Kopij en druk in de Nederlanden. Atlas bij de geschiedenis van de Nederlandse typografie

[Zeventiende eeuw]

61 Kopij in voorbereiding voor pagina 17 van: Franciscus Raphelengius, Lexicon Arabicum. Raphelengius, Leiden 1613.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, Cat.Hss. 7, nr 375, Hs.IIIE23, f.214.

Aantekeningen. (1) Een bijzonder geval van kopij; de kopij is nog voor de druk veranderd en van toevoegingen voorzien. De formaatsignatuur suggereert gebruik voor de druk, moet echter bij controle en correctie zijn aangebracht. (2) Zie p.94, 98, 104.

Analyse. Handschrift: formaatsignatuur, Arabisch, Hebreeuws.

Literatuur. H.F. Wijnman, ‘The origin of Arabic typography in Leiden’, in: Books on the Orient published by E.J. Brill; a catalogue offered to the members of the 24th Congress of Orientalists, Munich, Leiden 1957. H.F. Wijnman, ‘Thomas de Vechter, lettergieter te Leiden 1584-1602’, in: Het Boek 29, 1947-48, p.149-153.

62 Pagina 17 van: Franciscus Raphelengius, Lexicon Arabicum. Raphelengius, Leiden 1613.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 1065C15.

Titel. francisci | raphelengii | lexicon | arabicvm. |(vignet)| leidae, | Ex Officinâ Auctoris, | 1613.

Collatie. 4^o: *⁴ 2*², A-4M⁴, α-ι⁴, 366 ff., pp.: [12] 1-648, i-lxviii[4]. Pagina 512 is gepagineerd 500, *3 is gesigneerd 3*. Het hele boek loopt van achter naar voren.

Inhoud. *1r: titel. *1v: gegraveerd portret van de auteur. *2r: memoriae | clarissimum doctissimorumque | Virorum abrahami ortelli, | ivsti lipsii, | caroli clvsii, | franciscvs & ivstvs | raphelengii | Lexicon hoc parentis sui Arabicum, | quod ipse viuens iisdem addixerat, | dd.cc.q. | 1613. *2v: lectori | Arabicae linguae studioso ... A1r: francisci raphelengii | lexicon | arabicvm. 4B1r: index | vocvm hebraicarvm | et chaldaicarvm. 4B3r: index vocvm graecarvm. 4B4v: index vocvm latinarvm. α1r: m. thomas erpenivs | lectori S. α1v: m. thomae erpenii | observationes | in | lexicon arabicvm. ι3r: errata. ι4: blanco.

Aantekeningen. (1) Voor een voorstadium tot de definitieve kopij zie 61. (2) Zie p.24, 30, 98, 112, 120.

Analyse. Druk. Letter: Arabisch, cursief, Hebreeuws, romein. Ontwerp: twee kolommen, sprekende hoofdregel. Zetten: zetten van een lijn.

Literatuur. Zie over Erpenius en Raphelengius: W.M.C. Juynboll, Zeventiende-eeuwsche beoefenaars van het Arabisch in Nederland, Utrecht 1931 (proefschrift Utrecht).

63 Folium A4 recto van: G.A. Bredero, Epitalamium. (Paulus Aertsz van Ravensteyn, Amsterdam) 1612.aant.

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 853A97.

Titel. epitalamivm, | Of | Bruylofs ghedicht, | Ter eeren het van | God-ghevoechde Houwelijck tusschen den

[p. 182]

vroomen | Jongman, dirck pietersz. voskvyl. | Met de | Eerbaere, ende Deughd-rijcke Jonghe Dochter | aafgen willems dochter. | Versamelt inden Huwelicken staet den 26. Februari. | (vignet) | Jn het Jaer der versoeninghe | M.DC.XJJ.

Collatie. 4^o: A⁴, 4 ff., geen paginering. Het boekje is geheel in rood gedrukt.

Inhoud. A1r: titel. A1v: blanco. A2r: tekst. A4r: einde tekst. A4v: Bruylofs-Liedt ... Door G.A. Bredero. 't kan verkeeren.

Aantekeningen. (1) Een onderzoek wees uit, dat het bruiloftsgedicht werd gezet en gedrukt in de werkplaats van Paulus van Ravensteyn door D.P. Voskuyl, toen nog boekbinder, later drukker, in samenwerking met de auteur. De letter is Frans, een bastaard Garamond, soms zeer gesleten; het zetsel is correct, dat wil zeggen, er zijn weinig of geen zetfouten. Er is echter in technisch opzicht slecht gedrukt, zoals blijkt uit het register, de doorslag en de zware moet van de weerdruk. (2) De druk is als private-pressuitgave te beschouwen; een gelegenheidsdruk door jongelui met toestemming van Van Ravensteyn, die oud materiaal beschikbaar stelde. Ook het gebruik van rood wijst op een bijzondere gelegenheidsdruk. Zie ook 51, 164-167, 208, 209 en 215. (3) Zie p.32, 94.

Analyse. Druk: custode, doorslag, moet, register slecht, uitgang. Letter: gothisch, romein.

Literatuur. W.A.P. Smit, ‘Een aanvulling op de bibliographie van Breeroo's en Starters werken’, in: Het Boek 16, 1927, p.370-372.

64 Ontwerp voor de gegraveerde titel van: Breviarium Romanum. Plantijn, Antwerpen 1614. Verkleind.aant.

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, Arch.118, p. 437.

Translitteratie. Middenboven: Ecclesia cum clauibus, libro, | triplici coronà, et desuper Spiritu Sancto, | vt in titulo annalium Baronij; sed haec | in dexterâ manu, in sinistra verò | sceptrum, depicta habitu splendido et | glorioso. Linksboven: Angelus [-propugnans] ≤defendens≥ | [-pro]Ecclesia<m> | vel deferens potius | incensum tanquam | orationem. Rechtsboven: Angelus [-pugnans] | defendens Ecclesiam | vel deferens potius | incensum tanquam | orationem. Links van middenkader: Diuus Petrus. Rechts van middenkader: Diuus Paulus. In het middenkader: Breviarivm | Romanvm, | Ex decreto sacrosancti Concilij | Tridentini restitutum, | P11 V. Pont. Max iussu editum, | et | Clementis VIII. auctoritate recognitum. | antverpiae | ex officina plantiniana | Apud Viduam et Filios Io.Moreti. | m. dc. xiv. Onderaan links: Insignia | Pij V. Midden: Insignia Pauli V. Rechts: Insignia Clemen-|tis VIII.

Aantekeningen. (1) Voor twee andere ontwerpen voor deze titelpagina, de uitgewerkte tekening en de proef zie 65, 66, 67 en 69; voor de koperplaat 68; 70 en 71 tonen de afdrukken van twee verschillende staten van de druk. (2) De translitteraties van 64, 65 en 66 werden gecontroleerd door Dr P.C. Boeren. (3) Zie p.40, 111, 115.

Analyse. Ontwerp: geschreven ontwerp voor een gegraveerde titelpagina.

65 Ontwerp voor de gegraveerde titel van: Breviarium Romanum. Plantijn, Antwerpen 1614. Verkleind.aant.

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, Arch.118, p.439.

Translitteratie. Middenboven: Confessus Sanctissimae Trinitatis in gloriae ac | Lucis maiestate, siue, | Visio quae describitur Apocalyp. 4. versus 2. et seqq. | circumcirca chorus angelorum et seraphinorum | siue confessus ille.24. seniorum ex apocalypsi. In de boog hieronder: sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus omnipotens, qui erat, et qui est, et qui venturus est. | vel, sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus Sabaoth. plena est omnis terra gloria eius, osanna in excelsis. Links van de boog: Angelorum et | sanctorum | corona. Hieronder omlijnd: Laudate dominum de ce̹lis. Rechts van de boog: Angelorum et | Sanctorum Corona. Hieronder omlijnd: laudate eum in excelsis. Middenonder de boog: Laudate eum omnes angeli eius, Laudate eum omnes virtutes eius. Bovenin middenkader: Cantate domino canticum nouum, Laus eius in ecclesia sanctorum. Links van dit kader: [-∼]Angeli | cum turibulis | fumigantibus | subuolantes | in quo fumo | ascendente | sit scriptum | Abba pater. Hieronder: Sanctus Petrus. Rechts van het kader: Angeli cum | turibulis etcetera; | ut ab aduerso latere. vario situ pro pictoris | genio. Hieronder: Sanctus Paulus. Onder tegen het middenkader: te lezen aan weerszijden van het wapen: Dirigatur Domine, oratio | mea, |(wapen)| sicut incensum in | conspectu tuo. In het wapen: Insignia | Pauli | quinti. Links en onder het wapen: Coetus ex omni gradu | Ecclesiasticorum qui ad officium | recitandum tenentur. | genuflexus manibus in sublime porrectis, et oculis sursum | eleuatis. cum dicto alibi oportunè, SURSUM corda. Rechts van het wapen: chorus ut supra adiunctis retro virginibus religiosis. In de linkerbenedenhoek achter een gebogen lijn: Dauid cithara | seu psalterio canens, | cum dicto in scedula: | Laudate dominum in | psalterio et cithara: |. In de rechterbenedenhoek achter een gebogen lijn: Cecilia pulsans | organa cum dicto: Laudate dominum | in chordis, et organo. In de linkerbenedenhoek: Laud. Middenonder: Sacerdotes dei benedicite dominum, serui dei hymnum dicite deo. Hieronder: Septies in die Laudem dixi tibi, super judicia [-justiti̹ tue̹ [-∼] misericordie̹ tue̹] justitie̹ tue̹. Per singulos dies benedicimus te, et Laudamus nomen tuum in seculum et in seculum seculi. Multum enim valet deprecatio Justi assidua.

Aantekeningen. (1) Voor twee andere ontwerpen voor deze titelpagina, de uitgewerkte tekening en de proef zie 64, 66, 67 en 69; voor de koperplaat zie 68. 70 en 71 tonen afdrukken van twee verschillende staten van de druk. (2) Zie p.40, 111, 115.

Analyse. Ontwerp: geschreven ontwerp voor een gegraveerdé titelpagina.

66 Ontwerp voor de gegraveerde titelpagina van: Breviarium Romanum. Plantijn, Antwerpen 1614. Verkleind.aant.aant.

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, Arch.1150a, p.73.

Translitteratie. Middenboven: Ecclesia habitu magnifico et splendido, | cum triplici corona in capite, et | Spiritus Sancti radijs desuper eam | cingentibus: teneat ≤manu dextra≥ librum apertum, | in quo he̹c

[p. 183]

verba appareant: | Cantate Domino canticum nouum: | Laus [-in] eius in Ecclesia Sanctorum | manu le̹ua teneat claues cum cruce | qualis summo Pontifici pre̹ferri solet. Linksboven: Angelus stans vel | genuflexus, deferens | incensum: in quo | he̹c verba apponantur: | Dirigatur ≤Domine≥ oratio mea | [-sicut incensum in | conspectu tuo]. Rechtsboven: Angelus item stans | vel genuflexus, ac | deferens incensum, | cum verbis: [-Dirigatur | domine oratio mea.] sicut | incensum in | conspectu | tuo. Midden links: Diuus Petrus | verba he̹c alibi apponantur | Estote prudentes et vigilate | in orationibus. Midden rechts: D. Paulus | Orationi instate, vigilantes | in ea in gratiarum actione. Onder links: David ludens | cithara. [-cu] et | verba apponantur: | Laudate eum in psalterio et cithara. Onder midden: Insignia Pauli V. Onder rechts: S. Ce̹cilia ludens | organo: [-cum] verba apponatur: Laudate | eum in chordis et | organo. Op de verso-zijde staat: Titulus Breviarii in ff. (in fine).

Aantekeningen. (1) Voor twee andere ontwerpen voor deze titelpagina, de uitgewerkte tekening en de proef zie 64, 65, 67 en 69; voor de koperplaat 68. 70 en 71 tonen afdrukken van twee verschillende staten van de druk. (2) Zie p.40, 111, 115.

Analyse. Ontwerp: geschreven ontwerp voor een gegraveerde titelpagina.

67 Ontwerp voor de gegraveerde titelpagina van: Breviarium Romanum. Plantijn, Antwerpen 1614. Verkleind.aant.

Londen, British Museum, cat. H35, 1881.6.11.30.

Aantekeningen. (1) Tekening van P.P. Rubens naar de voorgaande schetsen door Moretus (zie 64-66). (2) Voor de koperplaat, die naar deze tekening werd gesneden zie 68. Een door Rubens gecorrigeerde proef en twee staten van de druk worden getoond onder 69-71. (3) Zie p.40, 111, 115.

Analyse. Ontwerp: ontwerp voor een gegraveerde titelpagina.

68 Koperplaat van de gegraveerde titel van: Breviarium Romanum. Plantijn, Antwerpen 1614.aant.

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, K.P.167D.

Aantekeningen. (1) De plaat is door Ph. Galle gesneden naar de tekening van P.P. Rubens: 67, die volgens ontwerpen van Moretus werkte: 64-66. (2) De plaat is gereedgemaakt voor de tweede druk van 1628, waarbij het impressum veranderd werd, terwijl het wapen van Paus Paulus V werd weggeslepen en vervangen door dat van Urbanus VIII. (3) Zie p.39, 40, 111.

Analyse. Drukkersmateriaal: koperplaat.

Literatuur. H.F. Bouchery en F. van den Wijngaert, P.P. Rubens en het Plantijnsche huis, Antwerpen 1941, p.61-63, afbeeldingen 31 tot 34.

69 Proef voor de gegraveerde titel van: Breviarium Romanum. Plantijn, Antwerpen 1614.aant.

Parijs, Bibliothèque Nationale, VCC.34j.rés.

Gegraveerde Titel. breviarivm | romanvm | Ex decreto Sacrosancti Concilij | Tridentini restitutum, | P11 V. Pont. max. iussu editum, | et | Clementis VIII. auctoritate recognitum. | antverpiae, | ex officina plantiniana, | Apud Viduam & Filios Ioannis Moreti. | m.dc.xiv.

Collatie. 2^o: *⁸(*1+χ1) 2*-3*⁸ 4*⁶, A-3Q⁸ 3R⁴, a-i⁸ k⁴.

Inhoud. *1r: franse titel. x1r: gegraveerde titel, verso blanco. *3r: Pius Episcopus Seruus Seruorum Dei, Ad perpetuam rei memoriam. *4v: ondertekening. *5r: Clemens Papa VIII. Ad perpetuam rei memoriam. *5v: ondertekening. *6r: Paulus Papa V. Ad futuram rei memoriam. *6v: Licentia Et Approbatio Ordinarii; Summa Priuilegii. *7r: De Anno Et Eius Partibus. 2*1r: Tabula Paschalis Antiqua Reformata. 2*1v: Tabula Paschalis Noua Reformata. 2*2v: Tabella Temporaria Festorum Mobilium. 2*3v: Kalender van de vaste feesten. 3*1v: Rubricae Generalis Breuiarii. 4*3v: Duae Tabellae Ex Superioribus Rubricis Excerptae. 4*4v: Si Occurat Eodem Die. 4*5v: Quando Concurrit. 4*6r: Absolutiones Et Benedictiones Dicendae ante Lectiones in Officio nouem & trium Lectionum. 4*6v: gravure. A1r: Psalterium en inleidende gebeden. G6v: gravure. G7r: Proprium De Tempore. K1v: gravure. K2r: In Natiuitate Domini. N3v: gravure. N4r: In Epiphania Domini. Y4r: Feria Quinta In Coena Domini. 2A4v: gravure. 2A5r: Dominica Resurrectionis. 2E2v: gravure. 2E3r: In Ascensione Domini. 2G1v: gravure. 2G2r: In Festo Pentecostes. 2G8v: In Festo S. Trinitatis. 2H6v: gravure 2H7r: In Festo Corporis Christi. 2T6r: Homiliae, Et Orationes In Dominicis Per Ordinem Dispositae, A Tertia Post Pentecosten, Vsque Ad Aduentum. 2V8r: Proprium Sanctorum. 3K1v: gravure. 3K2r: In Assumptione B. Mariae Virginis. 3O7v: gravure. 3O8r: In Festo Omnium Sanctorum. 3R3v: Psalmorum Index. 3R4: Canticorum Index; Hymnorum Index. 3R4v: finis. a1r: Commune Sanctorum. f4v: Officium Beatae Mariae In Sabbato. g8v: Officium Defunctorum. i7v: In Festo Sancti Angeli Custodis. k2r: finis. Series Chartarum. k2v: antverpiae, | ex | officina plantiniana, | Apud Viduam & Filios Ioannis Moreti. | m.dc.xiv. k3r: drukkersmerk. k3v: blanco. k4r en v: blanco.

Aantekeningen. (1) De titel werd door Ph. Galle gesneden naar een tekening door P.P. Rubens: 67, die werkte volgens ontwerpen van Moretus: 64-66. (2) De correcties zijn van de hand van Rubens. (3) Zie voor de koperplaat en de afdrukken van twee staten resp. 68, 70 en 71. (4) Zie p.23, 39, 40, 110, 111.

Analyse. Druk: plaatdruk. Illustratie: proefdruk van gravure. Ontwerp: gegraveerde titelpagina.

70 Gegraveerde titelpagina van: Breviarium Romanum. Plantijn, Antwerpen 1614.aant.

Oxford, Bodleian Library, CAPS.II.3.

Aantekeningen. (1) Zie voor de drie ontwerpen en de uitgewerkte tekening van deze titelpagina 64-66 en 67; voor de koperplaat en een proef 68 en 69. Voor een tweede staat van deze titelpagina zie 71. (2) Zie p.23, 39, 40, 110, 111.

Analyse. Druk: plaatdruk. Illustratie: gravure. Ontwerp: gegraveerde titelpagina.

71 Gegraveerde titelpagina van: Breviarium Romanum. Plantijn, Antwerpen 1628.aant.

[p. 184]

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus.

Aantekeningen. (1) Zie voor de drie ontwerpen en de uitgewerkte tekening van deze titelpagina 64-66 en 67; voor de koperplaat en een proef zie 68 en 69. Voor de eerste staat van deze titelpagina zie 70. (2) Zie 69, aant.2. (3) Zie p.23, 39, 40, 110, 111.

Analyse. Druk: plaatdruk. Illustratie: gravure. Ontwerp: gegraveerde titelpagina.

72 Folium A3 recto van: I.P. Dou, De ses eerste boucken Euclidis. Willem Janszoon Blaeu, Amsterdam 1616. Uitsnede.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 721F21.

Titel. De ses eerste Boucken | evclidis, | Van de beginselen ende fondamen-|ten der Geometrie. | Waer by ghevoecht zijn eenighe nutticheden, | uyt de selve Boecken ghetrocken; Mitsgaders de | Specien in Geometrische figueren, als 't maken, | veranderen, 't samenvoughen, aftrecken, | vermenichvuldighen, ende deelen. | Overgeset, verclaert, ende uytgeleyt, tot vorderin-| ghe, ende oeffeninghe, van alle leergierighe, | liefhebbers der selver vryer Conste. | Door | Ian Pieterszoon Dov, der stadt | Leyden Landtmeter ende Wijnroeyer | Van nieus oversien, ende verbetert: Mitsgaders de byge-|vouchde nutticheden mette spetien in Geometrische fi-|gueren breeder verclaert ende vermeerdert deur | den selven Autheur. |(vignet)| Tot Amsterdam, ‖ By Willem Iansz. op 't Water, in de vergul- | de Sonnewijser, Anno 1616.

Collatie. 8^o A-P⁸, 114 ff., pp.: [15] 1-142 139 144 145 142-149 148 149 152 153 356 149 156-220, (216+14=230 pp.); pagina 86 is verkeerd gepagineerd als 68, 195 is verkeerd gepagineerd als 165, p.5 en p.29 zijn niet gepagineerd.

