Staesen en. Peter Iacops, dekenen vanden smeden en. bontwerckeren; Daniel van Vlierden, als boersdreger; Rut Hermens, als bode, tsamen wesende tot Bruessel, om deser saken te vervolgen tegen den voorsz. schoutet.

In dit iaer, op sint Ians dach, ante portam latinam, heeftmen gespeelt vanden ix besten en. die ix quaden, by die Barbaren luden, nae middach, duerende tot des avonts.

[p. 113]

In dit iaer [1538], op sint Gielis dach in Septembri, is meester Adriaen vanden Grave, licentiatus in beide die rechten, commissaris gecoren over dese Verdopers, ende mit hem geordineert meester Gosen vander Stegen, Matthys Lambrechs Stotars, meester Henric Pelgrom, Goeyaert Simons, meester Henric Cuysten [en] meester Ian vander Stegen.

Item des anderen dages na onse lieve Vrouwe in die Garstmaent⁽¹⁾ syn tot Vucht aen staken gebrant, ende als sy wt gevuert waren, soe waren sy gemuylbant en. hadden groote knopen in den mont, Pauwels van Druenen, goutsmit, gecoren bisscop van den Verdopers, Michiel Stevens, potbecker van Oosterhout, boersdreger, Ian Block van Gent, lynen wever, Adriaen van sGreven hage, oock linen wever.

Ende den xi^sten dach in Septembri syn tot Vucht gebrant aen staken iiij persoonen, te weten, Ian van Capel; Neelken, Pauwels wyff; Lysken, Ian Blocx wyff; Gheertken, Erasmus dochter van Tricht, ende zy waren al verdoopt.

In dit iaer, mit consent des hoofs, is ten Bosch comen woonen die lombaert, en. heeft een huys gecoft achter tconvent vanden Minderbruederen, eertyts toebehoorende Lambert Millinc, daer nae meester Ghysbert Heym.

In dit iaer [1539], den eersten Sondach inden vasten, heeft men gespeelt [van] den winter en. den somer nae ouder gewoonten.

In desen iaere sterff die exellente meester en. doctoor totten Prekers, heer Ian van Baerl⁽²⁾.

(1) September.

(2) Dit doodsberigt komt bij B, W. en A. niet voor.

[p. 114]

In dit iaer heeft men gehouden, den xvi^sten dach in Iunio, die exequien en. wtvaert van ons keyserinne, vrou Isabeel van Portugael, ons keysers Karel huysvrou, die gestorven is in Spaignien. Dat hooch choore in sint Ians kercke was al behangen mit swarten lakens; die baer werdt gehaelt vanden raethuys, en. daer waren tegenwordich die scoutet mitten scepenen en. ander raetsheeren, die iiij scutteryen, die Vrouwen brueders en. die dekens vanden ambachten die droegen iiij en. xx toortsen, en. die misse werdt gedaen vanden choordeken mit grooter solemniteyt.

In dit iaer van [1500] xxxix, den xi^sten July, is onse genadighe vrouwe coninginne, vrou Marie, als bewaerder deser landen van herwaerts over onser genadiger heere der keiserlike maiesteyt ingecomen inder stat vanden Bosch, mit schoone staet en. veel heeren mit haer, ende doen syn verscheiden ballingen vanden Lutheriaenen ende andere gebannen persoonen mede ingecomen aen een groote coorde haer houdende⁽¹⁾. Aldus syn ten Bosch ingecomen: inden eersten: die coninginne van Hungarien, vrou Marie, die bisscop van Palermen, die marcgrave van Bergen, die hartoge van Arschot Philipphus, die canceliere heer Adolff vander Noot mit syn vrouwe, die grave van Pinnoy, die prince van Simay, doctoor Schoor, myn heere Nigri, cancelier vander oerden, die hartoginne van Milanen, die ionge heere van Egmont, die ambassiateur van Engelant, die ambassatoer van Vrancryc, die heere van Molenbays, myn heere van Simpy, die heere van Corbaron; die prelaten, die

(1) B. heeft aldus: veel heeren by haer hebbende en. ander gebannen persoonen mede inne comende, haer houdende aen een groote coorde. Zie verder de uittreksels uit W. en A.

[p. 115]

abt van Tongerloe, die abt van Berne, die commendeur van Gemert, die archidiaken van Luyck, die abt van Villeere, die abt van sinte Bernaert, die abt van sinte Geertruyden, die abt van Perck.

Item die stat vanden Bosch heeft gesconken vrou Marie, die coninginne, eenen budel met dusent Karolus gulden en. een voeder wyns; item allen die heeren vander oerden wert gesconken elck een aem wyns vander stat en. tplat lant.

In desen scepen stoel [1540], in Octobri, is Ian van Brecht, hoochscoutet vanden Bosch, ridder geslagen te Bruessel vanden keiserlycke maiesteyt.

In desen scepen stoel is meester Ian Brock gecoren secretaris in die plaetse van meester Ian Reynaers nu gestorven.

In desen schepen stoel is Claes vander Stegen gecoren meester vander zieken of melaetsen in die plaets van Willem van Os, die dat officie over gegeven heeft.

In dit iaer, ind eerste van Appril, door bevel der keiserlicke maiesteyt, die hartoge van Bruynswyck mit scoonen staet van peerden heeft gereden door die stat vanden Bosch, om te brengen hartoge Willem, hartoge van Cleve en. Gulick, te hove by den keiserlicke maiesteyt, ende alsoo tsamen by een comende tot Ravesteyn ende gecominiceert mit malcanderen, alsoo dat die hartoge van Bruynswyck en. die hartoge van Cleve syn ten Bosch tsamen mit scoonen staet gecomen, hebbende omtrent 1 peerden, den achsten dach vanden Appril, ingereden in die herberge inden Cop, ende die heeren vander stat schoncken hem een aem wyns ende grootelyck willecom geheten, ende is wederom gereden door die stat van

[p. 116]

Tsertogenbosch tSaeterdaechs na sint Ian ante portam latinam.

In dit iaer, Saterdaechs inder octave van onse lieve Vrou assumptio inde Oostmaent, inden avont, is die keyserlike maiesteyt gecomen ten Bosch en. daer gebleven mit synen heeren ende daer nae des Woensdaechs weder gereist na Loon ende soo voorts in andere syne steden, ende die stat vanden Bosch, doen sy hem feestelyck ingehaelt hadden mit veel gewapende borgers, soo heeft die stat den keiser gesconken twee voeder wyns, noch twee groote vette ossen, 't stuk van xl gulden en. c malder haveren.

