Adyosi / Afscheid

[p. 8]

Geleidebrief

Deze bundel is zowel een afscheidsgroet als een opruiming. Met verwijzing naar het diepzinnige Evangeliewoord: ‘In het huis mijns Vaders zijn vele woningen’, mag ik - op meer aardse wijze - constateren dat mijn schrijfbureau vele laden heeft, en dat nu wel het moment is aangebroken om een daarvan te ledigen, de inhoud wat te schiften en hetgeen misschien nog de moeite waard van het bewaren is, tot een redelijke volume te reduceren, ten gebruike van wie er nog naar wil omzien. Dat een aantal ‘jongeren’, beoefenaren van de Surinamistiek, tot het uitgeven van dit alles sua sponte, wilden overgaan, stemt mij tot grote dankbaarheid. Het is een van de gestes die mij het gevoel geven niet voor niets geleefd te hebben.

Ik zou met dit weinige willen volstaan. De ervaring heeft mij - en vele anderen - echter bijgebracht voorzichtig te zijn met publikaties over of naar aanleiding van Suriname, mijn land van herkomst. Want dit land dat nog altijd geen eigen volk, wel een aantal relatief kleine bevolkingen herbergt, en dat nog steeds zoekende is naar zijn vorm en wezen, zijn aparte plaats in de wereld, zijn bindende afspraken ondanks een Babelse spraakverwarring, brengt iedereen die te luid spreekt of met nadruk aandacht vraagt, in gevaar onwillekeurig oorzaak te zijn van veel misverstand. Het is niet te verwonderen, maar wel lastig.

Onder zulke omstandigheden is het beter overduidelijk te zijn, niet te schromen zichzelf geduldig te parafraseren en liever op niet altijd opwekkende discussies gevat te zijn dan zich boos af te wenden of teleurgesteld het zwijgen er aan toe te doen. ‘Roep zonder ophouden’, luidde al Jesaja's opdracht, die ik - zeker niet gemakshalve - ook maar van jongs af aan tot de mijne gemaakt heb. Vandaar de volgende vaststellingen waarmee zo niet elk, dan toch de voornaamste misverstanden kunnen worden tegengegaan.

Het Sranan of Sranantongo - een betere naam dan takitaki zoals het nooit door de bevolking zelf is genoemd (omdat deze term ‘gepraat’ of ‘geklets’ betekent) en een juistere naam ook dan Negerengels (omdat de wezenlijkste bestanddelen ervan niet Engels, maar Zuidwest-Soedanees zijn, terwijl de taal zeker door evenveel niet-negers

[p. 9]

als door negers gesproken wordt) - het Sranan dan, is een geestige, schilderachtige, muzikale, maar... een tamelijk woordarme verkeerstaal. In wetenschappelijke termen: een echte creolentaal, verder ontwikkeld dan een ‘pidgin’, maar nog lang niet zo ver dat zij zich kan aandienen als een cultuurtaal. Menige in meerdere of mindere mate gepigmenteerde Surinamer valt het zwaar deze werkelijkheid onder ogen te zien.

Heel bruikbaar in de dagelijkse omgang van zowat vierhonderdduizend leden van een nog niet zolang geleden en nog niet geheel en al ‘gedekoloniseerde’ samenleving of tot expressie van het denken en doen van een nog kleiner aantal onder hen, is het onvoldoende bruikbaar voor gecompliceerdere doeleinden. Zeker vandaag. Door allerlei linguïstische, psychologische en sociale factoren is het Sranan in zijn huidige vorm waarschijnlijk niet snel genoeg ontwikkelbaar om te kunnen dienen voor de verwoording van subtielere gevoelens en denkbeelden - vooral van abstracte begrippen - of om al datgene te kunnen zeggen wat de moderne Surinamer hetzij op zijn hart en zijn lever, hetzij in het hoofd heeft. Wie dit toch poogt te doen, verstoethaspelt onvermijdelijk het oude eerbiedwaardige Sranan en maakt er een ratjetoe van, vol verminkte ‘buitenlandse’ woorden en zegswijzen, met on-creoolse zinswendingen die niets meer van doen hebben met het echte creoolse taaleigen. Het gebeurt steeds meer en hier kunnen de geleerdste taalkundigen niets aan veranderen, de meest verknochte experts en de fanatiekste dilettanten al evenmin. Het Sranan blijkt dan ook sinds jaar en dag hoe langer hoe meer te verwateren - vandaar het malle spotgedicht op bladzijde 102.