Inhoud. A1r: titel. Aiv: blanco. A2r: toe-eygen-brief | Aen den Eerwaerdigen, Verstandighen, | ian van hovt, der stadt | Leyden Secretaris ... A3v: einde toeëigenbrief. A4r: tot de constlie-|vende lesers. A6r: tekst. N1r: Kort byvoeghsel tot de ses eerste | Boecken Euclidis. P7r. besluyt. P8r: errata. P8v: finis.

Aantekeningen. (1) Voor een volgende druk zie 73. (2) Blaeu gebruikte een Franse kast waaraan de w ontbrak. De zetter zette voor deze letter vv. Zoals op 73 te zien is, werd later een min of meer passende w bijgesneden. (3) Voor een dergelijke handelwijze bij Elzevier zie 108. (4) Zie p.102, 119.

Analyse. Druk. Letter: cursief, romein. Zetten: Franse kast.

73 Folium A3 recto van: I.P. Dou, De ses eerste boecken Euclidis. Willem Janszoon Blaeu, Amsterdam 1626.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 1519D36.

Titel. De ses eerste Boecken (als 72) | beranderen, t'samen-voeghen, (als 72) Overgheset, verclaert, ende uytgheleyt, tot vorderin-|ghe, ende oeffeninghe van alle leergierighe, liefhebbers der selver vryer Conste. | (als 72) | Van nieus oversien, ende verbetert: Mitsgaders de byghe- |voechde nutticheden mette specien in Geometrische | figueren breeder verclaert ende vermeerdert deur | den selven Autheur. |(vignet)| Tot Amsterdam ‖ By Willem Iansz. Blaeuw op 't Water, in de ver-|gulde Sonnewijser. Anno 1626.

Collatie. 8^o: A-P⁸, 120 ff., pp.: [14]1-224[2]. Pagina 97 is verkeerd gepagineerd als 57. In dit exemplaar is de hoek van p.222 in pastei gevallen. Deze pagina heeft daardoor geen paginering.

Inhoud. Als 72, vervolgens: P7v: besluyt. P8: blanco.

Aantekeningen. (1) Tussen deze druk en de gedrukte kopij (72) bestaan de volgende varianten:

r.	Gedrukte kopij	Druk
1	boucken	boecken
3	byvouchen	byvoechen
5	doen	doen
9	qualick	qualijck
9	vougen	voegen
13	boucken	boecken
21	dagelicks	dagelijcx

(2) Voor de Franse kast, die Blaeu in 72 blijkt te gebruiken, is een w bijgesneden. (3) Zie p.102, 119.

Analyse. Druk. Letter: cursief, bijgesneden letter, romein. Zetten: Franse kast.

74 Kopij voor folium B2 recto van: P.C. Hooft, Granida. Willem Janszoon Blaeu, Amsterdam 1615. Leendertz, Bibliographie 44. Uitsnede.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, Cat.Hss.2, nr 279, Hs.IIC14d.

Translitteratie.

Dorilea.

Daifilo' jck weet niet van wiens schoonheit dat ghij spreeckt.
Nae dat jck can bevijnen
En ist niet vande<n> mijne[,+]<n>
Want onlangs heb jck dien
Inde fontein gesien;
En t beelt [-dat mijn] in't [-stille] water [-is] ≤stil mij op dat pas≥ verschenen,
[∼+]<Q>uam met v seggen niet al te wel overeenen.
Maer siedij 't groene woudt, hoe lustich dat het staet,
Hoordij de vogelt[g+]<j>ens die voor den daegeraet
Danckbaerder sijnd' als d'onvernoechelijcke menschen,
De wellecome Son met sang goemorgen wenschen.
Siedij dees heuvels blondt, en het begraesde dal
Met bloemp[g+]<j>es veelerleij gemarmort overal,
'T wellustige banket van de ruischende bijen?
Hoe vrolijck lacht het al in dese somertijen?
Maer als den guiren herfst comt met sijn buijen aen
Sal dese<n> dingen al haer vrolijckheit vergaen,
En dees bloeyende jeucht des werelts, sal verkeeren
In dorren ouderdoom, en haer cieraet ontbeeren.
Nochtans indien dat al
De bouwlie<^n> spanden 't' samen,
En met een groot geschal,
De goden bidden quamen
Dat donder, blixem, windt, en hagels groot gewel<d>t
Mocht comen metter ijl vrijbuiten over 't vel<d>t,
Beroven d' Aerde van haer gespickelde rocken,
De bergen van haer cruin, de boomen van haer locken,
Om dieswil, dat doch eens d'aenstaende winter wreedt
Het Aertrijck plagen sou met diergelijcken leedt;

Aantekeningen. (1) Autograaf, in afwijking met hetgeen door Verdenius wordt medegedeeld in: P.C. Hooft, Granida; naar het Amsterdamsche handschrijft uitgegeven en toegelicht door A.A. Verdenius en A. Zijderveld, Zutphen 1940 (Klassiek letterkundig Pantheon), p. xix.

[p. 185]

(2) De drukker is zeer voorzichtig met de kopij omgegaan. De overgang in de druk van de ene pagina op de andere wordt vaag, in potlood of alleen met een krasje aangegeven. (3) Zie de aantekeningen bij 75. (4) Zie p.35, 94, 95, 98, 104, 134, 147.

Analyse. Handschrift: correcties in handschrift, kopij. Kopij: formaatsignatuur (alleen kras).

Literatuur. W. Gs Hellinga, ‘Manuscriptologie en tekstkritiek’, in: Handelingen van het drie en twintigste Nederlandse philologencongres, 1954, Groningen 1955, p. 30-32. W. Gs Hellinga, ‘De nieuwe P.C. Hooft-editie; over winst en verlies’, in: Handelingen der Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis 8, 1954, p.54, noot 14.

75 Folium B2 recto van: P.C. Hooft, Granida. Willem Janszoon Blaeu, Amsterdam 1615. Leendertz, Bibliographie 44. Uitsnede.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 694H32.

Titel. p.c. hoofts | granida |spel. |(vignet)| Tot Amsterdam, ‖ By Willem Iansz. op 't water, inde vergulde Sonnewyser. ‖ anno ciɔiɔxv.

Collatie: 4^o: A-H⁴, 32 ff., ongepagineerd.

Inhoud. A1r: titel. A1v: blanco A2r: inhovdt. A3v: einde van inhovdt; personagien. A4r: tekst: granida | spel. H4v: eynde.

Aantekeningen. (1) Tussen druk, voorzover afgebeeld, en kopij 74 bestaan de volgende varianten:

r.	Kopij	Druk
1	Siedij	Siedy
2	bloempjes	Bloempjes
2	gemarmort	ghemarmort
3	overal	over al
3	'T wellustige	'T wellustighe
3	ruischende	ruyschende
3	bijen	Bijen
4	somer-tijen	Somer-tijen
5	guiren	guyren
5	herfst	Herfst
5	comt	komt
5	sijn	zijn
5	aen	aen,
6	dese<n>	dese
6	dingen	dinghen
6	vrolijckheit	vrolijckheyt
7	werelts	Werelts
8	ouderdoom	ouderdom
9	Nochtans	Nochtans,
10	bouwliên	Bouwliên
11	En met een groot	En met groot
11	geschal	gheschal
12	goden	Goden
12	quamen	quamen,
13	donder	Donder
13	blixem	Blixem
13	windt	Windt
13	hagels	Haghels
14	comen	komen
14	ijl	yl
14	vrijbuiten	vrijbuyten
15	gespickelde	ghespickelde

(2) De zetter varieert in spelling, in het gebruik van kapitalen en in interpunctie. Ook spellingvarianten als ouderdoom: ouderdom (r.8) en desen: dese mogen niet tot zetfouten worden gerekend. Een duidelijke fout wordt gemaakt als in de regel En met een groot geschal het woord een wordt weggelaten. Waarom bij de correctie deze fout niet werd opgemerkt, is uiteengezet op p.134 en 147. (3) Zie p.35, 94, 119, 134, 147.

Analyse. Druk: binderssignatuur, custode. Letter: romein. Ontwerp. Zetten: geoorloofde afwijkingen.

76 Folium B2 recto van: P.C. Hooft, Granida. Willem Janszoon Blaeu, Amsterdam 1620. Leendertz, Bibliographie 45. Uitsnede.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, P.T. 45-16.

Titel. p.c. hoofts | granida | spel.|(vignet)| Tot Amsterdam, ‖ By Willem Iansz. op 't water, inde vergulde Sonnewyser. ‖ Anno ciɔ iɔ xx.

Collatie. 4^o: A-H⁴, 32 ff., ongepagineerd.

Inhoud. A1r: titel. A1v: blanco. A2r: inhovdt. A3v: einde van inhovdt; personagien. A4r: tekst: granida | spel. H4v: eynde.

Aantekeningen. (1) Voor de oorspronkelijke kopij en de eerste druk zie 74 en 75; voor een concurrerende nadruk (pirated edition; roofdruk) zie 77. (2) Deze druk is gezet naar de eerste editie uit 1615, waarbij de redactie van de druk nauwkeurig is overgenomen. (3) De enige afwijking van 1615 is de wijziging: ghemarmert in r.2 wordt ghemarmort. In de editie van 1636, Leendertz, Bibliographie 3, waarin de fout En met een groot geschal van 1615 hersteld is, staat gemarmert. (4) Zie p.35, 94, 134, 147.

Analyse. Druk: binderssignatuur, custode. Letter: romein.

77 Folium B2 recto van: P.C. Hooft, Granida. Johannes Janssonius, Amsterdam 1620. Leendertz, Bibliographie 46. Uitsnede.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, geen signatuur.

Titel. p.c. hoofts | granida | spel. |(vignet)| t'amsteldam, ‖ Voor Ian Iansz. Boeckverkooper op t'Water | inde Pascaert. 1620.

Collatie. 4^o: A-H⁴, 32 ff., ongepagineerd.

Inhoud. A1r: titel. A1v: blanco. A2r: inhovdt. A3v: einde van inhovdt; personagien. A4r: tekst: granida | spel. H4v: eynde.

Aantekeningen. (1) Voor de oorspronkelijke kopij en de eerste druk zie 74 en 75; voor de tweede druk zie 76. (2) Deze concurrerende nadruk (pirated edition) werd in de drukkerij van Johannes Janssonius gezet naar de in hetzelfde jaar bij Blaeu uitgekomen tweede druk van de Granida (76); dit kan blijken uit het feit, dat de vorm ghemarmert (r.2) die in de eerste druk en in de kopij ghemarmort was, hier ook voorkomt. De fout En met groot gheschal is hier ook overgenomen. (3) Andere afwijkingen van Blaeu 1615, resp. 1620 zijn: blondt wordt blont in r.1, vrolijck wordt vrolyck in r.4, zijn wordt zyn in r.5, gheweldt wordt ghewelt in r.13. (4) Zie p.35, 94, 134, 147, 152.

Analyse. Druk: binderssignatuur, custode, doorslag, moet. Letter: romein.

[p. 186]

78 Pagina 3 van: Bernardus Bauhusius, Epigrammata. Plantijn, Antwerpen 1616.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 270B30.

Titel. bernardi | bavhvsii | è Societate Iesv | epigrammatvm | selectorvm | libri v. |(vignet)| antverpiae, | ex officina plantiniana, | Apud Viduam & Filios Io. Moreti. | m.dc.xvi.

Collatie. 12^o: A-E¹², 60 ff., pp.: [2]3-116[4]. Pagina 47 verkeerd gepagineerd als 74.

Inhoud. A1r: titel. A1v: blanco. A2r: bernardi bavhvsii | è Societate Iesv | epigrammatvm | selectorvm | liber I. E10v: finis. E11r: censvra (d.d. 25 Aug. 1615). E11v: svmma privilegii. E12r: vignet. E12v: blanco.

Aantekeningen. (1) Voor het gedrukte ontwerp zie 79. (2) Zie de aantekeningen bij 79. (3) Zie p.23, 94, 112, 117, 119,

Analyse. Druk: binderssignatuur, custode. Letter: cursief, romein, swashletter. Ontwerp: initiaal, paginering.

79 Gedrukt ontwerp voor pagina 3 van: Bernardus Bauhusius, Epigrammata. Plantijn, Antwerpen 1616.aant.

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, Arch.118, p.500 en 503.

Aantekeningen. (1) Zie voor de druk naar dit ontwerp 78. (2) Bij vergelijking met 78 blijkt, dat voor de druk toch een oplossing gekozen is waarvan geen ontwerp is overgeleverd. (3) De drie gedrukte ontwerpen staan naast elkaar op één vel papier. Dit stuk werd echter later ingebonden in een groot recueil en kon daardoor niet als één geheel voor reproductie worden opgenomen. Ook traden bij de opname vertekeningen op. (4) Dat aan het uiterlijk van dit boekje bijzondere zorg werd besteed, kan mede blijken uit het feit, dat de titelpagina voor de tweede druk werd gemaakt naar een tekening van P.P. Rubens. (5) Zie p.23, 94, 111, 112, 115.

Analyse. Druk. Letter: cursief, romein, swashletter. Ontwerp: gedrukt ontwerp, geschreven ontwerp.

80 Tekening voor de gegraveerde titelpagina van: G.A. Bredero, Alle de spelen. Pieter van Waesberge, Rotterdam 1622.aant.

Leiden, Prentenkabinet der Rijksuniversiteit, Inv.137, portef, 2:2-3.

Aantekeningen. (1) De tekening is van Willem Buytewech. (2) Voor de druk zie 81. (3) Zie p. 40, 111, 115.

Analyse. Ontwerp: ontwerp voor een gegraveerde titelpagina.

Literatuur. Dit ontwerp wordt in een historisch overzicht over de illustratie in de zeventiende eeuw genoemd in: E. de la Fontaine Verwey, De illustratie van letterkundige werken in de achttiende eeuw, Amsterdam 1934, p.14. Zie over Buytewech: E. Haverkamp Begemann, Willem Buytewech, Amsterdam 1958 (proefschrift Utrecht), en J.G. van Gelder, ‘De etsen van Willem Buytenwech’, in: Oud-Holland 48, aflevering 1-6, 1931, p.49-72.

81 Gegraveerde titelpagina van: G.A. Bredero, Alle de spelen. Pieter van Waesberge, Rotterdam 1622. Unger, Bibliographie Brederoo, B.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 2491D13.

Gegraveerde Titel. Alle de Spelen | van | Gerbrand Adriaenss | bredero, | Amsterdammer | By Pieter van Waesberge tot Rotterdam.

Collatie. 4^o: ?⁴, A-3S⁴, 260 ff., ongepagineerd. 2Z is gemerkt: Z.

Inhoud. ?1r: gegraveerde titel. ?1v: blanco. ?2: blanco. ?3r: Aen de E.E. Hooch-Achtbare, Wijse ende zeer | Voorsienige Heeren, myne Heeren de | borgermeesteren | ende | raden | Der Wijdtberoemder coop-stadt | amstelredam. | (door Samuel Coster). ?4v: Namen der Spelen van den inhoudt deses Boecx. A1r: g.a. brederoos | griane. | Op zijn Spreuck | Het kan verkeeren. | Eerst Ghespeelt t'Amstelredam Sondaghs | voor Kermis, 't Jaer 1612. doch eerst gedruckt | vier Jaren na dat 't gespeelt is. |(vignet)| tot rotterdam, | By Pieter van Waesbergen Boeckverkooper, | Anno 1622. I4r: G.A. Brederoos | Treur-spel | Van | rodd'rick | Ende | Alphonsvs. | Op de regel: | De vrunden mogen kijven, | Maar moeten Vrunden blijven. |(vignet)| (verder als eerste titel). Anno 1622. S1r: g.a. brederoos | Over-gesette | lvcelle. | Op het woort: | schyn bedriecht. | (verder als eerste titel). 2C1r: g.a. brederoos | Moortje, | Waar in hy | Terentii | evnvchvm | heeft Na-gevolght. | Op 't VVoort: | Ongesien, kan geschien. | (verder als eerste titel). 2N3r: g.a. brederoos | Spaanschen Brabander, | ierolimo. | Gespeelt op de eerste Duytsche | academie, | Op het woort: | Al sietmen de luy men kensse niet.| (verder als eerste titel). 2X1r: g.a. brederoos | klvchten | Als | Vande | Koe. Sy men sonder Goetigheyt. | Den Molenaer. Ende den Quacksalver. | (verder als eerste titel). 2Z3r: g.a. brederoos | Klucht, | van | symen | Sonder Soeticheyt. | (verder als eerste titel). 3B3r: g.a. brederoos | klvcht | Van | Den Meulenaer. | Gerijmt in 't Jaer 1613. | (verder als eerste titel). 3D3r: g.a. brederoos | Klucht, | Vanden | hooghdvytschen | Quacksalver. | (verder als eerste titel). 3F1r: g.a. brederoos | Nederduytsche Rijmen, | Als is: | Verscheyden Brieven, soo in en buyten | Rijm; oock het Lof van | riickdom en armoede: | Ende vele dergelijcke sinrijcke ghedichtselen | meer, by hem beschreven. | (verder als eerste titel). 3R4v: Lyck-dichten | Over 'tafsterven des aardighen ende vermaerden Poeets, |garbrant adriaensz. | Brederode. |(vignet). 3S4v: finis.

Aantekeningen. (1) Naar 80 gegraveerd door J. van de Velde. (2) Volgens J.H.W. Unger, G. Az. Brederoo; eene bibliographie, Haarlem 1884, p.4, is het getal 35 voor de leeftijd van de auteur fout en zou er 33 moeten staan. (3) De graveur heeft de tekening nauwkeurig gevolgd; hij vergat echter de uitstekende hoek van het voetstuk, op de tekening aan de rechterzijde onderaan. (4) Zie p.32, 33, 39, 40, 110, 111.

Analyse. Druk: plaatdruk. Illustratie: gravure. Ontwerp: gegraveerde titelpagina.

82 Kaart van Straat Magellaens, opgedragen aan Constantijn Huygens, uit het tweede deel van: 't Toonneel des aerdriicx,

[p. 187]

ofte nievwe atlas. Willem Janszoon & Joan Blaeu, Amsterdam 1635.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 1804A3.

Gegraveerde Titel. tweede deel | van 't | toonneel | des aerdriicx, | Ofte | nievwe atlas, | uytgegeven | Door | Wilhelm: en Iohannem Blaeu. | Amsterdami, | Apud Guiljelmum | et Iohannem Blaeu. | Anno ciɔ iɔc xxxv.

Aantekening. (1) Dit detail wordt getoond als voorbeeld van de beroemde uitgaven van de Blaeu's op het gebied van de kartografie. (2) Zie p.32, 35, 36, 39.

Analyse. Druk: plaatdruk. Illustratie: gravure. Kaartdruk.

Literatuur. S.J. Fockema Andreae, Geschiedenis der kartografie van Nederland van den Romeinschen tijd tot het midden der negentiende eeuw; met medewerking van B. van 't Hoff; with a summary in English, Den Haag 1947. De Blaeu's, beschrijvers van land-, hemel- en waterwereld; catalogus van de tentoonstelling in het Amsterdams Historisch Museum, 26 juli-30 september 1952. F.J. Dubiez, ‘De Amsterdamse boekdrukkers en kaartenmakers Willem Janszoon Blaeu en Joan Blaeu’, in: Ons Amsterdam, 10de jaargang, nr 5, 1958, p.139-148. H. de la Fontaine Verwey en W. Gs Hellinga, In officina Ioannis Blaeu; twee inleidende studies bij een kleine tentoonstelling van de Dr. P.A. Tiele-Stichting, Amsterdam 1961.