Item op die tyt, in Augusto, syn alhier ten Bosch op gedaen nieuwe moss en. getapt den pot ij stuyvers en. een ort.

Item in dit iaer, in Augusto en. in September, regneerde ten Bosch een wonderlike siecte op een manniere van een cortse, daer veel menschen af storven, en. soo wie te live bleeff, die was alsoo byster en. eynselyck gestelt ind aensicht off hy vergeven hadde geweest en. mochte qualiken van dier ziecten genesen, waerom scerpelyck verboden werdt te coopen of te vercoopen pruymen, druyven etc.⁽¹⁾.

Omtrent den iaere ons Heeren m ccccc en. xl werden volmaeckt sint Ians kercke orgelen van meester Henric van Munster: hy woonde in die Verwer straet⁽²⁾.

(1) Dit berigt komt in het afschrift van B.A., en W. veel korter en met mindere omstandigheden voor. Deze aanmerking geldt ook wegens verscheidene berigten sedert het jaar 1535. Wij vinden het onnoodig dit telkens aan te wijzen.

(2) B. zegt stellig in 1540 en spreekt duidelijker aldus: ‘dat orgel in sint Ians kercke.’

[p. 117]

In desen scepen stoel [1541], den xiij^sten dach in Novembri, is by die drie leden gesloten, datmen alle Rynsce wynnen, oude en. nieuwe, sal tappen voor twee stuyvers en. een oert, ende opt ame biers geset noch eenen stuyver durende twee iaeren en. niet langer.

Item opten derden dach in December heeft meester Ian vander Stegen, meester vanden heiligen Geest, by die drie leden orlof genomen, door dyen syn huysvrou, die hy gehadt heeft omtrent xviij iaeren, nu corts inden craem gelegen heeft van een ionge dochter.

Inden iaere ons Heeren dusent ccccc en. xlij, den xxiiij^sten dach inden Meye, heeftmen den eersten steen geleet aen die nieuwe Oerten poort, om aldaer te bestaen te metsen.

In desen scepen stoel, Sondaechs nae sint Ian Baptisten, wert gepubliceert af opter heeren huys, datmen terstont binnen iij dagen af solt hauwen alle willigen, opgaende off gehoeyt⁽¹⁾, cleyn en. groot, vander Orten poorte totten nooteboom toe of dat eerste huys binnen Orten: noch alle willigen buyten sint Ians poort totter bruggen; noch vander Baseldonck poorte totten clooster toe aldaer; noch alle willigen buten die Hintemerpoort totten huzen toe; noch buten die Pieckepoort totten Lazarus husen toe, ende soo vorts rondomme die stat, op een peen, staende op elcke willige geset drie liber payements. Noch heeff dat convent vanden Bazeldonck, door beveel wtten hove van Brabant, des anderen dages nae sinte Peeter en. Pauwels a^o. [1500] xlij, af moeten houwen allen haer boomen, te weten, alle die eycken staende

(1) Gehoeyt, bij B. uitgelaten; W. gesnoet voor gesnoeid; A. gesnoyden.

[p. 118]

buyten haer clooster rondsomme, mit oock allen haer willigen en. haeren nieuwen drey boom oock moeten af breken ende die eycken binnen der stat moeten brengen: noch is af gebroken dat geheel clooster vander Bazeldonck mit die kercke en. allen husen ter zieken mit allen die boomen: noch heer Daems gasthuys; allen die husen mitten boomen.

Item opten xxi^sten dach in Augusto is op die Bazeldonck by sekere timmerlieden af gebrocken die kercke vanden clooster, ende in die mueren mit eenen reep neer te wynden is daer een vack vander mueren neer gevallen, daer onder syn bleven ij timmerlieden doot, een genuemt Ian van Oerscot en. Dirck, en. sommighe andere seer gequest totter doot toe.

Item in desen scepen stoel syn geordineert iiij raetsheeren, wesende alemosseniers, om alle Sondach mitter scalen te gaen in sint Ians kercke voor die armen huysarmen, te weten, Iacop Colen, Adriaen van Eyndhouts, Gherit van Berckel ende Dirck Goeyaertsen of Ian die Wolff.

In desen iaere en is geenen nieuwen wyn gecomen ten Bosch noch in Hollant⁽¹⁾.

In desen scepen stoel heeftmen bestaen te graven aen die Wevers plaets rondsomme, noch allen die graften aengaende vander Pickepoort, voorts tot sint Ians poort na den Boom tot Engelen te gaen.

Item in dit iaer, des anderen dages nae sinte Lucas dach, syn omtrent xx bloter boeven wt Bommelre weert gecomen tot voor by Engelen, ende hebben daer gehaelt iij schepen van Gorcum, geladen mit sout, ende een

(1) Dit berigt komt bij B., W. en A. niet voor.

[p. 119]

schip vanden Bosch, geladen mit alderhande goet, comende van Antwerpen, en. syn gevaren nae Boemel.

Binnen desen iaere [1543] is geconsenteert van allen husen te betaelen den tiensten penninc in een bede, en. bevonden xxxvj^c husen⁽¹⁾, behalven allen cameren en. Gods husen.

Sondachs voor vastelavont is omtrent acht hueren des smergens die groote clock sint Ians getogen, dat alle borgeren mit haren geweren liepen aen die poorte en. op die mueren, ende dat daer vij of viij verlopen boeven en. landsaten syn gecomen en. getransoneert⁽²⁾ hebben den huysarmen tot Helvoort, alsoo dat daer gevangen werden ses landsaten, die welcke [men] alle ses aen een galge op die merct gehangen heeft, op onser liever Vrouwen avont purificatio, en. bleven daer hangen iij dagen, ende doen mit eenen wagen gevuert onder die galghe en. daer in eenen cuyl gegraven, ende die sevenste, wesende van Diesen, werdt van een maget verbeden, die hem troude terstont.

In dit iaer, in den Meye, is dat water alsoo groot geweest, dat alle die weyen onder liepen rondsomme, ende men most allen die beesten op halen, dat groote scade heeft gedaen, ende een sester buystel heeft doen gegauwen ij stuvers⁽³⁾.

(1) B. zegt: 360 huysen; blijkbaar eene schrijffout. Zie over het aantal huizen in dien tijd binnen de stad 's Hertogenbosch: Dr. Hermans, Bijdragen over Noord-Braband, II dl., bladz. 50 en 61. Bij W. en A. komt deze bijzonderheid niet voor.