De huidige jeugd bezigt weliswaar ‘gemakshalve’ een soort van Surinaams, maar kent het Sranantongo gewoonlijk maar gebrekkig en spreekt doorgaans een vernederlandst Sranantongo of een versurinaamst Nederlands met veel ontleningen aan het Amerikaans Engels of rudimentair Spaans, kennelijk niet het Portugees (van Brazilië) zoals al eeuwen geleden wel het geval was, toen al deze woorden volledig in de landelijke creolentalen geïncorporeerd werden. Hoe goed bedoeld de pogingen zijn die nu nog door enkelen worden aangewend om zulke ‘aanpassingen’ ongedaan te maken, elk trachten om het ‘echte’ of verknoeide Sranan tot een nationale taal te verheffen, is gedoemd te falen. Hier is een proces op gang dat niet

[p. 10]

te stuiten valt. Dit wil natuurlijk niet zeggen dat het Nederlands hierom zo heel veel kans heeft op de lange duur de werkelijk nationale taal van Suriname te worden. Probeer maar eens de vigerende Grondwet in het Sranan te vertalen of een geheel nieuwe in deze taal te ontwerpen! Neen, de hemel mag weten hoe de nationale taal van deze ‘onafhankelijke republiek’ ooit klinken zal.

Stellig, het echte Sranan heeft een belangrijke functie in deze samenleving gehad en heeft voor een gedeelte deze functie als koinè, als Gemeinsprache en interraciale verkeerstaal nog steeds. Het ‘cultiveren’ ervan is dan ook om historische, folkloristische of linguïstische redenen alleszins gewettigd; maar niet om nationalistische, sociaal-economische of praktische redenen. Koestering van het stervende behoeft nog geen poging te zijn tot eeuwigdurende instandhouding ervan; misschien zelfs integendeel!

Mij heeft het sinds mijn eerste studiejaren voortdurend geboeid de expressiemogelijkheden van het toen als ‘onvervalst’ beschouwde Sranan te verkennen. Vooral proberen zo ver mogelijk te gaan met de uitdrukking van poëtische waarden door middel van een zo ‘gezuiverd’ mogelijk taalgebruik. Het bleef een boeiende, zij het meer speelse dan nuttige opgaaf, waaraan nog te weinigen hun krachten hebben gewijd, - immers de vele rijmelaars tellen niet mee. Want lang niet altijd welt het Sranan dat ‘op 's harten grond leit’ op natuurlijke wijze de Surinaamse dichter naar de keel, hoewel er ook na Papa Koenders en Henny de Ziel (Trefossa) nog tal van onbetreden paden open liggen.

Te schrijven zonder het taaleigen geweld aan te doen, zonder onverstane of onzinnige neologismen in te voeren, is een van de spelregels zonder welke het spel zinloos en willekeurig wordt. Daarom meen ik het te moeten betreuren wanneer sommigen - onder wie overigens zeer verdienstelijke auteurs - gemakshalve hiermee de hand lichten en er al te vaak toe zijn gekomen een soort geheimtaal of een onsurinaams pseudo-Sranan te schrijven dat enkel ‘gekunsteld’ is, maar geen dichtkunst in deze taal, noch kunstproza opleverde. Slechts levende taal - en ook een dode of stervende taal is eens levend geweest - lijkt mij de moeite van het ‘beoefenen’ waard. Het bestuderen ervan blijft natuurlijk voer, zelfs krachtvoer, voor linguïsten.

[p. 11]

De in deze publikatie gebruikte spelling van het Sranan is niet die welke ik zelf voorsta. Maar elke spelling (als omzetting - codering - van fonemen in grafemen) is onbevredigend en zal altijd berusten op een reeks compromissen. Wel is zij alleen redelijk wanneer ze is georganiseerd voor degenen die de taal reeds kennen, en niet in de eerste plaats voor wie haar nog moeten leren. Die hebben een andere ‘codering’ nodig, en ook de spellingswetgever kan niet twee heren dienen, zelfs niet in zijn camouflage als computerprogrammeur. Terwille van democratie en rechtsorde heb ik nu al mijn tussen 1943 en 1993 ontstane gedichten zoveel doenelijk ‘omgespeld’ volgens het ‘officieel’ geworden spellingvoorschrift met zijn ietwat voorbarige onafhankelijkheidssymboliek. Of, zoals reeds Thomas Aquinas dichtte: Visus, gustus, tactus in te fallitur/sed auditu solo, tute creditur. Moge het bij mij ook zo zijn. Geschreven taal is altijd enigszins misleidend; de ‘taalmuziek’ nooit.