83 Gegraveerde titelpagina van: C. Huygens, Otia. Aert Meuris, Den Haag 1625.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 1354B11.

Gegraveerde Titel. Constantini Hugenii | Equitis | otia. | versus | inopes rerum, nugaeque | canorae. | Constanter.

Titel. constantini hvgenii | Equitis | otiorvm | libri sex. | Poëmata varij sermonis, stili, | argumenti. | hagaecomitis, | Typis Arnodi Meuris. ‖ ciɔ iɔ cxxv.

Collatie. 4^o: a-c⁴ d², ¹A-F⁴, ∴², ¹G-I⁴,:², ¹K-P⁴ Q², (²A-F⁴ G²), ³A-Y⁴ Z², 180 ff., pp.: [28]1-46[6]47-66 [8]67-115[9]1-31[3]1-75 78-181[1]. Totaal 360 pp.

Inhoud. (gegraveerde titel + gegraveerd portret +) a1r: titel. a1v: inhoudsopgave. a2r: opdracht: danieli heinsio, | Equiti, | Consiliario & Historiographo | Regio, | Viro & Amico incomparabili. | (gedateerd: op a3r: Hagae-Comitis, vi.Cal.Iun.ciɔiɔ cxxv.). a3r: ad evndem. a4r: otiose lector. b1r: Ad | constantinvm hvgenivm | eqvitem, | Poematum suorum libros Latino, Gallico, | Italico, & Belgico sermone edentem. | (gedicht door C. Barlaeus). b2v: In eundem | epigramma. | (gedicht door I. Westerbaen). b3r: Aen den Heere | constantin hvygens | Ridder & c. | op syne | Leedighe wren. | sonnet. | (gedicht door P.C. Hooft). b3v: op de selve. | (gedicht door P.C. Hooft). c1r: sonnet | op de | ledighe vyren | van de Ed.Here | constantin huygens. | Ridder. | (gedicht door Laurens Reael). c1v: Op de |ledige vvren | van de Heer | Constantin Huygens. | (gedicht door I.V. Burch). c2r: Op de | leedige vyren | van d'Heere | Constantin Huygens | Ridder. | (gedicht door I. Westerbaen). c2v: op de dichten | van de Heer | constantin hvygens | Ridder & c. | (gedicht door I. Br[osterhuyzen]). c3r: Op de | ledige vren | van den Geestrijcken Heere | constantin huygens. | (gedicht door I.V. Vondelen). c3v: Om 't wtkomen der Gedichten | van den heere | Constantin Huygens. | (gedicht door N.N.=P.C. Hooft). d1r: Op de | ledighe vren | van den Heer | constantin hvygens, | Bysonders op desselfs | printen. (gedicht door F.B.). d1v: blanco. d2r: binnentitel: otiorvm | lib.primvs. ‖ Farrago latina. d2v: blanco. ¹A1r: tekst. ¹F3v: einde tekst. ¹F4r: blanco. ¹F4v: blanco. ∴ 1r: binnentitel: otiorvm | lib.ii. ‖ Des | hevres oisives | de constantin hvygens | livre second. | Qui contient | les efforts | francois & italiens. ∴ 1v: blanco. ∴ 2r: opdracht: A. Mesdam. les | geertrvde & constance | Hvygens. ¹G1r: tekst. ¹I2v: einde tekst. ¹I3 en 4: blanco.:1r: binnentitel: otiorvm | lib.iii. ‖ Der | ledige vren | van | constantin hvygens | derde boeck. | Daer in meest | bibel-stoff.:1v: blanco. :2r: opdracht: Aen Mejoffrouw | Me Ioffw. svsanne hoefnagle. ¹K1r: tekst. ¹Q1r: einde tekst. ¹Q1v: blanco. ¹Q2r: binnentitel. otiorvm | lib.iv. ‖ Der | ledige vren | van | constantin huygens | vierde boeck. | daer in | 't kostelick mall | ende | 't voorhovt: | Met weinigh meer. | Alles van den Zeewschen Druck, ende | midsdien, onoversien, onverbetert. (Hierna volgt een inseraat, met eigen paginering en signering). ²A1r: titel: in de meeste exemplaren uitgesneden: Ledige Uren | van | constantin huygens, | Dat is: | 't kostelick mall | ende | 'tvoorhovt: | Met weinich meer. | Alles van den Zeewschen Druck, ende | midtsdien onoversien, onverbetert. |(vignet)| t'Amstelredam, ‖ Gedruckt by Theunis Iacobsz, Boeck-drucker in de Wolvestraet, | in de Historie van Josephus, aano 1643. ²A2r: aen den ieser, | Soo op het | costelick mal, | Als op het | voor-hovt | van | 's-gravenhaghe, | van d'heere | Constantin Huygens. (gedicht door F.C.). ²A3r: aen den | Hoogh-gheleerden Heer | constantin hvygens, | Op het uyt-gheven | van syn | costelick mal, | ende | haeghsche voor-hovt. (gedicht door J. de Brune). ²A4r: gedicht | op het ghenoeghelicke | haeghsche voor-hout, | gheshreven | Door den hoogh-gheleerden Heer | constantin huygens. (gedicht door I. Luyt). ²A4v: gedicht | Op het | haeghsche voor-hovt, | ende | costelick mal, van d'heere |Constantin hvygens. ²B1r: tekst: ΚΕΡΚϒΡΑΙΑ ΜΑΣΤΙΣ, | satyra. | dat is, | 'tcostelick mal. | aen de heere | iacob cats, | Pensionaris der Stadt | dordrecht. ²C2r: einde Costelick Mal. ²C2v: groete | aen de ioffrovwen | anna ende tesselschade | vissers; | mitsgaders de heere | p.c. hooft, | drost van mvyden. ²C4v: eind. ²D2r: batave tempe, | dat is | 't voorhovt | van | sgravenhage. ²G2r: eind; hierna nog enkele gedichten. ³A1r: binnentitel: otiorvm |lib.v. ‖ Der | ledige vren | van |constantin hvygens | vyfde boeck | daer in | de stemmen | eeniger Steden en Dorpen van | Holland: | Mitsgaders | siine | characteres | oft | printen. ³A1v: tekst: den | stemmenden steden | van | holland | ende | westvriesland | gelvck. ³B4r: einde. ³B4v: characteres | Dat zijn | printen. ³C1r: Voorspraeck | van de | printen; | Aen mijn' Broeder | Secretaris van State. (gedicht). ³C3r: inleiding: ledige leser. ³C3v: tekst. ³K3r: einde tekst. ³K3v: blanco. ³K4r: binnentitel:| otiorvm | lib.vi. ‖ Der | ledige vren | van constantin hvygens | seste boeck. | daer in | van als. ³K4v: blanco ³L1r: tekst. Z2r: constanter. ‖ sativs otiari est, | qvam nihil agere. Z2v: errata.

Aantekeningen. (1) 83-92 betreffen de uitgave van de Otia 1625; ze laten de samenwerking zien tussen drukker en auteur. (2) De hier afgebeelde titelpagina is waarschijnlijk vervaardigd naar een ontwerp van Huygens, dat verloren is gegaan. Dergelijke schetsen van deze auteur zijn echter wel overgeleverd voor het titelblad van de Momenta Desultoria; zie 109-113. (3) Zie p.39, 110, 111.

[p. 188]

Literatuur. Voor Huygens: P.J.H. Vermeeren, ‘Vastaerts penn in arrebeyt; studiën over de werkmethode van Constantijn Huygens in zijn Nederlandse gedichten uit de periode 1617-1627’, in: De Nieuwe Taalgids 52, 1959, p.202-212 en 264-274.

Analyse. Druk: plaatdruk. Illustratie: gravure. Ontwerp: gegraveerde titelpagina.

84 Gedrukte kopij voor pagina 15 van: C. Huygens, Otia. Aert Meuris, Den Haag 1625.aant.

Den Haag, koninklijke Bibliotheek, bruikleen Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Amsterdam, Ak.XLVIII, f.100 verso.

Aantekeningen. (1) Voor de druk zie 85. (2) 83-92 betreffen alle de uitgave van de Otia. 84, 86, 88, 89 en 91 tonen kopij, de overige nrs tonen de druk. (3) Zie 83, aant.1. (4) De kopij is een oude drukproef; de correcties zijn door een andere hand en donkerder inkt te onderscheiden van de notities die later voor het klaarmaken van de kopij voor de editie 1625 zijn bijgeschreven:

Vers	Proef	Druk
28	car[-n]isse	caruisse
31	[-o]rbis	Orbis
38	vestr[-î]	vestri
40	su[-f]	sui

Van verschillende veranderingen is niet zeker of ze voor het gereedmaken van kopij of wel voor correctie van de drukproef hebben gediend. Zo zijn er komma's in de tekst geplaatst en ook is onderkast veranderd in kapitaal. Voor het gereedmaken van de kopij werd de titel bovenaan de eerste kolom gewijzigd. (5) De drukker, die met de auteur de kopij doorging, tekende de volgorde van de stukken in de druk met potloodcijfers aan (hier een cijfer 5, links boven naast de titel) en gaf elders verdere aanwijzingen erbij; zie 86. (6) Tussen kopij en druk worden de volgende varianten gevonden:

Kopij		Druk
r. 5	perpetuùm	r. 3	pertuùm
vs 2	arua	vs 2	arva
vs 6	meis	vs 6	meis;
vs 11	ita	vs 11	ità
vs 15	Nec;	vs 15	Nec,
vs 16	meis,	vs 16	meis;
vs 19	iubet	vs 19	jubet
vs 19	cūi	vs 19	cui
vs 19	Batauo	vs 19	Batavo.

(7) Over het twee keer plaatsen van signaturen is op p.97. gesproken. De oorzaak van het verplaatsen van de formaatsignaturen berust hier in het ontwerp. Wanneer de eerste signatuur zou zijn gehandhaafd, zou de titel voor dit stuk onderaan een pagina zijn gekomen. De auteur schijnt dit in dit geval te hebben willen vermijden, hoewel hij het elders in het boek wel toelaat; zie 92. Iets dergelijks gebeurt ook in 1650 in de drukkerij van J. Blaeu; zie 117-119. (8) Zie verder 86, aant.5. (9) Zie p.94, 96, 97, 98, 104, 112, 117, 145.

Analyse. Druk: drukproef, kopij. Drukproef: correctie, eenzijdige druk, smet door kooiraam. Kopij: correcties in de kopij, formaatsignaturen verplaatst, gedrukte kopij; genummerde kopij. Letter: cursief, fleurons, romein; swashletter. Ontwerp: twee kolommen.

85 Pagina 15 van: C. Huygens, Otia. Aert Meuris, Den Haag 1625.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 1354B11.

Aantekeningen. (1) Voor de kopij zie 84. (2) Zie 84, aant.6. (3) 83-92 betreffen alle de uitgave van de Otia. 84, 86, 88, 89 en 91 tonen kopij, de overige nrs de druk; zie 83, aant.1. (4) Zie p.94.

Analyse. Druk: doorslag. Letter: cursief, romein, swashletter. Ontwerp: custode, paginering.

86 Kopij voor pagina 21 van: C. Huygens, Otia. Aert Meuris, Den Haag 1625.aant.

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, bruikleen Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Amsterdam, Ak.XLVIII, f.100 recto.

Aantekeningen. (1) Voor de druk zie 87. (2) 83-92 betreffen alle de uitgave van de Otia. 84, 86, 88, 89 en 91 tonen kopij, de overige nrs de druk; zie 83, aant.1. (3) Het cijfer 5 bovenaan de pagina is door de drukker, die met de auteur de kopij is doorgegaan, zie 84, aant. 5, genoteerd om de volgorde van de delen van de kopij aan te geven. De drukker schreef hieronder: ‘Dit moet onder aen staen in kleyne ronde letterkens’. (4) De tekst staat op de versozijde van het plano dat als 84 is afgebeeld; de doorslag van deze druk is hier zichtbaar. (5) Links boven een deel van de doorgehaalde formaatsignatuur C5-Fol.21. Uit de plaatsing van deze signatuur blijkt, dat het onderschrift oorspronkelijk bovenaan p.21 van de uitgave kwam te staan. Dit kan mede een reden zijn geweest waarom de tekst in de druk is opgeschoven, met als gevolg dat een tweede stel signaturen werd geplaatst; zie 84, aant.7. (6) De volgende varianten tussen kopij en druk worden gevonden, waarbij uit 2, 4 en 6 blijkt, dat in een niet overgeleverde drukproef nog door de auteur wijziging in de tekst moet zijn aangebracht:

r.	Kopij	r.	Druk
1	humanissimi	10	hnmanissimi
2	Iuuenes	11	Iuvenes
4	operâ	13	opera
6	parum honestè cum	14	aeque parum cum

(7) Het teken ff links onderaan betekent in fine; inderdaad wordt dit teken na het slot van het gedicht geplaatst; ditzelfde teken, niet afgebeeld, komt ook voor op de dorsozijde van 66. Het teken in de vorm van een cijfer 4 aan het einde van de tekst is herhaald onder de titel op dorsozijde, 84, en kan als verwijzingsteken hebben gediend. Het moet dan oorspronkelijk in de bedoeling van de auteur hebben gelegen deze Latijnse commentaar tussen titel en tekst in te plaatsen. (8) Zie p.94, 96, 97, 98, 104.

Analyse. Handschrift: correcties in handschrift, kopij. Kopij: formaatsignatuur verplaatst, genummerde kopij, notitie voor de zetter, verwijzingsteken. Notitie: notitie voor de zetter. Ontwerp: geschreven ontwerp.

87 Pagina 21 van: C. Huygens, Otia. Aert Meuris, Den Haag 1625.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 1354B11.

Aantekeningen. (1) Voor de kopij zie 86. (2)

[p. 189]

83-92 betreffen alle de uitgave van de Otia. 84, 86, 88, 89 en 91 tonen kopij, de overige nrs tonen de druk; zie 83, aant.1. (3) Zie p.94, 112, 141.

Analyse. Druk: binderssignatuur, custode, doorslag. Letter: cursief, romein, swashletter. Ontwerp: paginering. Zetten: zetten van een lijn.

88 Gedrukte kopij voor pagina 98 van: C. Huygens, Otia, liber III. Aert Meuris, Den Haag 1625. Uitsnede.aant.

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, bruikleen Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Amsterdam, Ak.Lb, f.C1 recto.

Aantekeningen. (1) Voor de druk zie 90. (2) 83-92 betreffen alle de uitgave van de Otia. 84, 86, 88, 89 en 91 tonen kopij; de overige nrs tonen de druk; zie 83, aant.1. (3) De volgende varianten tussen kopij en druk, voorzover afgebeeld worden gevonden, de beide laatste in notitie rechts onder:

r.	Kopij	r.	Druk
18	V	1	Vw'
18	gherechticheyt	1	gerechtigheid
19	D'een'	2	d'Een
19	onuytsprekeliick	2	onuytsprekelick
4	voorbij	5	voorby
4	reghel	5	regel

Of hier sprake is van een verandering door de zetter, of door de auteur in de proef is evenals bij 84 niet uit te maken; zie 84, aant.3. (4) Rechts onderaan staat de notitie: ‘Weest gewaerschowt | Leser, dat de Schriftuer-|plaetsen somwijlen in 't setten | voorbij haren reghel | geschoten zijn’. (5) Doorgehaald zijn de binderssignatuur C en de custode 1. Cor.; zie ook 200. (6) Zie p.94, 96, 99, 104, 141.

Analyse. Druk: binderssignatuur, custode, doorslag, kopij, proefdruk?, register slecht. Kopij: correcties in de kopij, formaatsignatuur, gedrukte kopij. Letter: romein. Ontwerp: randnoten. Proefdruk?

89 Gedrukte kopij voor pagina 98 van: C. Huygens, Otia, liber III. Aert Meuris, Den Haag 1625. Uitsnede.aant.

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, bruikleen Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Amsterdam, Ak.Lb, f.C1 verso.

Titel. Christelijcke bedenkinghen. | over de | thien geboden | des heeren. | Tot vervolgh op de voorgaende | verclaringhe | Van de xii. Artijckelen | Des Christelijcken Gheloofs. | Psalm 119.9. | Hoe sal eenen Iongelinck sijnen vvech onstraffelijck | gaen? Wanneer hy hem houdt naer uvve | vvoorden. | (in smalle rand van fleurons) constanter. | In 's Gravenhage. | By Aerdt Meuris, Boeckvercooper, in de Papestraet, | in den Bybel. Anno. m.dc.xix.

Collatie. 4^o: A-B⁴ C², 10 ff., ongepagineerd.

Inhoud. A1r: titel. A1v: blanco. A2r: spreuk: Exodi xx. A3r: tekst. C1r: eind. C1v: Sapientia mundi hujus stultitia est apud Deum. C2: blanco.

Aantekeningen. (1) Voor de druk zie 90. (2) 83-92 betreffen alle de uitgave van de Otia. 84, 86, 88, 89 en 91 tonen kopij, de overige nrs tonen de druk; zie 83, aant.1. (3) In de marge staat de aantekening: ‘In Casijf’. (4) Vers 3 Navigat ad summo wordt in de druk Navigat ad patrio, vers 4 Scilicet, hoec animi... mei wordt in de druk Sic etiam mentis... meoe. Er is dus door de auteur nog ingrijpend gewijzigd in de proeven. (5) Zie p.94, 96, 99, 104, 112, 141.

Analyse. Druk: doorslag, kopij, moet, proefdruk?, register slecht. Kopij: correcties in de kopij, gedrukte kopij. Letter: cursief, romein. Ontwerp: letter aangegeven. Proefdruk?

90 Pagina 98 van: C. Huygens, Otia, liber III. Aert Meuris, Den Haag 1625.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 1354B11.

Aantekeningen. (1) Voor de kopij zie 88 en 89. (2) 83-92 betreffen alle de uitgave van de Otia. 84, 86, 88, 89 en 91 tonen kopij, de overige nrs de druk; zie 83, aant.1. (3) Voor varianten tussen kopij en druk zie 88, aant.3 en 89, aant.4. Gegevens over het ontwerp worden verstrekt onder 89, aant.3. (4) Het onderaan de kopij 88 bijgeschreven jaartal is in de druk niet daar, maar onder het volgende gedicht geplaatst, waarvan de kopij onder 89 is getoond. (5) De auteur blijkt in de proeven nog ingrijpende wijzigingen te hebben aangebracht. (6) Zie p.94, 112, 141.

Analyse. Druk: custode, doorslag, moet. Letter: cursief, romein, swashletter. Ontwerp: paginering. Zetten: zetten van een lijn.

91 Kopij voor pagina's 159 en 160 van: C. Huygens, Otia, liber VI. Aert Meuris, Den Haag 1625. Uitsnede.aant.

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, bruikleen Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Amsterdam, Ak.XLa.1625.5.