(2) Lees: getravailleert, geplaagd. Bij W. en A. staat: ‘die een huysman tot Helvoirt groot overlast hadden aengedaen.’ Huysman, beter dan huysarmen; misschien huisluiden.

(3) Dit berigt is bij B., W. en A. weggevallen.

[p. 120]

Item in desen tyt is alsoo grooten duren tyt geweest inden brant, als oyt in menscelycke kennis is geweest, te weten, een ton torfs, iiij stuvers; een hondert eycken rys, twee gulden; een hondert elsen rys, twee gulden en. x stuvers; een pot wyns, iiij stuvers; ende [er is] in xiiij dagen in de vasten geen zeevisch binnen der stat gecomen wt Hollant; een ton hout colen xvj stuvers; noch een wagen steen colen, viij stuvers; noch geen cabelliau en is geweest binnen der stat, noch scollen, noch spiring, binnen den tyt tot half vasten.

Item in die Paessce heilige dagen syn in die scholen gestalt meer dan xl wagen peerden, die te dinst quamen den prinche van Oraengien, om attelrye te vueren, en. stonden daer drie dagen lang.

Item op Pinxtavont, om dat oorloge van Gelre, en is die cast van sint Thonis ten Bosch niet gecomen⁽¹⁾.

Item in die maent van Iunio, den vyfsten dach des smergens ontrent een huere inder nacht, syn overcomen die Gelderscen wt Boemel tot Empel, ende hebben gebrant tot Hintem xiiij husen, toebehoorende Claes die Mol, Hilleken Theuwen, Simon de Mol, Lang Henric Mol, Ian de Becker, den bloc aen die merct, Ruel die Mol, Dirc Ruelen, Hubert inden Leeu, Goeyaert van Engelant, Gozen van Beeck, Dirck en. Ian van Engelant.

Den xix^sten dach in Iunio syn die van Bommel overcomen tot Empel en. soo nae Engelen gaende opt Oeteren ij^c sterck, ende hebben daer eenen grooten rooff gehaelt van beesten en. gebrant Dachverlies hoeve mit c scapen ende den kinderen Toelincx hoeve.

(1) Dit berigt bij B., W. en A. uitgelaten. Ik weet niet wat met de cast van sint Thonis bedoeld wordt.

[p. 121]

Int selve iaer, op sint Iacops avont, heeft Marten van Rossem mit een gruen tente⁽¹⁾ van peerden en. knechten gecomen als velt heere vanden coninc van Vrancryck in Brabant, commende over Berchem, Os, Vechel en. voorts over Boxtel: ende op sinte Iacops dach hebben die van Boxtel verdingt voor vij dusent gouden gulden, behalven alle plonderinghe en. die kercke gespolieert van kelcken, ciborien en. misgewaet ende allen die kisten op geslagen; ende opten selven dach gecomen voor die stat vanden Bosch aen die Pickepoort, stootende opten dreyboom voor aen die poorte, seggende: ‘Gheeft op!’ ende is den selven man mit eender busse doot gescoten vander poorte, ende doen allen die husen nae Vucht gaende gebrant tot soo nae aen die Halsche brug mit veel groote hoeven daer liggende, en. gebrant ij^c en. xv husen⁽²⁾; noch verdinct Oerscot voor x^m Carolus gulden; noch Oosterwyck, Helvoort, Essche en. veel dorpen daer omtrent liggende, ende syn op sint Annen dach gereist nae die vloet⁽³⁾, ende hebben totten Chartusers te Vucht genomen die kelcken vanden outaer daer die priesteren en. monniken stonden en. celebreerden, ende die misse niet wt wesende, hebben dat sacrament inder kelcken opt altaer gestort; noch hebben sy ingenomen die stat van Endhoven en. al gevangen en. doot geslagen; noch Woensel en. alle die dorpen aldaer tot Helmont, ande voorts commende tot Helmont, heeft Marten van Rossem in die maent van Iulio gebrocht in dingtale lxx dorpen in Pelant en. Kempelant.

(1) V., B. en W. gruen tente; A. groote tente. Moet men niet groote bende lezen?

(2) Bij B. 616 huysen; W. en A. meer dan een hondert huysen. In geheel Vucht waren in 1526 niet meer dan 310 huizen. Zie Bijdragen boven gemeld, bladz. 62.

(3) Ende syn op sinte Annen dach enz. Deze onduidelijke woorden komen bij B., W. en A. niet voor.

[p. 122]

Item in Iulio is bestaen te graven een groote wal aen die Pickepoort tot sint Ians poort toe, wesende eenen dobbelen wal, ende tusscen den ouden graf en. den nieuwen graff blyvende eenen wal liggende.

Item na den tocht by Marten van Rossem gedaen onder die meyerye vander stat vanden Bosch is bevolen wtten hove, datmen allen die husen staende buten die voorsz. stat sal afbreken xxv^c voeten vander stat te rekenen rondsomme aen die poorten.

Inden iaere ons Heeren dusent ccccc en. xliiij is weder gheconsenteert te betaelen den tiensten penninc over alle landen der keiserlycke mayesteyt toebehoorende, ende daer toe den xx^sten penninc, beloopende op elcken gulden ij stuvers en. op elcke mud roggen iiij stuvers iij oert, ende den thiensten penninc te consenteeren, is voor de tweetste reise geconsenteert secundario te ontfangen van alle pachten, tchynsen, lanthueren en. van alles.

In desen iaere is geconsenteert den impost in allen keisers landen, te weten, op elcken os by den cooper te betaelen ses stuvers; op elcken vercken, ij stuvers; op elck scaep, ij stuvers, al by den cooper te betaelen; ende daer toe alhier inder stat gecoren meester Frans van Balen, Claes van Ravesteyn, Gherit Wils en. Willem Lucas.

Noch in desen scepen stoel is schoutet mit scepenen, raetsheeren, dekenen en. veel vande iiij scutteryen inden avont omtrent x hueren mit viij wagens en. omtrent vyftich peerden gereyst int lant van Ravesteyn tot Herpen en. hebben daer vanden bedde gehaelt een genuemt Zeel Brunen en. noch eenen op Herpen⁽¹⁾ Scayck, wesende

(1) V. Heepen; B. Herbert; A. Schyck.

[p. 123]

onwillige persoonen aengaende den ingebot en. op die poorte gebrocht.

Item den xiiij-sten dach inden Meert is Frans Bogaert gecoren heilige Geest meester indie plaets van meester Ian vander Stegen.