Op de valreep van Charons bootje voor publikatie gereedgemaakt, bestaat deze bundel uit drie afdelingen, waarvan de eerste en voornaamste een reeks oorspronkelijk in het Sranan geschreven gedichten. Omdat zij ook iets van het gevoelsleven, de mentaliteit en gebruiken van het land weergeven - direct herkenbaar als wi eigi sani, maar niet direct begrijpelijk voor ‘outsiders’ - werden zij achteraf vertaald, en wel zo, dat de vertaling zowel naar vorm als naar woordelijke inhoud het origineel zo dicht mogelijk benadert. Dit mede ten dienste van hen die het Sranan van de generatie uit het eerste kwart van de eeuw (de stokoude generatie van thans) nader willen bestuderen. ‘Kanga obyaman/Ballade van Canga’ werd uit het Creools-Engels zowel in het Sranan als in het Nederlands overgebracht en is dus niet ‘oorspronkelijk’, maar van mijn begaafde kunstbroeder Eric Roach uit Tobago, die mij zei dat hij veel uitdrukkingen in mijn Sranan-vertaling herkende als ‘dezelfde die wij op het eiland gebruiken’. Wat het gedicht ‘Du’ betreft: ik vond het tussen mijn overige Sranan verzen, maar vraag mij in gemoede af, of het niet te ‘authentiek’ is om werkelijk van mij te zijn. Het is zó direct en zó aangrijpend echt, dat het mogelijk is dat het enkel door mij genoteerd is. Ik weet het echt niet meer, maar vind het in ieder geval om zijn compacte veelzeggendheid verdienstelijk genoeg om het niet in mijn bureaulade te laten liggen en hier te presenteren

[p. 12]

met de vertaling ‘Vrouwendanslied’.

De overige verzen van deze afdeling en ook een deel van de oorspronkelijk Nederlandse in de volgende zijn in zeer uiteenliggende jaren en plaatsen, en vooral onder heel verschillende omstandigheden ontstaan, althans in hun eerste aanzet. Nu eens hadden ze bepaalde toestanden of incidenten tot aanleiding, dan weer het verzoek van een alerte ambtenaar van de Burgerlijke Stand om wat ‘passende gedichten’ voor de trouwceremonie - een beroep dat onder omstandigheden niet viel af te wijzen, hoezeer in het verre Nederland de ‘gelegenheidsdichtkunst’ naar het verdomhoekje verwezen is. Ten onrechte overigens. Evenals het hekel- en schimpgedicht zijn alle drie soorten naar Vondeliaanse traditie ‘volwaardig’. Er zijn ook teksten uit twee vaudevilles bij; andere van folkloristische aad, en zowaar ook nog enkele ‘nationalistische’ hoewel allerminst juichende. Het liep dan ook uit op ‘vaderland in de verte’ en een adieu zonder ‘au revoir’.

De tweede helft bevat gedichten uit of over Suriname, die in het Nederlands ontstonden en mij onvertaalbaar in het Sranan voorkomen. Het derde gedeelte tenslotte brengt een aantal vertalingen van verzen uit andere landen van het halfrond, die thema's behandelen welke Suriname nauw raken. De afdeling besluit met een oud Surinaams slavenlied en mijn vertaling van negentien gedichten van Trefossa.

Hiermee hoop ik de ‘opruiming’ voldoende te hebben gemotiveerd. Er wordt verder niets mee gepretendeerd; het merendeel van het hier gebodene werd nooit tevoren of slechts op een onopvallend plaatsje gepubliceerd. Rest het ‘afscheid’ dat ik niet zonder weemoed en erkentelijkheid neem. Of het voorgoed zal zijn? Waarschijnlijk wel, maar ik weet het natuurlijk niet zeker. Wel dat het de hoogste tijd is om meer en meer taken aan jongeren over te dragen, nu voor mij, zoals voor elke oud-strijder, de aftocht wordt geblazen.

Adyosi dan, kunet' alontu.

Un waka bun!

A.H.