Beschrijving. Los velletje papier, één zijde blanco, 20,8 × 19,9 cm. Afgebeeld is een uitsnede van het document. In de linkerbovenhoek van het oorspronkelijke stuk staat nogmaals het woord snicken. (onderstreept) met daaronder in twee kolommen, die naderhand zijn doorgehaald, dezelfde tekst die in de rechterbenedenhoek in een kader geplaatst is: snicken. (onderstreept) | (b) [-De malis minimum <in Capitalen>.] | (a) [-de malis] (d) <De malis minimum> (onderstreept) <Cursif.> | [-Aen mijnen Leser] | [-<23>]. Kolom a: [-Siet | Niet | Na den | Quaden | Sang-|gang | Leser | Deser | Sucht-|klucht |'Kvouwse|'Khouwse | Kort | 'Kschort | Seuen | Teven | Daer | Maer | Vander | Ander' | Een | 'Tbeen | Souwen | Vouwen. | Tzijn | Mijn' | Snicken (onderstreept) | Ick en | Kan | Van |]. Kolom b: [-'Tquade | Na de | Reên, | Geen | Minder | Hinder | Aen | Slaen [-<gaen>].]. Onderaan kolom b is een streep, met daaronder: (c) [-<De malis minimum> <capitaeltjens>]. Hieronder opnieuw een streep en daaronder onderstreept: 1625. Rechtsboven: Van dese regeltjens mogen maer 3. ten hoochsten | neffens een opde page staen. Dus salmen dit | gedicht setten mogen met 12. in elcke colomme als | hier onder aengewesen is; Van gelijcken salmen alle | de volgende aft tellen mo[g+] <e>ten, dat sij ten naesten | bij gelijck staen. Hieronder een berekening: 38, het totaal aantal regels, door 3 gedeeld, levert 12, met rest 2. Het getal 24 maakt deel uit van de berekening. Tenslotte

[p. 190]

staat binnen het omlijnde: snicken.|(onderstreept) (e) De malis minimum... |. Kolom a: Siet | Niet | Na den | Quaden | Sang-|Gang, |(streep)| Leser | Deser | Sucht-|Klucht. | 'Kvouwse, | 'Khouwse [-Kort], | (streep) | [-'Kschort]| [-Kort], |[-'Kschort]|. Kolom b: Kort, | 'Kschort | Zeven | Teven, | Daer | Maer |(Formaatsignatuur: V6/Fol.160)| Van der | Ander' | Een | 'Tbeen | Vouwen | Wouwen [,+] <.> |. Kolom c: Tzijn | (streep) | Mijn' |snicken: | Ick en | kan | Van | 'Tquade | Na de | (streep) | Re'ên | geen | Minder | Hinder | Aen | Slaen. | (streep) | ciɔiɔcxxv | (streep) | (sluitteken).

Aantekeningen. (1) Voor de druk zie 92. (2) 83-92 betreffen alle de uitgave van de Otia. 84, 86, 88, 89 en 91 tonen kopij, de overige nrs de druk; zie 83, aant.1. (3) De oorspronkelijke tekst werd doorgehaald en overgeschreven. Het omlijnde toont het ontwerp, dat inderdaad in de druk is nagevolgd. (4) De malis minimum: Eerst werd in kapitalen begonnen met: (a) de malis (uiterst links boven). Daarna werd vlak onder de titel: snicken: (b) De malis minimum geschreven met de toevoeging door een andere hand: ‘in Capitalen’; ook dit werd weer geheel doorgehaald. Daarna werden deze woorden aan het eind van het gedicht onder de tweede kolom geschreven met de toevoeging (c): ‘in capitaeltjens’; ook dit werd doorgehaald. De woorden werden nu op dezelfde hoogte als de eerste de malis geplaatst (d), echter met de toevoeging: ‘Cursif’. Dit is de definitieve vormgeving, die bij het overschrijven gehandhaafd bleef (e). (5) De tekst op p. 160 van de druk is als volgt verdeeld:

Van der	't Zijn	Na de
Ander'	Mijn'	Re'en
Een	Snicken:	Geen
't Been	Ick en	Minder
Souwen	Kan	Hinder
Vouwen	Van	Aen
	't Quade	Slaen
		ciɔiɔcxxv

In de kopij staan de strepen voor de kolommen 2 en 3 van deze pagina onder de woorden Tzijn en Na de. In de druk staan deze woorden echter bovenaan de kolom. In de proef van de Otia hebben kolom a en b elk dus eerst zeven regels geteld en kolom c zes plus het jaartal, dat dan zonder veel interlinie onder de laatste regel zou hebben kunnen staan. (6) Bij het schrijven van de definitieve redactie werd eerst in de eerste kolom een fout gemaakt, die direct hersteld werd. De correctie zelf werd echter ook doorgehaald teneinde het ontwerp duidelijker aan te geven. De sub 5 aangegeven correctie in de druk is dan ook waarschijnlijk in overeenstemming met de oorspronkelijke bedoeling van de schrijver. (7) Zie p.94, 96, 97, 98, 104, 111.

Analyse. Handschrift: correcties in handschrift, kopij, sluitteken. Kopij: correcties in de kopij, formaatsignatuur, herschreven kopij. Ontwerp: aangeven van de letter, berekening voor het ontwerp, notitie voor de zetter, geschreven ontwerp. Notitie: notitie voor de zetter.

92 Pagina 159 van: C. Huygens, Otia, liber VI. Aert Meuris, Den Haag 1625.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 1354B11.

Aantekeningen. (1) Voor de kopij zie 91. (2) 83-92 betreffen alle de uitgave van de Otia. 84, 86, 88, 89 en 91 tonen kopij, de overige nrs de druk; zie 83, aant.1. (3) Zie de aantekeningen bij de kopij 91. (4) Zie p.94, 112, 152.

Analyse. Druk: binderssignatuur, custode, doorslag, moet. Letter: cursief, romein. Ontwerp: drie kolommen, twee kolommen, paginering. Zetten: zetten van een lijn.

93 Kopij voor folium D1 verso van: P.C. Hooft, Baeto. Willem Janszoon Blaeu, Amsterdam 1626. Leendertz, Bibliographie 108. Uitsnede.aant.

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, bruikleen Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Amsterdam, Ak.CLXXIae.

Translitteratie.

Zeghemondt.

Grootachtbre Coningin mijn naem is Zeghemondt.
Jck bid, gebiedt mijn ampt niet dat het [-wt het spoor″vaer.] ≤overtreede.≥
De misdaedt doemt [-haer] ≤zich≥ self, en brengt [-haer] ≤zijn'≥ vloecke [-voor″haer.] ≤mede.≥
[-Zij] ≤Die≥ [-kiest] ≤keert≥ des hemels jonst van de[-n] misdaeders af,
En drijft [-hen] ≤hun≥ heftigh toe de vreese van [-haer] ≤de≥ straf.
Maer wij sijn tusschen God en mensch gestelt in 't midden,
580
Om, als de misdaedt vloeckt, de peenen af te bidden.
En 't sterffelijck geslacht te lichten [-haer] ≤hun'≥ ellendt.

[-580] Penta.

Nochtans op dat alhier mijn [t∼+]<ijv>er [∼+]<w>erd bekent,
Soo sal jck vloecken self, als die mijn' trouw wil gae″slaen.

Rijcheldin.

Gelijck vw Maejestejt mij voorgaet sal jck nae″gaen.

Penta.

Oprechte vriendschap sweer jck v van deser wr:
Oft meen jck 't anders slae mij 't helsch en 't hemelsch vujr.

Zeghemondt.

Tot dees' beloften, O Godinne geeft vw' [-zeghe[-n].] zeghen.
En doet ghij, O vorstin, hier vw' beloften [-tege[-n]<'>. tegen.

Rijcheldin.

Oprechte vrundschap sweer jck v van deser wr:
590
Oft meen jck 't anders, slae mij 't helsch en 't hemelsch vujr.

[∼+]<Z>eghemondt.

Tot [-dese woorden] ≤dees' beloften≥ oock Godinne, geeft vw [-zeghe[-n],], zeghen.
[-En] [-ijders hart met vuir van Liefde wilt] [-≤goedertierelijck wilt ijders hart<e>≥] [-bewegen.]

[-590] Baeto.

Al wat mijn' vrouwe doet [-vest jck] ≤grijpt plaets≥ van mijnen 't [-weghe[-n].] ≤weghen.≥

Zeghemondt.

Op datmen dit verbondt ten crachtighsten volvoer,
Vw rechter duimen rejckt, dat jck se t' saemen snoer
Om 'tlaeuwe bloedt daer wt van wederzij[-d] te pricken:
'Twelck v gelieven sal elck[-anders] ≤'s anders≥ in te slicken.
verwijzingsteken, onderaan de pag. verwijzingsteken:
Ghij o Godinne, ghij die hebt in vw bestier
De werking van het wt en van 't inwendigh vier,
[-met vwe warmt, Godin] ≤Verduwt soo met vw warmt≥ dees' droppelen van bloede
600

[p. 191]

 

[-Soo stiert,] ≤dat ijdre≥ [-dat ijyder] ≤deser twee[-n]≥ van [-de]s anders bloedt sich voede:

Aantekeningen: (1) Voor de druk zie 94. (2) Voorbeeld van slechte kopij. (3) De slechte toestand in materieel opzicht is toe te schrijven aan het feit, dat de auteur het Ms. jaren lang onder zijn vrienden heeft doen circuleren eer het werd uitgegeven. (4) Tussen kopij en druk bestaan de volgende varianten:

Kopij	r.	Druk
misdaeders	1	misdaders
drijft	2	dryft
vreese	2	vreeze
Maer	3	Maar
wij	3	wy
sijn	3	zyn
God	3	Gód
misdaedt	4	misdaadt
sterffelijck	5	sterffelyck
geslacht	5	geslaght
hun'	5	hunn'
Nochtans	6	Nóchtans,
mijn ijver	6	myn yver
Soo	7	Zó
sal	7	zal
jck	7	ick
self	7	zelf
mijn	7	myn
trouw	7	tróuw
gae-slaen	7	gae-slaan
Gelijck	8	Gelyck
vw	8	uw
Maejesteyt	8	Majesteit
mij	8	my
voorgaet	8	voorgaat,
sal	8	zal
jck	8	ick
nae-gaen	8	nae-ga n
Oprechte	9	Opreghte
v	9	u
deser	9	dezer
wr	9	uur
Oft	10	Oft,
jck	10	ick
anders	10	anders,
mij	10	my
vujr	10	vuur
Tot	11	Tót
beloften	11	belóften
O Godinne	11	o Gódinne
geeft	11	geef
ghij	12	ghy
O vorstin	12	o vórstin
vw'	12	uw'
beloften	12	belóften
tegen	12	teghen
Oprechte	13	Opreghte
jck	13	ick
v	13	u
deser	13	dezer
wr	13	uur
Oft	14	Oft,
jck	14	ick
mij	14	my
vujr	14	vuur
Tot	15	Tót
beloften	15	belóften
oock	15	óóck
Godinne	15	Gódinne
geeft	15	geef
vw	15	uw'
mijn'	16	myn'
vrouwe	16	vróuwe
grijpt	16	grypt
plaets	16	plaats
mijnen	16	mynen
crachtighsten	17	krachtighsten
Vw	18	Uw'
rechter	18	reghter
rejckt	18	reickt
jck	18	ick
se	18	ze
t'saemen	18	t'zamen
snoer	18	snoer,
tlaeuwe	19	tlaauwe
daer	19	daar
wt	19	uyt
wederzij	19	wederzy
'Twelck	20	't Welck
v	20	u
sal	20	zal
Ghij	21	Ghy,
O	21	o
Godinne	21	Góddinne
ghij	21	ghy
vw	21	uw
werking	22	wercking
wt	22	uyt
soo	23	zó
vw	23	uw'
droppelen	23	dróppelen
bloede	23	bloede,
ijdere	24	yedere
deser	24	dezer
s	24	's
sich	24	zich

(5) Zie p.94, 97, 98, 101, 104.

Analyse. Handschrift: correcties in handschrift, kopij, verwijzingsteken in handschrift, formaatsignatuur, vuile kopij.

94 Folium D1 verso van: P.C. Hooft, Baeto. Willem Janszoon Blaeu, Amsterdam 1626. Leendertz, Bibliographie 108.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 690B73.

Titel. P.C. Hóófts | Baeto, | Oft | Oórsprong der Hóllanderen. | trevrspel. |(vignet)| t'amsterdam, | Gedruckt by Willem Iansz. Blaeuw, op 't Water, | in de gulde Zonnewyzer. | m dc xxvi.

Collatie. 4^o: A-G⁴ H², 30 ff., ongepagineerd.

Inhoud. A1r: titel. A1v: blanco. A2r: inhovdt. A3v: Personaadjen. A4r: tekst: baeto, | Oft | Oórsprong der Hóllanderen. | trevrspel. H2v: eindt.

Aantekeningen. (1) Voor de kopij zie 93. (2) Hoewel in de kopij niet is aangegeven welke letter in de druk gebruikt moet worden, zijn de namen in de marge, in tegenstelling tot de tekst in romein, in cursief gezet. (3) De veel groter vrijheid van de zetter ten opzichte van zijn kopij enerzijds, en het consequente

[p. 192]

doorvoeren van deze veranderingen anderzijds blijkt uit de varianten tussen kopij en druk. Zie 93, aant.4. (4) Men lette op de in enkele gevallen niet bij de overige letter passende onderkast z. Het is mogelijk dat de z aangevuld moest worden omdat er niet voldoende waren aangemaakt; het gebruik van z of s wisselde nog sterk in de eerste helft van de zeventiende eeuw. (5) Zie p.35, 94, 112, 119, 152.

Analyse. Druk: custode, doorslag, moet. Letter: aksanten, cursief, romein, swashletter. Ontwerp: randnoten.

95 96 Titel-, voorwoord-pagina en pagina 1 van: Seder Tefiloth, Gebeden volgens de Sephardische ritus, uitgegeven op verlangen van Efraim Bueno en Abraham Sarphati. Menasseh Ben Israel, Amsterdam 1626-27.aant.aant.

Oxford, Bodleian Library, C.B.2129.

Collatie. 16^o: 1-49⁸, 392 ff.

Aantekeningen. (1) ‘De corrector Isaac Aboab da Fonseca, Chacham der gemeente Beth Jisrael, verhaalt ons in zijn voorwoord: dat Menasseh ben Israel naar de tekening van den wetschrijver Michael Juda Leon nieuwe Hebreeuwsche lettertypen heeft doen gieten, daar de typen van Bomberg (in Venetië) reeds afgesleten bleken te zijn, en dat twee heeren [Dr. Ephraim Bueno en Abraham Sarphati] door de fraaiheid der typen zóó getroffen waren, dat zij zich opgewekt gevoelden om op hun kosten een klein gebedenboek te laten verschijnen, hetwelk alle vroegere elders verschenen gebedenboeken in volledigheid en fraaiheid van uitvoering zou overtreffen en dat zij hem, Aboab, verzocht hadden de correctie hiervan op zich te nemen. Het titelblad bevat een Hebreeuwsch citaat ontleend aan Deuteronium 32, 28: ‘En Israel zal veilig wonen’. De getallenwaarde van het eerste Hebreeuwsche woord van dit citaat duidt het jaartal aan, waarin het boek ter perse gelegd werd:... ((5)386 = 1626). ... Het titelblad vertelt ons bovendien nog, dat de uitgave geschiedde op kosten van Dr. Ephraim Bueno en Abr. Sarphati... Het Kolophon op pag. 361b vermeldt, dat de druk voleindigd is op Vrijdag 13 Tébeth 5387 = 1 Januari 1627.’ Zie onder Literatuur. (2) Zie p. 38, 110, 111, 117, 120.

Analyse. Druk: custode. Letter: fleuron, Hebreeuws. Ontwerp: titelpagina.

Literatuur. Menasseh Ben Israel 1604-1657; catalogus van de tentoonstelling georganiseerd door het Genootschap van Joodse wetenschap en het Joods Historisch Museum, Amsterdam 1957, literatuur onder nr 1, p. 4. Bovenstaand citaat werd ontleend aan: J.M. Hillesum, ‘Uit de wordingsgeschiedenis der Hebreeuwsche drukkerijen in Amsterdam’, in: Gids voor de tentoonstelling der Bibliotheca Rosenthaliana ter gelegenheid van het driehonderd-jarig bestaan der Hebreeuwsche typographie in Amsterdam 1627-1927; tweede uitgave, Amsterdam 1927, p.9-13, speciaal p.12-13.

97 Illustratie van I. Saenredam in: Samuel Ampzing, Beschryvinge ende lof der stad Haerlem. Adriaen Rooman, Haarlem 1628.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 266E21.

Titel. beschryvinge ende lof | der stad |haerlem | in Holland: | In Rijm bearbeyd: ende met veele oude ende nieuwe stucken | buyten Dicht uyt verscheyde Kronijken, Handvesten, Brieven, | Memorien ofte Geheugeniszen, ende diergelijke Schrift- | ten verklaerd, ende bevestigd. | Door | Samvel Ampzing, van Haerlem. | Mitsgaders | Petri Scriverii | lavre-kranz | Voor | lavrens koster | Van Haerlem, | Eerste Vinder vande | boek-drvckerye. | De Voor-rede aen den Leser geeft enig onderwijs van onse Nederduytsche Sprake, ende Spellinge, | in desen gebruykt, onder den Tytel ofte Opschrift van Nederlandsch Tael-Bericht: han-|deld ook een weynig van de Rijm-konste, tot nut ende lust der weet-gierigen. |(fleuron)| te haerlem, ‖ By Adriaen Rooman, Ordinaris Stads-Boekdrucker, |cIɔ Iɔc. xxviii. (Het woord Mitsgaders in civilité).

Collatie. 4^o: ?⁴-3?⁴ 3?(⁴, ¹A-G⁴, ²A-3V⁴, 308 ff., pp.: [88]1-489 489 490 492-520[8]. Pagina 39 is gepagineerd als 93, 56 is gepagineerd als 55, 445 is gepagineerd als 544.

Inhoud. (ingevoegde prent +) ?1r: titel. ?1v: blanco. ?2r: voor-rede | ende toe-eygen-brief. 2?3r: eer-dichten op 't werk des avtevrs, | p. scriverii. ¹A1r: Nederlandsch Tael-bericht. ¹G2r: encomivm operis. ¹G2v: Aenden Erentfesten, Hoog-geleerden, ende seer bescheyden Here. | petrvs scriverivs. ¹G3v: eer-dicht | Op de Beschrijvinge ende Lof der Stad Haerlem | van Samuel Ampzing. ¹G4r: ordre, | Beleyd, ende Inhoud van | het geheele Werk. ²A1r: aanvang van de tekst. 3P4v: eynde. 3Q1r: aenhangzel. 3T4v: eynde. 3V1r: tafel-register. 3V2r: eynde. 3V3r: Plaetze van de Platen ofte Printen in dit Werk; Druck-fauten. 3V3v: drukkersvignet met gedicht eronder en daarna colofon: Gedruckt te Haerlem. | By Adriaen Rooman, Ordinaris Stads Boeck drucker: | ciɔ iɔc xxviii. 3V4: blanco. Prenten zijn ingevoegd.