Item in desen scepen stoel is gecoren tot eenen secrecretaris Adriaen van Achlen in die plaetse van meester Peeter van Os die ionge.

Item in desen scepen stoel is geordineert weder te graven die Diese, beginnende vanden Boom der stat waertinne, ende des iaers daer nae is die heel Diese gegraven.

Den xxiiij^sten dach inden Meye, opten middach, is geweest een groot tempeest van wynt, wesende een hamey⁽¹⁾, duerende een half huere, dat des heilige Geest molen is gewayt ter neder inden graft al gebroken mit veel corens opten molen wesende; noch aen die Orten poort Gerit van Doorns moelen oock ter neder gewayt.

Item in Iunio, den xxvj^sten dach, wesende des Donredachs na sint Ian Baptiste, is ten Bosch ingecomen nae middach, te weten, die outste soen van don Fernandus, coninck van Hungarien, en. hebben alle die scutten, te weten, die ouden scutten, die ionge scutten hantbogen en. cloveniers in haer cleederen hem statelicken ingehaelt: hy hadde by hem hondert peerden en. veel geladen muelen.

In dit iaer, Sondachs nae sinte Dionys dach, is ten Bosch gehouden een generael processsie. Die misse by den choordeken gesongen, die ambachten syn omme ge-

(1) Hamey, bij B. weggelaten. W. en A. geven dezen storm niet op. Kilian heeft amci, hamci, voor favilla, heete asch; hier is het eene hoos.

[p. 124]

gaen; noch iiij scutteryen, ons Vrouwe bruederscap en. den geestelycken staet, oock die Beghynnen mit haer falien syn om gegaen voor die Bogaerden mit allen reliquien en. mit sint Ian⁽¹⁾.

In dit iaer, den v^sten dach inden Meye, syn gereden twee mans, die een van Antwerpen en. die ander vanden Bossche, ende elck mit syn huysvrou, gereden te Iherusalem nae den heiligen grave, ende syn wederom gecomen ten Bosch gesont op sint Ians dach, evangelist, inden selven iaere, onder die vesper tyt, wesende den xxvij dach in December, ende quamen mit hem in gereden omtrent lx peerden. Die pelgrom vanden Bosch was genuemt Ioost Knoeyen met Lisken syn huysvrouwe, dochter Willem die Raet.

In dit iaer [1545], op sint Ians dach inden Meye, heeftmen gespeelt vanden ix besten en. vanden ix quaetsten mit veel peerden.

Item op den Kersmis dach is al den dach alsoo grooten regen gevallen, datmen geen processie en heeft gehouden, mer des Maendaechs is die processie gehouden en. die gilden hebben gespeelt⁽²⁾.

Opten vierden dach in Decembri, omtrent iiij hueren namiddach, is onse genadighe heere die keiser Carolus ten Bosch ingecomen mit veel verscheiden heeren, hartogen, graven, bisschoppen, princhen, over de ij dusent peerden en. meer dan iij^c geladen mulen mit bagagien, om te reisen na Vtert ende daer te geven dat gulden vliesch, ende is binnen den Bosch gebleven xxv dagen en. op alle Kinderdach, nae xij hueren, gereden nae

(1) Deze processie is bij W. en A. weggelaten.

(2) Dit berigt bij B. weggelaten.

[p. 125]

Boemel mit allen syn macht en. daer eenen nach gebleven, ende doen gereden nae Bueren en. soo vorts nae Vtert en. daer gebleven tot Purificationem Mariae.

Item in dit iaer, op sint Achten dach, is heer Ian van Brecht, ridder, geseten inden recht, dingende als onder schoutet; ende daer saten inden scepen stoel doen twee scepenen, beyde ridders, te weten, heer Ian vanden Wigaert⁽¹⁾ ende heer Walraven van Erp⁽²⁾.

Inden iaere ons Heeren dusent ccccc en. xlvj heeft den rog gegauwen dat mud ses gulden; dat mauwer garsten, xlv stuvers; dat mauwer boecweyts, ij gulden; t' mud hoppen, iiij xxx sts; den pot wyns, iiij stuver, ende alle dinc daer nae.

In dit iaer heeftmen gespeelt, den eersten Sondach inde vasten, vanden winter en. vanden somer.

Int selve iaer, op Palmen Sondach, heeftmen op die merct gespeelt die passie ons Heeren.

Opten xxiiij^sten dach in Maio is Ygrom van Achlen gecoren gasthuys meester in die plaets van Daniel van Vlierden, die gestorven was vander peste.

In desen scepen stoel en. syn der stat thynsen niet verpacht, noch groot noch cleyn, gelyckerwys men te verpachten plach, oock den sesse gedeputeerden verboden.

Item des Sondachs nae sinte Servaes dach, na die vesper, is der puyen af gepubliceert, in presentie van ses scepen, dat niemant op die corenmerct, ionck noch out, als men rogge vercoopt, en solt comen aldaer, om gerucht⁽³⁾ te maken, op een pene van iij Carolus gul-

(1) B. en W. Wyngaert.

(2) B. heer Willem van Erp, doch deze naam is uitgeschrapt, waarvoor met eene oude hand Walram van Erp geschreven is; bij W. is de voornaam weggelaten; A. heeft dit berigt niet.

(3) A. Gerucht; bij V., B. en W. gerust.

[p. 126]

den, want den rogge doen heeft gegauwen viij gulden; die garst, dat mauwer, twee peters; die haver xxxi stuver, ende al na advenant.

Item hebben die geheel weke scepenen, gesworen ofte raetsheeren mitter gruen roeyen en. clerck wtter cameren doen visenteeren alle die corensolderen daer rog, weyt oft garst was, ende dat bescreven, om te weten of aldaer genoech corens solt wesen totten nieuwen toe.

Noch in dominica cantate waren voor sint Ians poort en. die Picken poort, voor vyf hueren des smergens, mit ydel sacken, wtter Langer straten tot Huesden toe, om broot te coopen van grooten honger, meer dan ij^c menschen⁽¹⁾.

Item int selve iaer, na den Bosch kermis, is gespeelt die xvij landsheeren nader alder gewoonten alle acht iaeren.

Item noch vanden dueren tyt in dit iaer van [1500] xlvj: inden eersten, dat mud roggen heeft gegauwen in Iulio ix Rynsgulden; dat hoet garsten, xxvj gulden; een mauwer havere heeft gegauwen ij gulden 5 stuvers: mer God, die Heere versacht anders in corten tide, dat den rog gauwe v½ gulden; dat hoet garsten, xv Rynsgulden, ende een malder haver, xv stuvers.