Aantekeningen. (1) De drukkerij. (a) Ruimte. Alleen een klein venster is zichtbaar, maar blijkens de lichtval moet er zich een veel groter aantal rechts bevinden. De vloer is van steen en het vertrek bevindt zich om die reden waarschijnlijk gelijkvloers. Dit is van belang om het trillen van de grond en daarmee het doubleren van de druk tegen te gaan. Een stenen vloer in de drukkerij heeft echter naast vele voordelen, waaronder de vastheid, ook het nadeel dat ze betrekkelijk snel stukgaat en gaat stuiven; vgl. Van Cleef, p.119. (b) Inrichting. Zichtbaar zijn de bokken met letterkasten, de pers, met haaks erop de drukbank, en het verder gerei. Een zetter zit aan de kast. De bok, dwz. de stellage waarop de letterkasten liggen, is hier lager dan de stellages uit latere tijd, waaraan de zetter dan staat. Boven de zetter hangen waarschijnlijk reglementen. Van de pers, die met balken tegen de zolder bevestigd is om het geheel zo stabiel mogelijk te maken, zijn de twee opstaande stijlen, die in de voet bevestigd zijn zichtbaar. Tegen een daarvan is een hamer opgehangen, waarschijnlijk niet de dresseerhamer, daar die van hout was. De bovenste dwarsbalk of kap verbindt de stijlen, daaronder volgt achter de drukker, die bezig is het bedrukte papier weg te leggen op de drukbank, het hoofd van de pers, verstevigd met twee ijzeren banden. Het hoofd is verder aan de kap verbonden met twee ijzeren bouten (één zichtbaar), waarmee het hoger of lager gesteld kan worden. Het rust in de stijlen op vilt of makulatuur, de voering (zie 54, aant. 1); eensdeels dient deze voering om de druk veerkrachtiger te maken, anderdeels om beweging, waardoor

[p. 193]

smeren van het drukwerk zou kunnen ontstaan, te voorkomen. Aan de opstaande stijl zijn de balpennen zichtbaar op de hoogte van de rechterschouder van de drukker, de inktballen of tampons, waarvan er twee op de achterkant van de pers zijn weggelegd, zullen nu in de hand van de opdrager zijn, die de inkt, na deze te hebben gedistribueerd, op de vorm opdraagt. Dat distribueren geschiedt door de twee geïnkte ballen tegen elkaar te wrijven, ten einde de inkt fijn en regelmatig te verdelen. De man is echter bijna geheel verscholen achter de drukker. Bij de linkerschouder van de laatste is het uiteinde van de boom zichtbaar, waarmee de degel op de vorm wordt gebracht. Ter hoogte van de onderkant van de letterkasten is een deel van de kar, waarin de vorm op de plaat is vastgekooid, zichtbaar met eronder (onduidelijk getekend) de plank of een deel van een der ribben. Aan de rand van de kar is het timpaan uitgeslagen, waaraan weer het frisket, dat uitgesneden is, bevestigd is. Door vertekening lijkt dit laatste groter dan het timpaan, maar in werkelijkheid past het er nauwkeurig in. Het frisket steunt tegen een lat, die van de zolder naar beneden uitsteekt. Op de drukbank ligt, op de voorgrond, het te bedrukken en het gedrukte papier. Op de drukbank ligt genat papier dat nog niet is bedrukt, op het natbord. Achter de pers is het inktblok zichtbaar, waarop wrijver en spatel. De kannetjes langs de wand zullen wel bestemd zijn voor het bier van de werklieden. (2) Zie p.94, 155.

Analyse. Druk: plaatdruk. Drukkersmateriaal: drukkerij. Illustratie: gravure.

98 Gedrukte kopij voor pagina 31 van: Officium passionis Iesu Christi. Plantijn, Antwerpen 1630.aant.

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, Arch.1218.

Aantekeningen. (1) Op de kopij zijn papierstrookjes geplakt, waarop in twee kleuren nieuwe kopij is geschreven. (2) Zie voor de druk 99. (3) Tussen kopij en druk worden de volgende varianten gevonden:

r.	Kopij	r.	Druk
5	et geschreven	6	&
6	legis geschreven	7	Legis
9	Captabunt	11	Captabunt
9	animam	11	animam
12	vobiscum	14	vobiscum
12	cum	14	cum
15	prcesentatus	17	presentatus
16	coelestis	18	clestis

(4) De zetter tracht de kopij zo nauwkeurig mogelijk te volgen en probeert steeds daar in de regel over te gaan waar ook de kopij overgaat. Dit impliceert dat de zetter, wanneer hij een afkorting van de kopij oplost, onmiddellijk daarop zelf een afkorting moet maken, die niet in de kopij voorkomt en wel om met de regel uit te komen. (5) Zie p.23, 94, 96, 99, 104, 105, 153.

Analyse. Druk: custode, doorslag, kopij, roodzwart-druk. Kopij: correcties in de kopij, formaatsignatuur, gedrukte kopij, kopij voor roodzwart-druk in twee kleuren. Letter: romein. Ontwerp: kader, paginering, sprekende hoofdregel. Zetten: zetten van een lijn.

99 Pagina 31 van: Officium passionis Iesu Christi. Plantijn, Antwerpen 1630.aant.

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, A.1930.

Gegraveerde Titel. officivm passionis | iesv christi, | ex oraculis Prophetarum | desumptum. | antverpiae | ex officina plantiniana | balthasaris moreti. | M.DC.XXX.

Collatie. 12^o: A-B¹²C⁶, 30 ff., pp.: [4]5-57[3].

Inhoud. A1r: titel. A1v: blanco. A2r: opdracht. A2v: citaat. A3r: tekst. C5v: approbatio (niet gedateerd). C6r: drukkersmerk. C6v: blanco.

Aantekeningen. (1) Zie voor de gedrukte kopij 98. (2) Voor de varianten tussen kopij en druk zie 98, aant. 3 en 4. (3) Zie p.23, 94, 153.

Analyse. Druk: binderssignatuur, custode, roodzwart-druk. Letter: romein. Ontwerp: kader, paginering, sprekende hoofdregel. Zetten: zetten van een lijn.

100 Gegraveerde titelpagina van: C. Julius Caesar, Quoe exstant, ed. Ios. Scaliger. Willem Janszoon Blaeu, Amsterdam 1630.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 1094G46.

Gegraveerde Titel. c.ivlii | caesaris | quae exstant. | Ex emendatione | Ios. Scaligeri | Iul.Caesaris Filij. |(vignet)| Amsterodami. | Apud Guiljelmum Blaeuw. | Anno cIɔ Iɔc xxx.

Collatie. 8^o: A-2E⁸, x², 226 ff., pp.: [2]3-402[50]. A3 is gemerkt A5, Z3 is gemerkt Z5. Achter A1 zijn 3 uitslaande kaartjes gevoegd.

Inhoud. A1r: titel. A1v: series operis. A2r: tekst: c.ivlii caesaris | commentariorvm | de bello gallico | liber i. B6r: commentariorvm | de bello gallico | liber ii. C4v: commentariorvm | de bello gallico | liber iii. D2v: id. liber iv. E1v: id. liber v. F5r: id. liber vi. G5v: id. liber vii. 18r: id. liber viii. L2v: c.ivlii caesaris | commentariorvm | de bello civili | liber i. N3v: id. liber ii. O5v: id. liber iii. R5v: a hirtii pansae | commentariorvm | de | bello alexandrino | liber vnvs. Y2r: a hirtii pansae | commentariorvm | de | bello hispaniensi, | liber vnvs. Z3v: librorvm c.ivlii caesaris | qui non exstant | fragmenta, | Auctiora & emendatiora studio | atque operâ P. Scriverii. | ex libris epistolarvm | ad marcvm tvllivm | ciceronem. 2B1v: nomenclator | geographicvs | Omnium Galliae, Germaniae, & | Brittanniae locorum, quorum | apud Caesarem fit mentio. | Excerptus è Thesauro Geographico | Abrahami Ortelii; sed | plerisque locis utiliter auctus | & emendatus à | iosepho scaligero. 2C2r: Index | rervm et verborvm | memorabilivm, | quoe in Commentariis Coesaris habentur. χ1r: Nomina Vrbium Quarundam | et locorvm hispaniae, | Hispanicis vocabulis relata. finis. χ1v: blanco. χ2r en v: blanco.

Aantekeningen. (1) Voor een andere opening uit deze druk zie 101. (2) Dat niet uitsluitend de Elzeviers aanspraak kunnen maken op de roem van de kleine boekjes in Elzevierformaat, kan uit dit drukje van het huis Blaeu blijken. Uit overeenkomsten tussen deze druk en de beroemde uitgave door Elzevier van 1635 (Willems 420) is op te maken, dat een exemplaar van de Blaeudruk voor Elzevier als kopij moet hebben gediend. (3) Het ontstaan van deze boekjes vindt naar

[p. 194]

men aanneemt onder anderen zijn verklaring in de papierschaarste die in deze tijd heerste. Een andere stimulans kan gelegen hebben in de veel lagere transportkosten per boek. (4) Zie p.35, 39, 55, 110, 111.

Analyse. Druk: plaatdruk. Illustratie: gravure. Ontwerp: gegraveerde titelpagina.

101 Pagina 3 van: C. Julius Caesar, Quoe exstant, ed. Ios. Scaliger. Willem Janszoon Blaeu, Amsterdam 1630.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 1094G46.

Aantekeningen. (1) Voor de titelpagina van dit boekje zie 100. Zie ook 100, aant.2. (2) De linker, blanco, pagina is de achterzijde van een van de opgevouwen kaartjes tussen de titelpagina en de hier getoonde bladzijde ingevoegd. (3) Zie p.35, 55, 94, 119.

Analyse. Druk: binderssignatuur, custode, doorslag. Letter. romein. Ontwerp: initiaal, paginering.

102 Pagina uit het voorwerk van: T. Livius, De Romeynsche historien ende geschiedenissen. Jan Evertsz Cloppenburgh, Amsterdam 1635. Uitsnede.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 272B25.

Titel. De | romeynsche | Historien ende Geschiedenissen, | beschreven door | titum livium | van Padua, | Inhoudende der Romeynen opkomst, | voortgangh, en wonderlijcke handelinge, van de opbouwinge | der stad Romen af, totte crijgh van Drusus in Duytsland: alwaer | het cort begrijp van de verloren boecken Titi Livii, door L. Florum in- | gestelt, mede begrepen is: Met beeldnissen versiert. | Waer by gevoeght zijn de geleerde beschryvingen van het oude Romen, en hare treflijcke | gebouselen en oudheden, mette beeldnissen der selver, door P. Merulam. | Met een konstige platteforme der stad Romen, hoe die selve met haere oudheden en wonder | wercken in den grondt is gelegen geweest, neffens een Land-caerte van der Romeynen | wijd-ghestreckte heerschappije over veele deelen des werrelds. | Hier is op nieuws by gevoeght een kort Verhael, hoedanigh de gelegentheyt der staet onder den Koningen, Burgemeeste-| ren, en Keyseren geweest is: Midtsgaders haere Regieringe, Godsdienst, Staeten, Eer-ampten, Bedieningen, en verscheyden VVet-|ten: Alles tot klaere openinge van die gene, die lust hebben de Romeynsche Historien te lesen. Noyt voor desen inde Duytsche taele ghesien. | (vignet) | t'amstelredam. | Voor | Ian Evertsz. Cloppenburgh, Boeck-verkooper op 't Water by de Oude Brugh, | in de vergulde Bybel, over de Koorn-marckt. Anno 1635.

Collatie. 2^o; *-2*⁶, ‡-2‡⁶ 3‡⁸, A-2Z⁸, 400 ff., fol.: [32] 1-368. Folium 46 is gefolieerd als 49, 56 is gefolieerd als 59, 57 is gefolieerd als 75, 61 is gefolieerd als 581, 186 is gefolieerd als 168, 200 is gefolieerd als 190, 229 is gefolieerd als 226. Het teken ‡ staat voor de binderssignatuur, in de afbeelding getoond.

Inhoud. *1r: titel. *1v: grafschrift | Van den welsprekensten Titus Livius; Clacht-dicht eensdeels nagebootst 't Latijnsche | Graf-schrift over de doodt t.livii | binnen Padua. *2r. Den Oversetter wenscht den goetwillighen Leser geluck | en voorspoet. *4r: De Tafel des eersten Boecks | Titi Livii der Roomscher | Historien. *5v:... tweeden Boecks... 2*1r:... derden Boecks... 2*4r:... vierden... (ingevoegde kaart, verso blanco). ‡1r: korte | beschryvinghe | van de | stadt romen | Sulcx die van outs geweest is, | by wijlen paulo mervla, Professoor | tot Leyden. Int Latijnsch ghedaen. 3‡8v: finis. (+ ingevoegde kaart: χ²; op χ1r: Cort verhael van 't beginsel. voortgangh, ende opperste hoocheydt des Room-|schen Rijcks. χ1venχ2r: kaart.χ2v: het | ryck | der | romeynen). A1r: Het eerste Boeck vande waerachtighe Roomsche Historie ofte daden ende menigher-|leye lofwaerdighe gheschiedenissen van | d'oude Romeynen. H6r: Eynde des eersten boecks Titi Livij der Roomscher Historien. H6v: blanco. H7r: Dat tweede Boeck Titi Livij van | der Roomscher Historien. Q7r: Eynde des tweeden boecks Titi Livij der Roomscher Historien. Q7v: blanco. Q8r:... derde Boeck... 2N2r: Hier eyndt het derde Boeck Titi Livij der | Roomscher Historien. 2N3r:... vierde Boeck... 2X8v:... einde van het vierde boek. 2Y1r: Cort begrijp ende inhouden van | den anderen boecken van Titus Livius, die | niet meer te vinden en zijn, beschre-|ven door Lucius Florus. 2Z8v: Eynde vande Roomsche Historien van Titus Livius.

Aantekeningen. (1) Voorbeeld van functioneel gebruik van illustratie. (2) Deze pagina komt voor in het voorwerk van het boek en draagt daarom de eigenaardige signatuur. (3) Zie p.94, 114.

Analyse. Druk: binderssignatuur, custode, doorslag. Illustratie: functionele illustratie, houtsnede. Letter: gothisch, romein. Ontwerp: illustratie in de tekst opgenomen.

103 Folium 18 recto van een voordruk door Andries Klouck van: Biblia (Statenvertaling). Paulus Aertsz van Ravensteyn, Leiden 1637. Uitsnede.aant.

Den Haag, Oud Synodaal Archief der Nederlandsch Hervormde Kerk, 10AI.

Aantekeningen. (1) Het fragment is uit een exemplaar waarin een van de revisoren van de Statenvertaling aantekeningen heeft gemaakt. Over de reden waarom deze voordruk gemaakt werd schrijft Hinlopen: ‘de overzetters konden zoo vele afschrijvers niet vinden, als zy noodig hadden, om voor ieder overziener (revisor) een afschrift te maken van de vijf boeken van Moses, met derzelver kantteekeningen. Dit, zeker, zal de overzetters hunnen toevlugt hebben doen nemen tot hun Hoog Mog. en zal op derzelver kosten geweest zijn, dat zy met Andries Klouck verdragen zijn, om hunne overzettinge, ten gebruike van de overzieners, te drukken.’ (Historie van de Nederlandsche overzettinge des Bybels, p.108). Deze druk is dus nooit voor definitieve uitgave bedoeld geweest. De aantekeningen van de diverse revisoren werden op een vergadering besproken en samengebracht op één exemplaar, dat als kopij (104) naar de drukker Van Ravensteyn toeging. Dat niet alle aantekeningen overgenomen werden laat dit voorbeeld zien.

Analyse. Druk: voordruk. Letter: gothisch, romein. Ontwerp: foliëring, twee kolommen, randnoten, sprekende hoofdregel. Zetten: zetten van een lijn.

[p. 195]

Literatuur. N. Hinlopen, Historie van de Nederlandsche overzettinge des Bybels voorgedragen in een brief aen den... Heere Nicolaes Hoogvliet: verzeld met bylagen hiertoe betreklijk, waer onder de resolutien van de overzetters en overzieners aengaende de Duitsche tale, Leiden 1777.

104 Gedrukte kopij voor folium 14 verso van: Biblia (Statenvertaling). Paulus Aertsz van Ravensteyn, Leiden 1637. Uitsnede.aant.

Den Haag, Oud Synodaal Archief der Nederlandsch Hervormde Kerk, 18.I.

Aantekeningen. (1) Voor de drukproef en de druk naar deze kopij zie 105 en 106, voor een revisorenexemplaar waarop aantekeningen die gedeeltelijk op deze kopij zijn overgenomen zie 103. (2) Zie 103, aant. 1. (3) Terwijl de kopij op r.5 in de tweede kolom geleyt heeft, staat in drukproef en druk geleydt. (4) De formaatsignatuur is tweemaal geplaatst, namelijk één keer voor de tekst en één keer voor de randnoten, de laatste is niet afgebeeld op de uitsnede. (5) De hele kopij is met blanco papier doorschoten, waarop aantekeningen staan. Het tekentje met het getal 38 direct achter het woord heere, r.19 in de tweede kolom, verwijst naar een notitie op een van deze aparte bladen. De zetter zag in dat geval de minuscule verwijzing over het hoofd. In de drukproef werd de omissie echter opgemerkt en verbeterd: 105. In de definitieve druk is de correctie opgenomen. (6) Zie p.94,96,99,105.

Analyse. Druk: kopij, voordruk. Kopij: correcties in de kopij, gedrukte kopij, formaatsignatuur, verwijzingsteken. Letter: gothisch, romein. Ontwerp: foliëring, twee kolommen, randnoten, sprekende hoofdregel. Zetten: zetten van een lijn.

105 Drukproef voor folium 14 verso van: Biblia (Statenvertaling). Paulus Aertsz van Ravensteyn, Leiden 1637. Uitsnede.aant.

Den Haag, Oud Synodaal Archief der Nederlandsch Hervormde Kerk, 18.VII.

Aantekeningen. (1) Voor de definitieve druk zie 106, voor de kopij zie 104, voor een voordruk (revisorenexemplaar) zie nr 103. (2) Zie 103, aant. 1. (3) Zie 104, aant. 5. De daar genoemde aanvulling staat in de benedenmarge en luidt: ‘dese nota 38 is hier niet Inde copye orig. staetse aldus, ende moet | hier bygevoecht worden: | (verwijzingsteken) 38D. Ick sal hem gedurichlick voor den waren Godt ende mijnen Salichmaker bekennen ende belijden: ende tot dien eynde aenstellen den Godtsdienst, als volgt’. (4) Op de afbeelding staat op regel 4 van de proef vo ≤o≥ren, dit wordt in de druk vooren. In de randnoot van de proef staat nootd[-ru]ft, in de druk wordt dit nootdurft. (5) Zie p.94, 145.

Analyse. Druk: custode, drukproef. Drukproef: correctie, smet door kooiraam. Letter: gothisch. Ontwerp: twee kolommen, randnoten. Zetten: zetten van een lijn.

106 Folium 14 verso van: Biblia (Statenvertaling). Paulus Aertsz van Ravensteyn, Leiden 1637. Uitsnede.aant.

Den Haag, Oud Synodaal Archief der Nederlandsch Hervormde Kerk, 18.XII.

Gegraveerde Titel. biblia, | Dat is: | De gantsche H.Schrifture, | vervattende alle de Canonijcke | Boecken des Ouden ende des Nieuwen | Testaments. | Nu Eerst, | Door last der Hoogh-Mog: heeren | Staten Generael | vande Vereenighde Nederlanden, en volgens het | Besluyt van de Synode Nationael, gehouden tot | Dordrecht, inde Iaeren 1618. ende 1619. | Uyt de Oorspronckelijcke talen in onse | Neder-landtsche tale getrouwelijck over-geset. | Met nieuwe bij-gevoegde Verklaringen op de duystere | plaetsen, aenteeckeningen vande ghelijck-luydende | Texten, ende nieuwe Regissters over beyde de | Testamenten. | Tot Leiden, | Gedruckt bij Paulus Aertsz. van Ravensteyn, ‖ Voor de Weduwe ende Erfgenamen van wijlen Hillebrant Jacobsz | van Wouw, Ordinaris Druckers vande Hoogh-Mog: Heeren | Staten Generael | Met Privilegie voor 15. Jaren.

Collatie. 2^o: *², a-l², A-3B⁶, ²a-e⁶, ²A-Z⁶, 480 ff., ff.: [24]1-288 1-27[3] 1-138. e6 is gesigneerd. ¹A in gothisch, ²A in romein.