Item int selve iaer, in Decembri, den xviij^sten dach, heeft die procureur generael tot Bruessel doen gedagen allen die secretarisen der stat vanden Bosch, te weten, Goeyaert Grotart, meester Peter van Os, meester Ian Brock en. Adriaen van Achlen, om dat sy die scryffcamer hebben gesloten eenen dach en. meer, om zekene redenen, ende die stat voorsz. hebben die sake over hen

(1) Dit berigt komt bij B., W. en A. niet voor.

[p. 127]

genomen. Om die secretarisen te verantworden zyn geordineert by die iij leden deser stat, meester Frans van Balen, scepen; Lambert vanden Broeck, raetsheere; Goeyaert van Vlieren en. Frans Cuysten, dekenen, ende syn mit eenen wagen mitten secretarisen gevaeren, om de selve te excuseren tot Bruessel, ende die schryfcamer gesloten synde, syn weder in die camer gecomen op iaersavont, ende want die iij leden dat werc aen hem treckende, heeft die cancelier die zake tot hem gehouden⁽¹⁾.

Inden iaere ons Heeren, m ccccc en. xlvij, den achsten dach February, syn twee gecomen van Iherusalem, te weten, heer Anthonis vanden Eeckhout en. Goeyaert Strick, gesont welvarende.

In desen schepen stoel is bliven staen allen der stad thynsen niet verpacht voor Bamis, gelyckmen altyt gedaen heeft van oude usancie, sonder den eersten Sondach na Bamis te condigen.

Ende daer nae is den bieren accyns verpacht dit iaer voor xxiiij^m en. ix^c Carolus gulden by Peeter van Oerl⁽²⁾, door Dirck Goeyarts cum suis. Hier af ging dat hoochsel wt des Vrydachs na sint Dionys.

Noch den wyn accyns is verpacht by Ioost vander Lynden, Willem Michiels en. Albert Keteler.

In desen scepen stoel syn de sesse mannen genuemt, die gedeputeerden Ghysbert Herinx mit synen adherenten af gedanckt, ende by die iij leden orlof gegeven mit allen haren dienderen.

Daer naer syn gecoren twee genuemt borgermeesters,

(1) Tot hem gehouden; B., W. en A. laten berusten.

(2) B. van Os. Dit berigt komt bij W. en A. niet voor.

[p. 128]

te weten her Walraven van Erp en. Henric van Eyndhouts, raetsheeren, ende tot hen Dirk van Wyck en. Ian Noppen.

Inden iaere ons Heeren dusent ccccc xlviij, op sinte Marie Magdaleenen dach, heeft tot een afterdeel vander bruederscap van onser lieve Vrouwe, heer Phillipus De Spina choordeken, orlof gegeven allen die sengers, dat sy haer choor cleet wt doen souden en. op onse Vrouwen avont assumptio wert die wierock niet gescut in onser Vrouwen choor, als gewoonlyck altyt is geweest, en. dan te gaen voor onse lieve Vrouwe beneden, soo is binnen middelen tiden een accort tussen dat cappitel en. der bruederscap op onse lieve Vrouwen avont nativitas, [getroffen] en. doen heeft die deken na ouder gewoonten comen scudden den wirock, ende die sengers syn weder aengenomen vanden capittel in een instrument, om ten eeuwigen dagen te onderhouden van beiden syden.

In dit iaer syn gecoren vier ontfangers en. wt gevers vanden pensionen⁽¹⁾ te betaelen: Henric van Eyndhouts, Ian die Wolff, Ian Noppen, Goeyart van Vlierden.

Item op sinte Lamberts dach, binnen desen iaere van [1500] xlix, syn gemonstert allen die borgeren van deser stat vanden Bosch, elck in syn block, om den prinche van Spaigien, onsen toecommende heere, in te halen en. te hullen, dats te weten, alle borgeren groot en. cleyn, wesende boven syn xx^sten totten iaere van xl⁽²⁾, te gaen in haer harnis en. rusting mit bussen, spiessen,

(1) Pensionen, pensioenen, lijfrenten; bij V. pensionarissen.

(2) B. tsestich toe; W. ook lx-tich: doch A. sestich iaren.

[p. 129]

slachswerden ende des gelycke, ende elck mit een velt teeken, roet sleyer doeck⁽¹⁾, int getal omtrent drye dusent, ende die over haer xl iaeren⁽²⁾ waren, elck een wasse toorts van xiij pont was in ons⁽³⁾ hant bernende vander poorten tot des princhen logys, ende syn mede gegaen die geestelickheyt, die heeren vanden cappittel, prekers, Minderbrueders, Cruysbrueders, Bogaerden, Bazeleers, die Beghynen in een groot getal mit haer witte falien, noch die van Orten en. Dungen al mit toortsen, en. des anderen dages, Sondachs, seer solempnick ingehaelt mit een groot getal van heeren en. borgeren te peerde.

In dit iaer is Henric Heym gecoren te hebben die gruen roy.

In desen scepen stoel is Philippus, prinche van Spaignen, des keisers soene, gecoemen, ende hem werdt gesconken ses voederen wyns ende ij^c malder haveren ende ij groote costelycke ossen mit silveren horens, ende des Dynstdachs reysden hy mit syn moeye, die coninginne vrau Marie, over Huesden nae Hollant.

Den vij^sten dach in Octobri syn gecoren vier⁽⁴⁾ borgemeesters van allen ontfanck en. wtgeven deser stat: Adriaen van Eyndhouts, Ian Colen Henricsoen, Ian die Wolff, Goeyaert van Vlierden.

Inden iaere ons Heeren m ccccc en. l, den xxv^sten in September, is meester Peter van Os gecoren gasthuys meester inder plaetse van Igrom van Achlen.

Item op den xx^sten dach in Octobri wert gecoren tot

(1) Roet sleyer doeck, rood sluijerdoek.

(2) V. en A. veertich iaren, doch B. en W. tsestich iaren. In noot (2) van de voorgaande bladzijde staat verkeerdelijk: doch A. sestich iaren, lees: doch A. veertich iaren.

(3) B. haer.

(4) W. vier; V. en B. twee. Bij B. zijn de namen der burgemeesters weggelaten.

[p. 130]

een secretaris, Wouter Scellens, in die plaetse van meester Peter van Os, nu gasthuys meester geworden.

Opten selven dach syn gecoren tot ontfangers der stat gueden: Bertholomeus Loeff, Lambert die Hase, Adriaen van Eyndhouts.

Item die gedeputeerde biden iij leden deser stat, om allen die borgeren mit allen gasthusen en. heilige Geest te setten en. te scatten, elck nae syn ryckdom: Mathys Stoters, Henric van Eyndhouts, Evert vanden Water, meester Pauwels Rasen, Gherit Hagens, Ian van Geffen, Art Willemsoen ende Ian Noppen.

Item in dit iaer [1551 zijn gekozen] iiij baermeesters in sint Ians kerck totter baren van allen zielen: meester Frans van Balen, Frans vander Cammen, Frans Vuchs, noch Evert vanden Water, en. haer rentmeester was Laureyns van Sprang.

Op Bamis avont is gepubliceert op lyf en. op goet niet te mangelen, te vercoopen of coopen tegen die Franchoysen, want die coninck van Vranckryck heeft gemaeckt een alliancie mit den Turck ende heeft op die zee doen nemen xvij scepen geladen mit goet, dat niet te estimeren en is.

Item in dit iaer is geordineert byden iij leden deser stat, om den commer vander stat te vynden, dat alle borgeren, oock alle gasthusen groot en. cleyn mitten heiligen Geest, zullen hier in contribueren, ende werden getaxeert by die gedeputeerden daer toe gecoren, ende die heilige Geest geset op lxxv gulden, ende dat groot gasthuys xx gulden.

In dit iaer, des anderen dages na Sacraments dach, wesende den xxix^sten dach inden Meye, omtrent seven

[p. 131]

hueren inden avont, geslagen [zijnde] eenen donderslach in sinte Gheertruden clooster, is boven die clock den thoren geheel gebroken ende die tselve vanden thoren die leyen af, noch allen die gelasen in die kercke boven en. beneden, groot en. cleyn, geheel wt mitten harnis vander gelasen, dat die kercke veel schaden heeft geleden over vij^c of viij^c Carolus gulden.

Item op sinte Laurens dach, omtrent iiij hueren na middach, is ingehaelt den prys vanden meester vanden dwasen, die tot Bruessel wt is gegeven, dat die vanden rethoryckers hier syn ingecomen mit l borgeren te peerde suverlicke opgeseten; noch drye wagens bedect mit gruen lakens, ende opten eersten was den prys hangende, ij of iij silvere scildekens. ende x of xij⁽¹⁾ tennen schotelen of desgelyckx, op groote costen.

Inden iaere ons Heeren dusent ccccc en. lij, den xij^sten dach in Ianuario, Dynstdachs binnen die octave van Derthien dach⁽²⁾, is alsoo groote tempeest geweest van donder, blixem, regen, den geheelen nacht en. dach van winden, dat verscheiden husen in syn gewaeyt en. veel husen mitten watere weech geloopen en. gedreven. Die stat vanden Bosch was seer overladen mitten water, want dat water wies al soo groot en. seer mitten stroome, dat quam staen in die Postel straet en. opten Hulenborch; men voer mit schuyten lanx die Mortel en. totten Cruysbruers toe, dat al onder was oft een blacke zee hadde geweest. Desen grooten iammer des waters niet tegenstaende, soo hebben die goede borgers, nae haer oude mannieren, mit schuyten en. pleiten geladen mit vleesch, kaze, boter en. zulckx meer, te hulpen gecomen die arme land-

(1) Bij B. en W. ix ofte x; A. thyen.

(2) Feest van drie koningen.

[p. 132]

luy sittende aen die Maescant op haer sulders, die anders van honger bedorven souden hebben worden.

In dit iaer, binnen die octave van ons lieve Vrouwe assumptie, is ten Bosch gecoren een nieuwe provencial, genuemt frater Vicentius Harlem, gardiaen tot Loven, ende midts consent vanden heeren vanden cappittel, hebben die Minderbrueders gegaen processie, te weten, door die Vuchter straet, Vismerct en. om die merct ende soo weder in haer convent. Ende op sinte Bartholomeus dach is een general processie gehouden om die stat mit allen die religiosen, ende daer waren xcvj Minderbrueders ende hebben gebleven inde stat viij dagen, ende hebben veel goede sermonen gedaen tot sint Ians, tot sint Iacop, tot sinte Peeters, te Beghynen, dach op dach, en. veel dinst gedaen, en. die stat heeft hen gesconken iij amen wyns.

Item voor sinte Bartholomeus dach heeftmen ten Bosch gehouden general capittel vanden Cruysbrueders⁽¹⁾.

Binnen desen iaere, na Paesschen, Saterdachs den xij^sten dach vanden Appril, syn corsten gedaen onder den thoren in sint Ians kercke, soo groot en. cleyn xi klocken, daer in was den voorslach, ende meester Ian, cappellaen van Orten, die dedese corsten, want allen die cappellanen van sint Ians sieck lage te bedde.

Inden iaere ons Heeren m ccccc en. lij is meester Roelof Loekeman gecoren secretaris deser stat vanden Bosch ende Wouter Schellens, griffier⁽²⁾.

(1) Dit komt bij B. mede niet voor.

(2) Bij B. stond: secretaris ende Wouter Schellens, zijnde het woord griffier weggelaten. Door eene andere oude hand zijn die woorden uitgeschrapt en is er pensionaris voor in de plaats gesteld. Ook bij W. is secretaris doorgehaald en er pensionaris boven geschreven.

[p. 133]

Inden iaere ons Heeren m ccccc en. liij, op Pinxt dach, speelden alder eerst den voorslach van sint Ians kercke, dat welcke gemaeckt hadde vtermaeten seer cunstelyck meester Matthys van Maris, een exelent cunstener en. meester syns ambochts⁽¹⁾.

Den xxiiij^sten dach in Octobri geordineert byden iij leden deser stat tot ontfangers en. wtgevers: Henric Ghyselen, Ian van Liebergen, meester Cornelis Coelbaerts, Claes van Ravesteyn.

In desen iaere syn int capittel aengenomen iiij vicecureten of cappellaens, te weten, meester Ian Hels, bacularius, meester Ian, cappellaen van Orten, meester Mattheus van Berlicum en. meester Anthonius van Hemert: want daer waren gestorven ij cappellanen, te weten, meester Ioseph Valckenborch en. meester Simon van Wel.

In desen iaere, opten avont vanden kermis, syn gecomen van boven ontrent een dusent knechten swarte ruters, ende datmen die knechten niet door die stat laten woude, soo is die heel processie en. omganck after gebleven tot sMaendachs toe, doen werdt den ganschen omganck gehouden, ende die knechten syn buyten om te water over den Muntel door pleyten, benevens den Boom nae sint Ians poort en. van sint Ians poort totter Pickenpoort en. soo voorts nae Antwerpen toe gereyst.