Inhoud. *1r: titel. *1v: Privilegie; Acte van Authorisatie. *2r: de | staten | generael | der Vereenichde | nederlanden, |... doen te weten. a1r: nieuw register | des | ouden testaments; | Gestelt by d'Oversetters: volgens de last van de Hoogh-Moogh: Heeren | Staten Generael, ende 't besluyt des Synodi Nationalis van Dordrecht. l2r: Vermaninghe tot Ondersoeck ende | Betrachtinge der H.Schrift. l2v: register | van alle de | Canonijcke Boecken, Capittelen, ende Folien des | Ouden ende des Nieuwen Testaments. A1r: tekst: Scheppinge der VVerelt | Het eerste Boeck | mosis, | genaemt | genesis. 3B6v: Eynde van 't Boeck der Psalmen. ²a1r: proverbia | Spreucken | salomons. ²e3v: Eynde van 't Hooge Liedt Salomons. ²e4: blanco. ²e5r: de | Profetien | der | propheten. ²E5v: blanco. ²e6r: Cort Bericht | vande Profetische Schriften in't gemeyn, | Ende in het bysonder des Propheets | jesaiae. ²A1r: tekst: De Propheet | iesaia. ²Z6v: eind: Tot leyden, ‖ Gedruckt by Paulus Aertsz van Ravensteyn. ‖ 't Jaer cIɔ. Iɔ.c.xxxvi.

Aantekeningen. (1) Voor de kopij en een drukproef van deze druk zie 104 en 105, voor een voordruk zie 103. (2) Zie 104, aant. 3 en 5, zie 105, aant. 3 en 4. (3) Zie p.32, 94, 105.

Analyse. Druk: custode. Letter: gothisch. Ontwerp: twee kolommen, randnoten. Zetten: zetten van een lijn.

107 Kopij voor pagina's 66 en 67 van: (C. Huygens), Gebruyck of ongebruyck van 't orgel inde kercken der Vereenighde Nederlanden. Bonaventura & Abraham Elzevier, Leiden 1641. Willems 522.aant.

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, bruikleen Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Amsterdam, Ak.XLVIII, f.521.

Aantekeningen. (1) Voor de druk zie 108. (2) Tussen kopij en druk bestaan de volgende varianten:

[p. 196]

r.	Kopij	p.	r.	Druk
1	Ciuitatem	66	11	Civitatem
2	deum	66	12	Deum
3	sensuque	66	15	sensuque
4	dei	66	17	Dei
5	dat is,	66	17	dat is:
5	Wij	66	18	VVy
5	menschen	66	19	Menschen
6	geloovighe	66	20	Gheloovige
8	ende	67	4	ende
8	- door	67	4	door
9	sij	67	6	sy
11	mij	67	9	my
14	sij	67	15	sy
16	tyden	67	20	tijden

De tekst is in drie handen geschreven. De eerste daarvan moet ten opzichte van de derde voor de zetter cursief hebben betekend. (3) De drukker gaf daarna in de kopij door onderstreping aan, dat hetgene wat met een zg. ‘duitse’ letter geschreven was (door de tweede hand) ook cursief gezet moest worden. Deze aanwijzing, die wij thans nog gebruiken, was dus voor de zetter voldoende om de eerste en de tweede hand te doen samenvallen. (4) Zie p.94, 96, 105.

Analyse. Handschrift: kopij. Kopij: formaatsignatuur, onderstreping voor cursief.

108 Pagina's 66 en 67 van: (C. Huygens), Gebruyck of ongebruyck van 't orgel inde kercken der Vereenighde Nederlanden. Bonaventura & Abraham Elzevier, Leiden 1641. Willems 522.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 2007F32.

Titel. gebrvyck | of | ongebrvyck | van 't | orgel | inde | Kercken der Vereenighde | nederlanden |(vignet) | Tot Leyden, | By Bonaventuer ende Abraham Elsevier, | Anno 1641.

Collatie. 8^o: A-I⁸, 72 ff., pp.: [5]6-144. Pagina 71 is gepagineerd als 81, 89 is gepagineerd als 79.

Inhoud. A1r: titel. A1v: blanco. A2r: opdracht: aen de | achtbare | overicheid | van | 's graven-hage. A3v: tekst. I8v: einde van de tekst.

Aantekeningen. (1) Voor de kopij zie 107 en aant. 2 en 3 aldaar. (2) Voor de cursief blijkt geen w beschikbaar te zijn, men zet vv. In de romein komt wel een w voor, maar deze is bijgesneden en blijkbaar niet in voldoende mate beschikbaar, want daar wordt ook vv gezet. Zie hiervoor ook 72 en 73 waar eveneens een bijgesneden w wordt gebruikt. (3) Zie p.33, 34, 94, 112, 119.

Analyse. Druk: binderssignatuur, custode. Letter: bij-gesneden letter, cursief, romein, swashletter. Ontwerp: paginering, randnoot.

109 110 111 112 113 Ontwerpen voor de gegraveerde titelpagina van: C. Huygens, Momenta desultoria. Bonaventura & Abraham Elzevier, Leiden 1644. Willems 574.aant.aant.aant.aant.aant.

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, bruikleen Koninklijke Akademie van Wetenschappen, A'dam, Ak. XLVIII, f.209 verso, 210, 208, 206, 207.

Aantekeningen. (1) Voor de druk zie 114. (2) Eigenhandige ontwerpen van Huygens voor de uitgave van zijn werk. Zie voor zijn belangstelling voor het drukken p.97, 111. (3) De kundigheid van de tekenaar blijkt als men het eerste schetsje van het tenslotte gekozen ontwerp (112 links) vergelijkt met de uitgewerkte tekening: 113, waarnaar de graveur moest werken. In het schetsje draagt Mercurius de staf in de rechterhand, in de definitieve tekening echter in de linkerhand, zodat de druk van de hiernaar gemaakte plaat weer de staf in de rechterhand heeft. De gehele figuur is trouwens met het oog daarop gedraaid. (4) Zie p.111, 115.

Analyse. Ontwerp: ontwerp voor gegraveerde titelpagina.

114 Gegraveerde titelpagina van: C. Huygens, Momenta desultoria. Bonaventura & Abraham Elzevier, Leiden 1644. Willems 574.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 692K24.

Gegraveerde Titel. Constantini | Hugenii |Equ. | Toparc.Zulichemi etc. | momenta | desultoria.

Titel. constantini hvgenii, | Equit.Toparchae Zulichemii &c. Principi Auriaco | à Consil. & Secretis | momenta | desultoria. | poëmatum | Libri xi. | edente | Caspare Barlaeo. |(vignet)| Lvgd.Batavor. | Typis Bonaventurae & Abrahami Elzevirii. ‖ cIɔ Iɔ cxliv.

Collatie. 8^o: *⁸ 2*⁶, A-V⁸, X⁴, 354 ff., pp: [28]1-322[6]. De pagina's met een binnentitel en de verso's ervan zijn niet gesigneerd. Pagina 163 is gepagineerd als 119, pagina 219 is gepagineerd als 177.

Inhoud. (gegraveerde titel, verso blanco +) *1r: titel. *1v: Syllabus. *2r: Casparis Barlaei| praefatio | AD | lectorem. 2*2v: daniel heinsius: In Poemata & Otia | Illustris Viri | constantini hvgenii,|.2*3r: theod. grasvvinckel: In poëmata | Domini Zulichemii | Ad Lectorem. (Op de volgende pagina's nog gedichten van Boxhornius, Boyus, Henricus Bruno). 2*6v: svmma privilegii. (13 Maji 1644). A1r: tekst: constantini hvgenii | farrago. S3v: binnentitel: appendix. | otiorvm | juvenilium | resegmina. S4r: danielo heinsio... Viro & amico incomparabili. X1v: finis. X2-X4: blanco.

Aantekeningen. (1) Voor de ontwerpen van deze titelpagina zie 109-113. (2) Zie 109-113, aant. 2 en 3. (3) Zie p.33, 34, 39, 110, 111.

Analyse. Druk: plaatdruk. Illustratie: gravure. Ontwerp: gegraveerde titelpagina.

115 Drukproef voor folium E2 verso van: J. van Vondel, Maria Stuart. (Joan Blaeu? Amsterdam) 1646. Unger, Bibliographie 431.aant.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, Vondelmuseum, Vdl. IA16.

Aantekeningen. (1) Voor de definitieve druk zie 116. (2) Achter de sprekende hoofdregel is een gerezen spatie weggestreept. Bovenaan de rand van de pagina is een klein deel van een weglaatteken zichtbaar, dat is afgesneden. De volgende varianten bestaan tussen proef en druk:

[p. 197]

r.	Proef	Druk
2	sme[-ecct]	smeeckt
3	[-e]ene	eene e verbeterd
4	blijscap	blijschap
7	[-t]	't
7	b[-e]droeft	bedroeft e verbeterd
7	kranck[-,]	kranck.
8	ondergang[-h]	onderganck
11	e[-er]en	eenen e verbeterd
16	gebe[-eo]l (?)	gebecel
18	'tgaet	'T gaet
20	gerezen spatie	verwijderd
20	m[-ij]	mijn
20	om [-voor] by	om by
23	gerezen spatie	verwijderd
25	rust[-,](?)	rust:
26	geweten: scheef	geweten: recht
29	el	Mel
31	z[-z]	zy
31	gebleken[-t]	gebleken
32	ickzeanders	ickze anders
33	die [-eten](?)haer	die haer

(3) Onder r.33 is een gerezen spatie weggestreept, evenals smet in de linkermarge. (4) Varianten tussen de proef en de druk die in de proef niet staan aangetekend:

r.	Proef	Druk
4	ziet	ziet:
9	pen en	pen, en
18	O 't gaet	'T gaet
20	belgh?	belgh.
22	spreken:	spreken;
26	Zo is't	Is't
29	schult	schult,
32	alleen, indien	alleen [indien

(5) Blijkens het feit, dat er nog zoveel varianten bestaan tussen deze proef en de definitieve druk, is aan te nemen, dat er minstens nog een revisie op deze gevolgd is (6) De technische correctie is van de drukkerij, de correcties van andere aard zijn door de auteur aangebracht in de drukkerij, naar wij mogen aannemen. (7) Zie p.35, 94, 99, 112, 141, 145, 146, 149, 151.

Analyse. Druk: custode, doorslag, drukproef. Drukproef: correctie, moet, register slecht, smet door formaatgoed, wit gerezen. Letter: cursief, romein. Ontwerp: sprekende hoofdregel.

Literatuur. J.F.M. Sterck, Oorkonden over Vondel en zijn kring, Bussum 1918, p.220-235. Reproductie van pagina D3 op p.227.

116 Folium E2 verso van: J. van Vondel, Maria Stuart. (Joan Blaeu, Amsterdam) 1646. Unger, Bibliographie 431.aant.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, Vondelmuseum, Vdl.1E12.

Titel. maria | stuart | of |gemartelde | majesteit. |(gravure) | te kevlen | in d'oude druckerye. | mdcxlvi.

Collatie. 4^o: A-K⁴, 40 ff., ongepagineerd. A3 ongesigneerd.

Inhoud. A1r: titel. A1v: blanco. A2r: Den doorluchtighsten Vorst en | Heere | eduart | door Godts genade | Palts-Grave by den ryn, | Hertoge van Bajere. A3v: inhout. A4v: Personaedjen.; Incomparabilis Heroïnae | anagramma.; byschrift | Op d'afbeeldinge van Koningin | maria stuart. B1r: tekst: maria | stuart. | het eerste bedrijf. | treurspel. I1v: triomf | van | maria stuart. I3r: getuigenis uit kamdeen, | elisabeths historischryver, | een Protestant. I3v: gedicht: voorbyganger, |. I4r: grafschrift en grafdicht | door | Koning jakobus, met goude lette-|ren op wit marmer, zijne Moeder | ter eere gestelt, in de kercke | te Westmunster. K1r: epitaphium. K2r: klaghte | over de weerspannelingen | In | groot brittanje. | aen de zelve. K4r: grafschrift. | Uit Vondels Poëzye.; einde. K4v: blanco.

Aantekeningen. (1) Voor de drukproef zie 115. (2) Zie 115, aant. 2, 4 en 5. (3) De correctie <M>el in r.29 is doorgevoerd. De corrector heeft er echter een romein voor gebruikt. (3) Zie p.35, 94, 119, 149.

Analyse. Druk: custode, doorslag. Letter: cursief, romein. Ontwerp: sprekende hoofdregel.

117 Kopij voor pagina 9 van: Simon Episcopius, ‘Responsio ad questiones theologicas LXIV’, in: Opera theologica. Joan Blaeu, Amsterdam 1650. Uitsnede.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek,Cat.Hss.7, nr 106, Hs.III F23.1.

Translitteratie. Linkerbovenhoek [-D Goulartius(?)] [-Liv] (signatuurstreep) <An[- Ioannes] Christus planè ignotus esset Ioanni Baptistae, antequam | Spiritus S. in ipsum descendisset? ex Ioan.1.33. et Matth.3.14. Quaestio X> Quaeritur, qua ratione loca illa Ioh.1.33, (At egó non noveram | eum: Sed qui misit me ut baptizarem, is mihi dixit, Super | quem descendere et manere Spiritum videris, is est, qui Sancto | Spiritu baptizat:) et (doorgehaalde formaatsignatuur) Matth. III.14. (Sed eum prohibebat |Ioannes, dicens: Mihi ut abs te baptizer opus est, et tu | venis ad me:) conciliari possint? Priore quippe loco indicat | Ioannes, Christum Iesum non nisi post Baptisnum sibi cognitum | (in de marge: formaatsignatuur 9 Aaaa-9) fuisse. Spiritus enim non descendit nec permansit super Christum | nisi postquam Ioannes baptizatus fuit. At posteriore loco | diserte liquet, Dominum Iesum iam ante Baptisnum ab eo | agnitum fuisse: siquidem erga alium, qualiscunque fuisset, | ≦Ioannes≧ tanto scrupulo non fuisset usus. Eo enim manifeste satis indi|cat, immunem esse à peccato eum, cui Baptismum tantopere | denegaret. At neminem mortalium à peccato immunem esse | noverat Ioannes, nisi solum I.Christum, immaculatum illum | agnum Dei. Quaerimus itaque, quo pacto huic utrique loco sua veritas constare possit?

Aantekeningen. (1) Voor de druk zie 118 en 119. (2) De zetter kwam met Quaestio IX gereed ongeveer onderaan de tweede kolom van pagina 8: 118. Hij begon onmiddellijk hieronder de titel van Quaestio X te zetten, plaatste, toen hij zijn pagina gezet had, de formaatsignatuur 9Aaaa-9 in de kopij en begon pagina 9 te zetten met Math.3.14. (Sed eum prohibebat). Terwille van de overzichtelijkheid van het boek werd echter besloten een andere indeling te maken. De kop van Quaestio X werd verplaatst naar de bovenzijde van de eerste kolom van pagina 9: 119, de formaatsignatuur in de kopij 117 werd doorgehaald en een nieuwe signatuurstreep werd gezet om de plaats aan te geven van de nieuwe overgang. De onderste regels van de tweede kolom van pagina 8 werden blanco gelaten:

[p. 198]

118. (3) Tussen kopij en druk komen de volgende varianten voor:

r.	Kopij	r.	Druk
2	S.	2	sanctus
2	et	3	&
2	Quoestic	5	QVAESTIO
3	Ioh.	6	Ioan.
5	et	8	&
6	et	9	&
6	iii	10	3
7	Ioannes	10	Iohannes
7	et	11	&
12	diserte	16	disertè
12	iam	17	jam
17	I.	22	Iesum

De kopij is dus zeer nauwkeurig gevolgd. (4) Zie p.94, 96, 97, 99, 105, 111.

Analyse. Handschrift: correcties in handschrift, kopij. Kopij: formaatsignatuur verplaatst, onderstrepingen voor cursief.

118 119 Pagina's 8 en 9 van: Simon Episcopius, ‘Responsio ad questiones theologicas LXIV’, in: Operatheologica. Joan Blaeu, Amsterdam 1650. Uitsnede.aant.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 416A5.

Titel, m.simonis | episcopii | S.S. Theologiae in Academia Leydensi | quondam Professoris | opera | theologica. | Quorum Catalogum versa pagina | exhibet | (vignet)| Amstelaedami, | Ex Typographeio ioannis blaev. | mdcl.

Collatie. 2^o: *-4*⁴, A-2N⁶ 2O⁴, 3A-4N⁶ 4O⁴ 4P⁴ 4Q⁶, 466 ff., pp.: [32]1-440 1-425 [35]. Pagina 149 verkeerd gepagineerd als 153, 150 gepagineerd als 154, 151 gepagineerd als 155, 152 gepagineerd als 156.

Inhoud. *1r: titel. *1v: catalogvs tractatvvm | qui in hoc volumine continentur. *2r: Pio & Erudito | lectori | stephanvs cvrcellaevs. 4*1r: casparis barlaei | epicedivm | in obitum Reverendi Clarissimique Viri | d.m.simonis episcopii, |. 4*1v: index | librorvm et capitvm. A1r: tekst. 3A1r: m.simonis episcopii | responsio ad qvestiones | theologicas lxiv. 4N3r: finis. 4N3v: index | locorvm scriptvrae, |. 4O2r: elenchvs | rervm praecipvarvm | quae in hisce | institvtionvm libris | Aliisque Tractatibus continentur. 4Q6r: finis. 4Q6v: blanco.

Aantekeningen. (1) Voor de kopij zie 117. (2) Zie 117, aant. 2 en 3. (3) Zie p.36, 94, 112, 119.

Analyse. Druk: custode. Letter: Grieks, romein. Ontwerp: randnoot, sprekende hoofdregel, uitgang. Zetten: zetten van een lijn.

120 Kopij voor folium **3 verso van: J. van Vondel, Ovidius Nazoos Herscheppinge. Weduwe van Abraham de Wees, Amsterdam 1671. Unger, Bibliographie 713. Uitsnede.aant.

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, bruikleen Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Amsterdam, Ak.LIX (I), f.2 verso.

Translitteratie. suffende oude wyven, en logenachtige verzie-|ringen der dichteren. De heilege outvaders, | eerwaerdige en rechtzinnige g[r+]<o>dt≤s≥-geleerden, | yverende om Ioden en heidens te bekeeren, | in een zelve schaepskoy te brengen, en het | waerachtige gel[∼+]<oof> te planten, bestr[∼+]<af>-ten | ook hierom, niet het recht gebruik, maer het | misbruik der fabelen, voor zoo veel dit in hun-|nen raeuwen tyt diende tot [-∼]<vo>etsel van by-|geloof, en heidensche afgoderye, en de [-menschen] | menschen af te trekken van den waerachtigen | godtsdienst, en hen alleen te brengen. tot | een bloote natuurkennis en verzieringe | der ouden: waerom Augustyn, op dat men der vaderen meeninge niet qualyk versta, | loflyk aldus hier van oordeelt, [-hy] ≤daer hy≥ syt: |...

Aantekeningen. (1) Voor de druk zie 122. (2) 120-129 betreffen alle de uitgave van de Herscheppinge, 120, 121, 123, 124, 126, 128 tonen kopij, de overige de druk. (3) Tussen kopij en druk bestaan de volgende varianten: Vondel schrijft steeds y, de zetter zet ij of y; syt in de kopij wordt zegt in de druk. (4) De opmaker heeft bij de voorberekening een formaatsignatuur geplaatst achter het woord ons (121). De zetter is echter niet zo ver gekomen en plaatst de signatuur op de vorige bladzijde onderaan (120) in het woord Augustyn. (5) Zie p.94, 96, 97, 99, 105.

Analyse. Handschrift: correcties in handschrift, kopij. Kopij: formaatsignatuur verplaatst.

121 Kopij voor folium **3 verso van: J. van Vondel, Ovidius Nazoos Herscheppinge. Weduwe van Abraham de Wees, Amsterdam 1671. Unger, Bibliographie 713. Uitsnede.aant.

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, bruikleen Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Amsterdam, Ak.LIX (I), f.3 recto.