Omtrent sinte Bartholomeus dach in Augusto heeftmen bestaen te graven ter stat Diese, beginnende aen die Hekel aen die plaets, ende eerst bestaen die dorpen Vucht, Cromvoort en. Oeteren⁽²⁾, des anderen daghes Gestel ende soo voorts gegraven, die dorpen comende elck sterck

(1) Dit berigt bij B. weggevallen.

(2) Oeteren, Deuteren. Bij B. Orthen.

[p. 134]

l of lx mannen, ende soo voorts gegraven nae die Bazeldonck poorte.

Noch bestaen te graven achter die Minderbrueders, voorts naden ouden raethuys.

Inden iaere ons Heeren dusent ccccc en. liiij is alsoo groote gebreck geweest van rog, boeckweyt, haver, als in menich iaer is gesien, want hadde den vremden rog wt Ryge en. Revel⁽¹⁾ en. wt Oostlant niet gecomen van Amsterdam, soo soude desen rog hebben gegouwen xij of xiij gulden dat mudde, oock en soude aldaer geen rog hebben geweest te coopen: mer, God hebbe loff, tot Amsterdam was meer coren aengecomen soo overvlodich, dat men noch het mud roggen gecoft heeft min dan iiij Karolus gulden.

In dit iaer is ten Bosch af gepubliceert die vryheyt vanden tol voor alle borgeren van Tsertogenbosch int lant van Geldre te passeren.

In desen scepen stoel, in Novembri, den xxviij^sten dach, soo is gecoren Ian Hoze Eeverarts, diender vander gruen roeye, inde plaets van Gerit Cuysten, nu gestorven.

In dit iaer is die stat vanden Bosch seer swaerliken over vallen van die pestilencie, daer een groote menichte soo mans soo vrouwen af gestorven syn: mer midts dien datter soo groot volck int groot gasthuys ginck en. daer mit groote hoopen gestorven, soo en wist men die menichte niet van die gestorven waren vande pest. Op die selve tyt storven vyff nonnen int groot gasthuys mit den gasthuys meesters wyff, meester Peter van Oss huysvrou.

(1) Ryge en. Revel, Riga en Reval in de golf van Finland. Deze steden bij W. en A. weggelaten.

[p. 135]

In dit iaer [1555], den xi^sten dach in December, syn gecoren by die iij leden vander stat meester Peeter Pelgrom mit meester Henric die Bie, syn swager, om te wesen gesworen clerck deser stat.

Int selve iaer is ten Bosch geweest alsoo groote gebreck van borring⁽¹⁾, te weten, hout, torff, coelen etc., als oyt man gedenct of geleeft heeft. Die borgers branden van ghebreck haer bedtsteden, zulder plancken, iae, dat meer te beclagen was, allen die bancken lenden⁽²⁾ wert snachs gestolen of wat hout werck op der straten lach, iae oock men soude die baren daermen die lycken mede te gravens dracht oock al verbrant hebben, hadden sy snachs in die kercke niet opgesloten geweest. Een ton torfs costen iiij st. en. eenen ganc steen colen vij stuvers.

In dit iaer regneerde ten Bosch oock een vremde wonderlycke ziect op een manniere van coortse, daer by een groote hoofswere, daer groot volck ten Bosch oock aff storff ende meer gestorven souden hebben, hadden sy te tyt niet doen laeten mitter vlime⁽³⁾. Dese siecte regneerde meest in Augusto ende in Septembri⁽⁴⁾.

In dit iaer, ind beginne vanden Meye, is gehouden een provinciael capittel vanden Wilhelmitten ofte Bazeldonck en. op sinte Ians dach, ante portam latinam, soo hebben dese heeren Wilhelmiten in die processie gegaen mitten anderen religiosen, ende daer waren omtrent gecomen xxx vremde heeren te waghen en. op muylen⁽⁴⁾.

In dit iaer waren ten Bosch iiij provincialen, te we-

(1) Brand.

(2) B. Lende, lees lene, Kilian, voor leuning: mijns erachtens de leuningen der banken op de stoep. B., W. en A. zijn hier zeer kort.

(3) Lancet, laatijzer; Kilian.

(4) Deze berigten komen niet voor bij B., W. en A.

(4) Deze berigten komen niet voor bij B., W. en A.

[p. 136]

ten, heer Mathys Meeuwen, prior provinciael vanden Chartusers; heer Simon Peregremius⁽¹⁾, Hermen Stelenssoon vanden Bosch, prior provinciael vanden Wilhelmiten en. prior op die Bazeldonck; heer Adriaen van Oesterwyck, doctoor inder godtheyt, prior provinciael vanden Prekers, en. ten Bosch woonachtich daer hy professit was; brueder Ian Knyf, minister provincial vanden Minderbrueders, te voren gardiaen int clooster te Minrebrueders ten Bosch, wtten welcken men merken can die groote stantaftigheyt der religien en. disciplinen van oerden en. regel, die in die conventen en. cloosteren onderhouden wordt⁽²⁾.

In dit iaer [1556 is] Gerit Colen gecoren secretaris vander stat.

Item int iaer van [1500] lvi⁽³⁾, den xxv^sten in Iulio, is gecoren Ian Dircksoen, alias int Verxken, tot eenen meester vanden grooten gasthuys in die plaets van meester Peeter van Oss, eertyt secretaris van deser stat vanden Bosch.

In dit iaer van lvi began op terysen tot Tsertogen bosch die pestilencie, die namaels grooten quallen dede onder die borgers alsoo hier nu na volgen sal; ende op die selve tyt was ten Bosch oock een ander wondelycke siecte, daer groot volck af aflivich werdt.

In dit iaer [1557] quamen tot Tsertoghenbosch die hartoge van Bruynswyck en. die hartoge van Louwenborch en. meer andere groote heeren wt Hoochduytslant met sesthien of seventhien hondert Bruynswickers en. andere swarte ruters, dat alle lelike en. bloote boeven waren: ende want sy te dinste comen waren onsen prinche

(1) Simon Pelgrom.

(2) Dit berigt komt bij B., W. en A. niet voor.

(3) B. lxvij.

[p. 137]

Phillipus, den coninc van Engelant, tegen die Franchoysen, soo werden dese ruters geforiert in die borgers husen, daer die borgers een wyl tyts mede in grooter sorgen waren, mer sy grepen eenen moet en. al wilden die ruters den borgers geweldelyck overheeren, die borgers door haer ingeboren vromicheyt en. cloeckheyt benauden die ruyters, alsoo dat sy van haer boosheyt en. gardicheyt⁽¹⁾ swichten. Daer waren groote swaere ketenen lanx die straten gehangen en. men hiel snachs groote scherpe wake van twee of drie hondert gewapende mannen vander stat. Ter wylen dese ruyters in die stat lagen, soo quam die feeste vanden Bosch kermis en. ommeganck, mer die feeste werdt op geschorst, alsoo datmen noch omganck van die borgers en. scutters, noch processie van die gheestelyckheyt gehouden werdt, alleen werdt een stadighe misse gesongen van die choor deken metten sengers, ende die processie wert vertogen tot Sondachs toe nae sinte Bartholomeus dach, als recht kerckewidinghe is van sint Ians kercke. Als die tyt nu gecomen was, dat die hartogen mit haren ruyteren op trecken mosten na den princhen leger, soo meynden sy wtter stat te trecken sonder te betalen of yet te geven haeren werden, daer sy thuys gelegen hadden, mer die borgers en. die heeren vander stat deden die poorten toesluyten en. toe houden, en. [de] straten waren beset mit de ketenen en. in die huysen waren bestelt wapenen, als: bussen, half haecken, roeyars⁽²⁾ etc., datter niemant wt mocht riden, hy hadde eerst synen werdt vernucht en. voldaen, daer hy oock een quitancie af thoonen most, ende soo liet mense passeren en. wt ry-

(1) Gardicheyt, bij B. weggelaten; A. haerdicheyt.

(2) Roeyars, B. roers.

[p. 138]

den, dat welcke den ruyters seer verdroet, mer sy en mochten daer nyet tegens⁽¹⁾.

In dit iaere, na wech reysen vandie swerte ruyters, stont op weder ten Bosch een groote sware pestilencie, alsoo dat men niet genoch graften of dootkisten gemaecken mocht: men sette somtyts, iae dagelycx, vyf of ses in een graft. Men wilde seggen, datter soo meer soo min gestorven waren, soo in de stat soo int groot gasthuys, omtrent sesthien oft seventhien dusent.

Des Sondaechs nae sinte Bartholomeus dach, alst kermis was in sint Ians kercke, soo werdt daer gehouden een devote generael processie lancx die stat, daer allen die pristeren vanden capittel en. alle die heeren en. die ganscen raet vander stat elck een bernende kersse off een toortse om droech, ende daer werden oock om gedragen die beelden van ons lieve Vrouwe en. van sint Ian mit andere reliquien en. cleynoden, diemen gewoonlyck is om te dragen op Bosch kermis inden omganc.

Die pestilencie continueerde in die stat mit allen seere, al soo dat dicwils op eenen dach waren meer dan vyftich lycken; daer storven binnen iaers iiij cappellanen int groot gasthuys ende twee cappellanen van sint Ians kercke mit meer ander priesters en. bichters⁽²⁾ van sint Ians, ende hier om wert over draghen, dat sommighe Minderbrueders mitten heilighen sacrament by die ziecken lancx die straten gaen mosten.

Int selve iaer van [1500] lvij quamen ten Bosch drie dieven vuyt Engelant en. braken snachs in sint Ians choor inden avont, omtrent Kersmis, en. hebben dieflyck gestolen dat weerdige heilighe sacrament mit drye of

(1) V. mer sy en mochtens niet heeren.

(2) B. biechtvaders.

[p. 139]

vier ciborien en. twee of iij oli vaetkens mit een schoon silvere cruce, ende syn wtter stat gevloden en. gereyst nae Dordrecht, ende alsmen dese groote dieverye gewaer werdt, soo synse vervolget tot Dordrecht, en. die schoutet of balieu vander stat dede dese dieven sueken en. gevonden synde, werden sy ter iusticien geset en. gehangen, ende dat silver werck werdt vanden baliu wederom ten Bosch geseynt en. sint Ians kercke wederom gegeven.

Inden iaere ons Heeren dusent ccccc en. lviij, op den elfsten dach in Ianuario, is geweest alsulcke tempeest van wynt, dat noyt man desgelyckx geleeft en heeft. Die kercke vandie Minderbrueders is in gewayt, mids welcke daer groote scade geschiede; den grooten thoren van sint Ians kercke was in groote sorge der menscen, dat hy ter neder vallen soude, want hy seer wickelde en. beefden, mer door die verdinsten vanden heiligen appostel en. patroon is den thoren bliven staen, mer die kercke leet groote schade van andere structuren, die seer verdorven waren mit den swaren wint. Die wint was alsoo swaer en. groot, dat hy xv wynmolens ter neder velde, en. daer vielen veel thorens terneder in verscheiden plaetsen, als: tot Oerscot, Engelen, Wyck en. meer andere⁽¹⁾.

In dit selve iaer quam weder ten Bosch seer vreeslyck die pestilencie, daer menich treffelyck borger en. menich rycke vrouwen gestorven syn; daer en boven soo rengneerde ten Bosch en. op andere plaetsen die roode melisoen; noch was onder die ingesetenen vander stat een

(1) Dit berigt komt bij B., A. en W. niet voor.

[p. 140]

groote wonderlycke siecte, die de menschen hadden int hooft, in die borst, in die leynden en. in die beenen, daermen geenen raet tegen en wist te doen, midts welcke een groote ellendicheyt onder die menschen was⁽¹⁾.

In dit iaer heeft heer Ian van Brecht, scoutet, syn officie vanden schoutetschap verlaten, ende in syn stede werdt schoutet vanden Bosch syn soone, ioncker Iacop van Brecht, doende synen eet van getrouwicheyt voor die heeren opt raethuys.

Int selve iaer sterff Ian Dircsoen, meester vande groote gasthuys, ende in syn plaets werde geordineert Goert Cornelissz., in de Catt, indie tyt viscoper.

In dit iaer sterf ten Bosch die choor deken van sint Ianss, heer Gerit van Gameren, een goet duechdelyck priester, vander peste op Bosch kermis, ende dat cappittel van die canoniken bleef meer dan een iaer sonder deken, want sy twistich waren, ende soo onderwonden hem thof die sake en. daer werdt geordineert een canonik en. licenciat, meester Ian van Weert, die doen te Loven woonde.

In dit iaer persevereerde noch ten Bosch die pestilencie, daer groot volck af storff.

(1) Dit berigt komt wel bij A. en W. maar niet bij B. voor.