Translitteratie. rechtsboven: 3. (formaatsignatuur) **6 onderstreept: Wanneer ons een gedichtsel tot eenige bedie-|dinge wort bygebragt dan is het geene logen, | maer een zekere gebloemde wyze van waerheit, | andersins zal het al wat ≤van≥ wyze en heilige man-| nen, ja van den heere zelf by gelykenis [-∼] ≤is≥ | [-∼et] gesproken, voor logen gehouden werden, | dewyl naer het gemeen oordeel geene waer-|heit in zoodaenige dingen bestaet. (einde onderstreping) Maer | niemant, uitgezondert gemelde Palefatus, | verscheen 'er in zoo veele eeuwen, die de diep-|zinnige verholentheden en krachtige werkinge | [-der] ≤van de≥ natuure, en de leerstukken der zeden, en | van oprechten en burgerlyken [-wandel] omme-|gang, en kennisse der geschiedenissen hieruit | naer den eisch in het licht brogt dan weinigen, |...

Aantekeningen. (1) Voor de druk zie 122. (2) 120-129 betreffen alle de uitgave van de Herscheppinge, 120, 121, 123, 124, 126, 128 tonen kopij, de overige de druk. (3) Tussen kopij en druk bestaan de volgende varianten. Vondel schrijft steeds y, de zetter zet ij of y. De kopij heeft in r. 2 bygebragt;, de druk bygebragt,. In de kopij staat in r.13 van, de druk heeft in r.11 dan. (4) Voor de zetfout dan van zie p.149-150. (5) Zie p.94, 96, 97, 99, 105, 149.

Analyse. Handschrift: correcties in het handschrift, kopij. Kopij: formaatsignatuur verplaatst, onderstreping voor cursief.

[p. 199]

122 Folium **3 verso van: J. van Vondel, Ovidius Nazoos Herscheppinge. Weduwe van Abraham de Wees, Amsterdam 1671. Unger, Bibliographie 713.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, Vondelmuseum, Vdl. 2F25.

Gegraveerde Titel. Publius | Ovidius | Nasoos | herscheppinge | vertaelt | Door J: v: Vondel | mdclxxi | Met Privilegie.

Titel. publius | ovidius | nazoos | herscheppinge. | Vertaelt door | j.v. vondel. |(vignet)| t'Amsterdam, ‖ Voor de weduwe van Abraham de Wees, op den Middeldam, in 't nieuwe Testament. 1671. | Met Privilegie voor vijftien jaren.

Collatie. 4^o: *-3*⁴, A-3S⁴, 262 ff., pp.: [12] 1-499 [13]. Pagina 216 is gepagineerd als 206.

Inhoud. *1r: gegraveerde titel. *1v: blanco. *2r: titel. *2v: privilegie (22 juli 1670). *3r: loofwerk | Aen den weledelen heer, | Heer diedrik buisero, |. 2*2v: Ovidius aen de nijdigen. 2*3r: voorrede. 3*2v: Het leven van | publius ovidius nazo. A1r: tekst. 3R2r: einde. 3R2v: bladwyzer. 3S4v: Drukfeilen aldus te verbeteren.; colofon: t' Amsterdam, ‖ Ter Drukkerye van Daniel Bakkamude, op | 't Rokkin, naest de drie Papegaeyen, gedrukt.

Aantekeningen. (1) Voor de kopij zie 120 en 121. (2) 120-129 betreffen alle de uitgave van de Herscheppinge, 120, 121, 123, 124, 126, 128 tonen kopij, de overige de druk. (3) Zie 120, aant. 4 en 121, aant. 3 en 4. (4) Zie p.94.

Analyse. Druk: custode. Letter: cursief, romein. Ontwerp.

Literatuur. L.C. Michels, ‘Aantekeningen bij Herscheppinge’, in: De werken van Vondel; volledige en geïllustreerde tekstuitgave in tien delen, Amsterdam 1935, deel 8, p.953. E. de la Fontaine Verwey, De illustratie van letterkundige werken in de achttiende eeuw, Amsterdam 1934, p.19.

123 Kopij voor pagina 8 van: J. van Vondel, Ovidius Nazoos Herscheppinge. Weduwe van Abraham de Wees, Amsterdam 1671. Unger, Bibliographie 713. Uitsnede.aant.

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, bruikleen Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Amsterdam, Ak.LIX (I), f.5 verso van de tekst.

Translitteratie. [-Toent godendom zich [-zich] zette by dit gestoelt van marmer.] | [-Jupyn op zynen staf van elpen, als beschermer,] | ≦210≧ ≤Jupyn leunt op den staf van elpen, als beschermer,≥ | [-∼] [-en vierwerf vreeslyk ten] | [-∼] Schud dry en vierwerf van weêrzy 'tontzaghlyk hooft, | Dat hemel, aerde en zee beroert z[a+]<i>t en verdooft. | ≦[10+]<11>≧ Ten leste [-sprak] ≤spreekt≥ hy [-op d∼] ≤uit den troon,≥ verrukt van toren: | [-∼] ≦'k was≧ min bekommert voor den hemel en ons kooren, | Toen 't heiloos [-slangenest] ≤draekenest≥ toeruste, om 't bange hof | met hondert klaeuwen aen te tasten uit het stof: | Want schoon [-die] ≤dees≥ vyant, wreet van aert, dien krygh dorst ≤smeden≥; |...

Aantekeningen. (1) Voor de druk zie 125. (2) 120-129 betreffen alle de uitgave van de Herscheppinge, 120, 121, 123, 124, 126, 128 tonen kopij, de overige de druk. (3) De nummering van de verzen is waarschijnlijk in verband te brengen met de voorberekening, zie hiervoor ook 120 en 121. (4) Het getal 11 in de marge, dat veranderd is in 10, verwijst naar randnotities (zie 124). (5) Tussen kopij en druk bestaan de volgende varianten. Vondel schrijft steeds y, de zetter zet ij of y. Op de onderste regel van de afbeelding staat in de kopij krygh... smeden;, de druk heeft hier krijg... smeden;. Zie in verband hiermee 125, aant. 3. (6) Zie p.94, 96, 97, 99, 105.

Analyse. Handschrift: correcties in handschrift, kopij. Kopij: vuile kopij.

124 Kopij voor de randnoten van: J. van Vondel, Ovidius Nazoos Herscheppinge. Weduwe van Abraham de Wees, Amsterdam 1671. Unger, Bibliographie 713. Uitsnede.aant.

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, bruikleen Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Amsterdam, Ak.LIX(I), p.37.

Translitteratie. In twee kolommen geschreven kopij. Kolom a: kantschrift. | volgens het getal der | boeken aldus te stellen. | 1.boek. | 1. Ovidius ooghmerk aengaende | dit werkstuk. | 2. Hy roept zyne goden | om hulp aen. | 3. De Baiert in vier | hooftstoffen. | 4. Hemel en aerde in vyf | riemen. | Vier wintgewesten | 6. Oirsprong des menschen. | 7. vier [-∼] ≤eerste≥ eeuwen. | 8. wederspannige reuzen. | 9. Menschen uit reuzen-| bloet. | 10. De Melkwegh | 11. Jupiters rede | 12. Likaon in eenen wolf | 13. De werreltvloet. | 14. [-menschen] ≤Steenen≥ in menschen. | ≤15. Piton≥ | 1[5+]<6> Apollo schiet Piton | (hierna komen in de druk nog: Pitische speelen en: Minne-pijlen.). Kolom b: 1[5+][<7>+]<9>. Dafne in eenen laurier-|boom. | [1+]<2> [8+][<9>+] <0>. Tempe | [-[1+]<2> [7+]<0>] ≤21.≥ Iö in eene koey. | ≤22. sirinx in riet≥ | 2[8+]<3>: Argus oogen in den | paeuwestaart. | [-19. Sirinx in een riet.] | 2[0+]<4>. Iö weder in menschen-|gedaente | 2[1+]<5>. Faëtons en Epasus | geschil. | 2e boek. | 1. Het zonnehof. | 2. [-≤∼≥] [-vier jaergetyden, en] | [-∼] ≤Pasus by Febus.≥ | 3. De zonnewagen. | 4. De zonnepaerden. | 5. Het aertryk in brant. | 6. Jammerklaghte der | aerde. | 7. Faëtons val. | 8. [-De] [z+]<Z>onnelingen in | populieren. | 9. Cignus in eene zwaan. | 10. Kalisto in eene beerin. |...

Aantekeningen. (1) Voor druk zie 125. (2) 120-129 betreffen alle de uitgave van de Herscheppinge, 120, 121, 123, 124, 126, 128 tonen kopij, de overige de druk. (3) De nummering van de marginale noten is tijdens de bewerking van de kopij veranderd. (4) Zie p.94, 96, 99, 105.

Analyse. Handschrift: correcties in handschrift, kopij. Kopij: correcties in de kopij, kopij voor randnoten.

125 Pagina 8 van: J. van Vondel, Ovidius Nazoos Herscheppinge. Weduwe van Abraham de Wees, Amsterdam 1671. Unger, Bibliographie 713.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, Vondelmuseum, Vdl.2F25.

Aantekeningen. (1) Voor de kopij zie 123 en 124.

[p. 200]

(2) 120-129 betreffen alle de uitgave van de Herscheppinge, 120, 121, 123, 124, 126, 128 tonen kopij, de overige de druk. (3) De vierde regel van onderen af in de druk: Want schoon dees vyant, wreet van aert, dien krijg dorst smeden heeft ten opzichte van de kopij 123 de volgende varianten: krygh wordt krijg; smeden wordt smeden. De variant: y wordt ij, komt in de hele druk voor (120 aant. 3, 121 aant. 3, 123 aant. 5, 126 aant, 3, 128 aant. 3). Vondel schrijft y, de zetter zet y of ij. De twee overige varianten zijn als volgt te verklaren. De versregel is bijzonder lang, zo lang zelfs, dat de auteur zich in de kopij gedwongen zag het woord smeden boven de regel te schrijven: zie 123, onderste regel. De zetter zag zich, aan het eind van de regel gekomen, genoodzaakt òf de regel te laten overlopen, òf drastisch in te winnen. Om het eerste te vermijden begon hij, vooral om de komma's heen, spaties weg te nemen. Daarna greep hij naar een middel tot inwinnen dat in de zeventiende eeuw nog geoorloofd was en wijzigde de spelling: krygh wordt krijg. Toen dit tenslotte nog niet voldoende bleek, gebruikte hij een afkorting: smeden wordt smeden. (4) Zie p.94.

Analyse. Druk: doorslag. Letter: cursief, romein swashletter. Ontwerp: randnoten, sprekende hoofdregel. Zetten: inwinnen.

126 Kopij voor folium 3R2 verso van: J. van Vondel, Ovidius Nazoos Herscheppinge. Weduwe van Abraham de Wees, Amsterdam 1671. Unger, Bibliographie 713.aant.

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, bruikleen Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Amsterdam, Ak.LIX(III), achterin.

Translitteratie. linksboven: [-achter het boek]. rechtsboven: [-de folii moeten op een pagina staen] | bladwyzer. | ≤Acheloüs dochters in meerminnen en vogels... 152.≥ | ≤Acheloüs onthaelt Tezeus in zynen stroom. 256.≥ | Acheloüs en Herkules worstelen... 264. | Acheloüs in verscheide gedaenten... 262. 266. | Acheloüs door Herkules overwonnen... 267. | Achilles en Cignus stryden... 366. | ≤Achilles doot 385. 409... [-385]≥ | Achilles wapens Vlisses toegewezen... 404. | ≤Achmenides avontuur... 437≥ | [-Achilles valt in] Acis in eenen stroom... 424. | Aerde teelt na den werreltvloet veele dieren... 17. | Aerde klaeght Jupiter haeren noot... 43. | [-Aerde een dier.] ≤Adonis in een bloem... 329.≥ | Adonis uit Mirre, [-in] eenen boom, geboren... 320. | [-≤Adonis in een bloem... 329≥] | Aglauros in steen... 63 | Ajax en Vlisses pleiten om Achilles wapens... 388. | Ajax valt in zyn zwaert, uit zyn bloet [-een∼] ≤groeit een bloem.≥ 404. | ≤Akteon in een hart... 74≥ | ≤Akteon van zyn honden verscheurt... 76≥ | Albaensche koningen... 453. | ≤Alcinoüs schip in een rots... 451≥ | Alciones gebedt voor Ceïx... 353. | Alcione [-in een [-≤∼≥][∼+]<zeevogel>] ≤en Ceïx in≥ <zeevogels>... 359. | Alcitoë en haere zusters in vledermuizen... 113. | ≤Alkatoës klinkende muuren... 227.≥ | ≤Alfeus bemint Aretuze≥ | ≤Alemons avontuur≥ | [-Am∼ nu droogh nu vloeiende] | ≤Alfeus bemint Aretuze... 154.≥ | (verwijsteken naar beneden) | Alkmenes lyden in het baren... 275. | Alkmene [-wort] van Jupyn, in schyn van Amfitrus, bedrogen... 163 | ≤Alemons avontuur... 465.≥ | ≤Altea pynigt Meleager met [-het] ≤haer≥ stoxken... 248. | (verwijzingsteken) ≦Amenaen dan vocht dan droogh... 475.≧ | Ammons bron 'daeghs kout, 'snachts warm... 476 | ≤Amfions rampzaligh ende... 170.≥ | ≤Alcidamas dochter in een duif... 204.≥ | Amulius en Numiter koningen van Alba ≤en Rome≥... 445.

Aantekeningen. (1) Voor de druk zie 127. (2) 120-129 betreffen alle de uitgave van Herscheppinge, 120, 121, 123, 124, 126, 128 tonen kopij, de overige de druk (3) Tussen kopij en druk komen buiten de spelling: y wordt ij of y, geen varianten voor. (4) De geschreven bladwijzer heeft de vorm van een druk. (5) Bovenaan de pagina staan twee aanwijzingen voor de zetter, zie de translitteratie. (6) Zie p.94, 96, 97, 99, 105, 111.

Analyse. Handschrift: correcties in handschrift, kopij. Kopij: vuile kopij, notitie voor de zetter. Notitie: voor de zetter.

127 Folium 3R2 verso van: J. van Vondel, Ovidius Nazoos Herscheppinge. Weduwe van Abraham de Wees, Amsterdam 1671. Unger, Bibliographie 713.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, Vondelmuseum, Vdl.2F25.

Aantekeningen. (1) Voor de kopij zie 126. (2) 120-129 betreffen alle de uitgave van de Herscheppinge, 120, 121, 123, 124, 126, 128 tonen kopij, de overige de druk. (3) De wisseling romein, cursief en swashkapitalen is uit de tekst niet te verklaren. Ze is veroorzaakt door de omstandigheid, dat de lettervoorraad van de drukker beperkt was en deze dus verschillende soorten moest gebruiken. (4) De Bladwyzer is over de volle breedte van de pagina gezet op de laatste pagina na, waar hij over twee kolommen in kleiner corpus is afgedrukt, waarschijnlijk om ruimte over te houden voor de errata: 129. (5) Zie p.94, 117.

Analyse. Druk: custode. Letter: cursief, romein, swashletter. Ontwerp: initiaal. Zetten: tekort aan letter.

128 Kopij voor pagina 3S4 verso van: J. van Vondel, Ovidius Nazoos Herscheppinge. Weduwe van Abraham de Wees, Amsterdam 1671. Unger, Bibliographie 713.aant.

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, bruikleen Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Amsterdam, Ak.LIX(III), achterin.

Translitteratie. Drukfeilen aldus te beteren. <∼> | [-<∼>] voor Epafus lees Faëton, in het kantschrift 33. | voor de zwarte rave wo[∼+]<rt>wit, lees de witte | rave wort zwart, in het kantschrift 53. | voor ziet lees zie niet dat een' mesch gelykt 91. | (verwijzingsteken naar onder; hier) voor met offerhanden lees met offerbanden. 207 | (daarna weer na 91) | In het kantschrift voor Siton lees Arne in een | kaeu, en in het dicht voor zwart van schacht lees [-wit] wit van schacht. 209. | (hierna weer verwijzingsteken naar beneden waar staat) [-lees] voor d'aenstaende schoonvaer etc lees | d'aenstaende schoonvaêr ≤zelf,≥ en ook [-zelf] myn eigen | vader.295. | (weer in de gewone volgorde) Voor Achilles pylen lees Alcides pylen...390. [v+]<V>oor Polixana [-leest Ifigenia] ≤lees

[p. 201]

lfegeny..≥...396. | [-voor zwarte rave lees witte rave in het kantschrift. [-≤53≥]].

Aantekeningen. (1) Voor de druk zie 129. (2) 120-129 betreffen alle de uitgave van de Herscheppinge, 120, 121, 123, 124, 126, 128 tonen kopij, de overige tonen de druk. (3) Tussen kopij en druk bestaan de volgende varianten: in de druk wordt de onderkast v van het woord voor, vooraan de regel steeds met kapitaal gezet. Vondel schrijft y, de zetter zet y of ij. In de kopij staat beteren, dit wordt in de druk (Er. r.1) verbeteren, en etc. wordt & c. (Er. r.7). (4) Zie p.94, 96, 97, 99, 105, 146.

Analyse. Handschrift: correcties in handschrift, kopij. Kopij: vuile kopij.

129 Folium 3S4 verso van: J. van Vondel, Ovidius Nazoos Herscheppinge. Weduwe van Abraham de Wees, Amsterdam 1671. Unger, Bibliographie 713.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, Vondelmuseum. Vdl.2F25.

Aantekeningen. (1) Voor de kopij zie 128. (2) 120-129 betreffen alle de uitgave van de Herscheppinge, 120, 121, 123, 124, 126, 128 tonen kopij, de overige de druk. (3) Voor het ontwerp van het einde van de Bladwijzer in vergelijking met het verdere ontwerp van dit deel van de tekst zie 127, aant. 4. Voor de wisseling van romein-, cursief- en swashkapitalen hierin zie 127, aant. 3. (4) Voor varianten met de kopij zie 128, aant. 3. (5) Een typische zetfout, ontstaan door een vuile kast: Epaſus-wordt Epafus. (5) Zie p.117, 146.

Analyse. Druk. Letter: cursief, fleuron, romein, swashletter. Ontwerp: colofon, errata, twee kolommen. Zetten: zetten van een lijn.

130 131 Tekeningen voor afbeeldingen 61 en 62 van: J. & C. Luyken, Het menselyk bedryf. Amsterdam 1694.aant.aant.

Amsterdam, Stedelijk Museum, Collectie Van Eeghen, nrs 1421 en 1422.

Aantekeningen. (1) Voor twee andere tekeningen zie 133 en 134. (2) Afgebeeld zijn: De Papiermaaker en De Boekdrucker. (3) Zie p.37, 38, 40, 94, 155, 156.

Analyse. Ontwerp: ontwerp voor een gravure.

132 J. van Vondel, Grafschrift. (Blaeu, Amsterdam 1673). Unger, Bibliographie 722.aant.

Amsterdam, Vereeniging van de Boekhandel, Archief Blaeu.

Aantekeningen. (1) Dit plano heeft als makulatuur gediend bij het afdrukken van een ander stuk. Het timpaan is gesmet geraakt met de tekst van een pagina uit een octavo-boekje. Om deze smet niet over te brengen op de achterzijde van het volgende te bedrukken vel legde de drukker een bij de hand liggend stuk makulatuur op het timpaan en drukte toen af. Op het als bescherming gebruikte stuk kwam de smet van het timpaan in spiegelschrift te staan. (2) Zie p.36, 119, 141, 142, 152.

Analyse. Druk: smet van timpaan, spiegeldruk. Formaatmaken: plano. Letter: cursief, romein. Makulatuur. Ontwerp.

133 134 Tekeningen voor afbeeldingen 86 en 63 van: J. & C. Luyken, Het menselyk bedryf. Amsterdam 1694.aant.aant.

Amsterdam, Stedelijk Museum, Collectie Van Eeghen, nrs 1446 en 1423.

Aantekeningen. (1) Voor twee andere tekeningen zie 130 en 131. (2) Afgebeeld zijn: De Plaatsnyder en De Plaatdrucker. (3) Zie p.40, 155, 156.

Analyse. Ontwerp: ontwerp voor een gravure.

135 Kopij voor pagina 7 van: D. Blondel, Animadversiones in Annalium Baronii, tom.I. (F. Lamminga & P. Warnaer, Amsterdam 1675). Uitsnede.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, Cat. Hss. 7, nr 625, Hs.IIB14.

Aantekeningen. (1) Voor de drukproef zie 136. (2) 135 tot en met 139 betreffen alle de uitgave van de Animadversiones, 135 en 137 tonen kopij, de overige tonen drukproeven. (3) Kopij 135 kan geheel gevolgd worden op correctie-exemplaar 136, te beginnen met de linker kolom tot de dubbele streep en vandaar naar rechts gaande. De zetter heeft hier dus al het parallellisme van de kopij opgegeven. Beneden de dubbele streep begint hij met de linker kolom en zet vandaar de voortzetting van kolom 1, 2, 3, waarbij hij in kolom 3 de verwijzing ‘'t onder-staende nu’ voegt en consequent eindigt met: Quidam apud Epiph. Maji.21. Even consequent gaat hij onder kolom 4 voort, maar de verhoudingen van de kopij gaan nu geheel verloren. De zetter gaat voort met kopij 137. Hij begint weer consequent met de voortzetting van de kolommen 1 en 2, maar heeft voor 3 geen ruimte meer. Deze zet hij nu onder de helft van kolom 4. Daarbij volgt hij op zich zelf weer consequent de verwijzing met asterisken in de kopij. Eveneens consequent zet hij daarnaast de smalle eerste helft van de kolom 4, maar met verwaarlozing van het parallellisme in de kopij. Onder de tweede helft van de oorspronkelijke vierde kolom zet hij nu alles wat er aan kopij op deze bladzijde rest. Na de proefdruk 136 wordt in de eerste plaats de tekst gecorrigeerd. Deze hand geeft daarna aan in kolom 1, 2 en 3 wat, de zetter van kopij 135 onder de dubbele streep zette, met de opmerking ‘NB Siet de copije’ (136, direct onder de dubbele streep). ‘Anni|V.C.|[NB Siet de c]opije’. Hij wijst dus op het verloren parallellisme. In de kopij 135 geeft hij aan: ‘dit moet volgens dese order, maer nae de gedruckte copije geset werden: onmiddelbaer achter Chrysostomus pag.9’. Hij stelt daarbij het verwijzingsteken (cirkel met punt). Dit vinden we op p.9 in de proef terug (139) met zijn aantekening: ‘en hier achter volght 'tgene in de nette copeije omtrocken staet bij’ (cirkel met punt). Verder verwijst de zetter een deel van p.8 (138: ‘dit komt pag. 5’) en p.9 (139: ‘NB. dit komt pag 5.’) naar p.5. Op p. 5 (niet getoond) staat de aanwijzing: ‘NB hier komt

[p. 202]

't geene pag. 8 en 9 geteykent staat’. Op blz. 7 van de drukproef 136 tekent de corrector verder aan: ‘Dese tafel moet p.2 col.2 staen, maer eerst met Blondelli Ms. geconfronteert werden’. Op de aangegeven plaats volgt de verwijzing: ‘Hier set de tafel die pag. 7 staet’. De verwijzing naar de nette kopij: ‘'t gene hier beneden door gehaelt is, moet geset werden, op die wijse als het in de nette copije staet’ is weer in verband te brengen met het verloren gegane parallellisme. De derde zeteenheid is, zoals reeds werd opgemerkt, een volslagen chaos geworden. De corrector geeft op de kopij 137 aan, dat dit stuk verplaatst moet worden en wel overeenkomstig het ontwerp van de kopij: ‘dit moet p.8 col.2 lin.39. geset werden, volgens dese order, maer uyt de gedruckte copije’ (verwijzingsteken: vierkant met punt erin). Zijn laatste opmerking heeft betrekking op het feit, dat hij de tekst in de proef gecorrigeerd heeft. De drukker neemt deze aanwijzing voor de verandering van de opmaker over en zet onder de proef: ‘'t gene hier beneden door gehaelt is, moet geset werden, op die wijse als het in de nette copije staet’. Op p.8 in de proef 138 staat het verwijzingsteken (punt in vierkant) met de aantekening van de corrector: ‘hiernaer moet een tafel volgens de nette copije geset werden’. Boven de hierbij behorende kopij

Corrector: ‘2a naar p.9’
Drukker: ‘2b naar p.2’

Corrector: ‘⊡ hier 3 van p.7’
Drukker: ‘a naar p.5’
Corrector: ‘⊙ hier 2a van p.7’
Drukker: ‘b naar p.5’

137 schrijft hij nog: ‘Hiertoe moet ick Blondelli copije insien’. Aangezien de overgeleverde kopij alleen die van de tabellen is, zal hier bedoeld zijn, dat de corrector nog op de ons niet overgeleverde kopij van de tekst wil controleren of hij inderdaad de juiste plaats heeft aangegeven. (4) Zie p.94, 96, 98, 105, 111.

Analyse. Handschrift: kopij. Kopij: moeilijke kopij, notities voor de zetter, verwijzingsteken. Notitie: notities voor de zetter. Ontwerp: geschreven ontwerp.

136 Drukproef voor pagina 7 van: D. Blondel, Animadversiones in Annalium Baronii, tom. I. (F. Lamminga & P. Warnaer, Amsterdam 1675). Uitsnede.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, Cat.Hss.7, nr 625, Hs.IIB14.

Collatie. 2^o: *², A-C⁴, χ², 16ff., pp.: [4]1-25[1].

Inhoud. *1r: Dedicatio: amplissimis consvltissimisqve | celeberrimae reipublicae | amstelodamensis | consulibus, | d.d. | aegidio valkenier, | nicolao pancras, | joanni munter, | ludovico trip. (gedateerd blijkens rebus-onderschrift: 1674). A1r: davidis blondelli | animadversiones | in | annalium baronii | Tom.I. χr en χr en v: blanco.

Aantekeningen. (1) Voor de kopij zie 135 en 137. (2) 135-139 betreffen alle de uitgave van de Animadversiones, 135 en 137 tonen kopij, de overige de drukproeven. (3) Zie 135, aant. 3. (4) Zie p.94, 120, 145, 151.

Analyse. Druk: drukproef. Drukproef: correctie, notities voor de zetter. Letter: cursief, Grieks, romein. Notitie: notities voor de zetter. Ontwerp: wijziging van ontwerp. Zetten: van een lijn.

137 Kopij voor pagina 7 van: D. Blondel, Animadversiones in Annalium Baronii, tom. I. (F. Lamminga & P. Warnaer, Amsterdam 1675). Uitsnede.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, Cat.Hss.7, nr 625, Hs.IIB14.

Aantekeningen. (1) Voor de drukproef zie 136. (2) 135-139 betreffen alle de uitgave van de Animadversiones, 135 en 137 tonen kopij, de overige de drukproeven. (3) Zie 135, aant. 3. (4) Zie p.94, 96, 98, 105, 111.

Analyse. Handschrift: kopij. Kopij: notities voor de zetter. Notitie: notities voor de zetter. Ontwerp: notities voor een gewijzigd ontwerp, geschreven ontwerp.

138 Drukproef voor pagina 8 van: D. Blondel, Animadversiones in Annalium Baronii, tom. I. (F. Lamminga & P. Warnaer, Amsterdam 1675). Uitsnede.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, Cat.Hss.7, nr 625, Hs.IIB14.

Aantekeningen: (1) 135-139 betreffen alle de uitgave van de Animadversiones, 135 en 137 tonen kopij, de overige de drukproeven. (3) Zie 135, aant.3. (4) Zie p.145, 151.

Analyse. Druk: drukproef. Drukproef: correctie,

[p. 203]

notitie voor de zetter. Letter: cursief, Grieks, romein, swashletter. Notitie: notitie voor de zetter.

139 Drukproef voor pagina 9 van: D. Blondel, Animadversiones in Annalium Baronii, tom. I. (F. Lamminga & P. Warnaer, Amsterdam 1675). Uitsnede.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, Cat.Hss.7, nr 625, Hs.IIB14.

Aantekeningen. (1) 135-139 betreffen alle de uitgave van de Animadversiones, 135 en 137 tonen kopij, de overige de drukproeven. (2) Zie 135, aant. 3. (3) Zie p.145, 151.

Analyse. Druk: drukproef. Drukproef: correctie, notitie voor de zetter. Letter: cursief, romein. Notitie: notitie voor de zetter. Ontwerp: twee kolommen, sprekende hoofdregel.

140 Drukproef voor folia L6 verso en L7 van: C. Velleius Paterculus, Quae supersunt. Elzevier, Amsterdam 1678. Willems 1550.aant.

Leiden, Universiteitsbibliotheek, Cod.Burm.11.

Aantekeningen. (1) 140-143 betreffen alle de uitgave van de Velleius Paterculus, 140 en 141 tonen drukproeven, de overige de druk. (2) Wij kunnen de geschiedenis van deze druk in belangrijke mate volgen in de correspondentie van Elzevier met Heinsius, berustende te Utrecht, Universiteitsbibliotheek, Cat.Hss. 1346, Var.38., Hs.5M3. In uittreksel volgt achter de Literatuur een overzicht hiervan. (3) Twee stadia van de correctie van deze druk zijn overgeleverd. De correctie in de eerste fase betreft uitsluitend de tekst. Zetfouten worden pas in de tweede proef verwijderd (141). (4) Op de linkerpagina worden enkele regels doorgehaald, die in de tweede proef (141) blijken te zijn weggenomen. Op de rechterpagina is een naam doorgehaald en vervangen door de naam Scoevola. Het verwijzingsteken onderaan de bladzijde wijst naar de linkerpagina waar in de marge staat bijgeschreven: ‘(verwijzingsteken) pag. 80 ante lineam penultimam adde, Maro AEneidus [∼] | (onderstreept) Sermonem Ausonij patrium moresque tenebunt; | Utque est nomen, erit. commixti corpore tanto | Subsident Teucri. (einde onderstreping) ita in duobus codicibus inveni, Menagiano altero,|altero Rottendorphio, recte sine dubio. vulgati perperam, (onderstreept) commixti corpore tan-|tum. (einde onderstreping) Nec melius, quod e suis prodit Pierius Valerianus, | (onderstreept) Sanguine | tantum.’ (5) Zie p.55, 94, 120, 145, 146, 151.

Analyse. Druk: drukproef. Drukproef: correctie, doorslag, verwijzingstekens. Letter: cursief, romein.

Literatuur. (W.R. Veder), Brieven van Daniël Elsevier aan Nicolaas Heinsius (9 mei 1675 tot 1 juli 1679); volgens het handschrift, bewaard ter Universiteits-bibliotheek te Utrecht, met enkele aanteekeningen uitgegeven door de Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels, Amsterdam 1890, waaruit de volgende fragmenten op de productie van dit boek betrekking hebben:

Nr 20. 19 Maert 1677. Ick hebbe van Velleius Paterculus noch omtrent 500 Exemplaren, ick sal myn debvoir doen deselve hoe eer hoe liever te debitteren, ondertusschen kan UEd syne copye prepareren, sal ondertusschen occasie nemen van aende Heer Vossius daer over te schryven.

Nr 26. 13 July 1677. Wat Vellejus Paterculus belanght sal de corectien laeten affschryven ende UEd het exemplaer weder toesenden om met de Hacky daer over geen contestatie te hebben. Sal UEd bij provisie het Exemplaer op morghen nevens een Discours vande heer Spanheim sur la Creche soo hy myn geordineert heeft aen UEd te senden, oversenden. Ende voor en aleer UEd het Exemplaer de Hacky overlevert, het selve hier verwachten om een exemplaer naer het selve te laten corrigeren.

Nr 27. 22 July 1677. Soo haest UEd mijn de gecorrigeerde text van Vellejus sal senden sal laeten de correctien afschryven.

Nr 28. 7 Augusti 1677. Hier nevens gaen de 2 Exemplaren van Vellejus Paterculus, het eene uyt het ander gecopieert. Item op het inleggende memorijtie eenige gedachten van myn Corrector, of die van eenige waerde syn sal UEd konnen oordelen.

Nr 29. 26 Augusti 1677. Wat Paterculus belanght sal die ten eersten onderhanden nemen, gelieft myn de copye by gelegentheyt toe tesenden: doch versoecke sulxe stilgehouden magh werden op dat myne noch ovrige exemplaren vertieren magh.

Nr 31. 28 September 1677. soo haest dese twe kleijne tractaeties sullen gedruckt wesen sal een aanvangh maeken met het drucken van Vellejus paterculus, daer op UEd sigh magh verlaeten.

Nr 32. 7 October 1677. Hebbe huijden Vellejus paterculus aen mijn Drucker Meester behandigt om het selve aenstonts onderhanden te nemen soo dat UEd int korte een proef te gemoet te sien heeft.

Nr 33. 17 October 1677. In vellejus Paterculus wert geset ende sal UEd in korten een proeve toesenden.

Nr 35. 4 November 1677. soo haast UEd de proeve van Paterculus sal gelesen hebben sal die terugh verwachten: doch behoeft UEd sigh daer over niet te incommoderen.

Nr 36. 17 November 1677. met Vellejus Paterculus sullen nu beeter spoedighen, hebbe iets onderhanden gehadt dat uyt most.

Nr 38. 27 december 1677. Op UEd versoeck hebbe myn drucker meester bevoolen met Paterculus op het spoedichste voort te vaeren; twelck hy gedaen heeft doch sonder de voorsichticheit te hebben van UEd voor af de laatste proeven overtesenden hebbende buyten myn weeten de B en C laeten afdrucken. sende hier nevens de 3 afgedructe bladen wil hoopen UEd alles correct ende wel sal bevinden, dat gaerne sal verstaen. Hebbe hem een reprimende gegeven ende belast de verdere bladen niet afte drucken voordat UEd deselve sal gesien hebben.

Nr 40. 8 January 1678. sedert ontfange op huyden UEd missive van 24 passato of 3 deser met wat copie vande nooten van Vellejus: soo dat nu het laaste bladt vanden Text daer 5 pages aen mancqeerden sal laeten suppleren ende UEd toesenden,... De resterende copye vande nooten sal te syner tydt verwachten.

Nr 41. 12 Januarij 1678. Hier nevens gaet het laaste bladt van den Text van Vellejus nevens het beginsel vande nooten sal het niet laeten afdrucken voordat de gecorrigeerde proeve wederom bekoome, derhalve

[p. 204]

versoecke die sonder fout per Bode Vrydagh magh wederom bekoomen, dat nu kan geschieden vermits de schuyten vaeren.

Nr 41a. 22 January 1678. laete volgens UEd begheren den Index opden Text van Vellejus volghen ende sullen het verder volgens UEd begheren maecken.

Nr 42. 29 January 1678. Wy syn besigh met den Index van Paterculus voort aftesetten soo dat UEd geen proeve sal noodigh syn te senden, alswanneer aende nooten sullen syn daer van met den eersten meerder copije te gemoet sie: want niet vertrouwe dat daervan een vol bladt ben hebbende.

Nr 45. 26 Februarij 1678. Hier nevens een afgedruct bladt ende proef van Velleus. De 2 laatste blaatiens copij gelieve UEd niet te vergeten wederom te senden.

Nr 46. 5 Maert 1678. Hebbe huyden de proef van Pater culus wederom ontfanghen: doch daer by is van UEd geen schrijvens geweest maer alleen een simpel couvert.

Nr 48. 18 may 1678. UED missive van 15[?] deser te recht ontfanghen nevens de proef van dedicatie: doch UEd heeft dese ende de vorige reys vergeeten de proef van het laaste bladt overtesenden: twelck versoecke met de Bode soo vrijdagh komt gelieft te doen. Sullen by provisie het Tytel bladt afdrucken ende soo haast het andere bekomen mede doen drucken soo dat noch saterdagh Exemplaren sullen konnen hebben. Alles is in het Tytel bladt gecorrigeert. D'Exemplaren sal volgens UEd ordre doen binden.

Nr 49. den 28 Majo 1678.... dat Vellejus Paterculus nu ten vollen is afgedruckt, ende dat de geordonneerde exemplaren worden gebonden...

Nr 54. 24 Juny 1678. Dat UEd noch fouten in Vellejus vint komt myn vremt voor: dewyl de proeven door 3 Correctors gelesen sijn en daer naer door UEd selfs, bij aldien men op soo een wijse niet correct drucken kan soo moet ick het opgeven.

Nr 71. 1 July 1679. Het is myn leet het met de Vellejus Paterculus soo slecht gegaen is.

141 Drukproef voor folia L6 verso en L7 van: C. Velleius Paterculus, Quae supersunt. Elzevier, Amsterdam 1678. Willems 1550.aant.

Leiden, Universiteitsbibliotheek, Cod.Burm.11.

Aantekeningen. (1) 140-143 betreffen alle de uitgave van de Velleius Paterculus, 140 en 141 tonen drukproeven, de overige de druk. (2) Zie 140, aant.2. (3) Bij vergelijking met de eerste proef blijkt in de druk te zijn verlopen. De wijzigingen in de eerste proef blijken te zijn doorgevoerd. (4) Tussen deze proef en de druk (142) bestaan de volgende varianten. Op de linkerpagina:

r.	Proef	Druk
5	[-legendum]	capiendum
9	[-exiguo]	assiduo
16	[-&]	Eleg.
28	[-ſ]ectis	fectis
34	[-recordetur]	memineret

Op de rechterpagina staan de volgende varianten:

r.	Proef	Druk
6	rogis[-.]	rogis.
7	Medea	Medea.
8	El.II[-.]	El.II,
13	vulgati[-,]	vulgati
17	[-fuis ſe]	fuisse
20	[-ad-|struximus]	ostendimus
22	d[-i]verticulo	deverticulo
24	membra<nna>	membrana
25	XLIII[-.]	XLIII.
26	[-depotat a]	depopulata
35	codicibus	codicibus scriptis

(5) Zie p.55, 94, 120, 141, 145, 146, 151.

Analyse. Druk: drukproef. Drukproef: correctie, doorslag, moet. Letter: cursief, romein.

142 Folia L6 verso en L7 van: C. Velleius Paterculus, Quae supersunt. Elzevier, Amsterdam 1678. Willems 1550.aant.

Leiden, Universiteitsbibliotheek, 762G14.

Gegraveerde Titel. c. velleii | paterculi | quae supersunt. | nicolaus heinsius dan. f. | recensuit, | & castigationum libellum addidit. ‖ amstelodami, | Ex Officina Elzeviriana. A^o 1678.

Collatie. 12^o: 12^o: *¹², A-L¹², 144 ff., pp.: [24]1-115[29] [2]3-108[12]. Pagina 96 is gepagineerd als 69.

Inhoud. *1r: titel. *1v: blanco. *2r: opdracht: Perillustri & Amplissimo Viro | caspari fagel. *8r: lectori salutem. A1r: tekst: c.velleii paterculi | historiae | romanae. E10r: finis. E10v: index. G1r: nicolai heinsii | dan.fil. | velleianarum | castigationum | liber. G1v: blanco. G2r: tekst. L6v: finis. L7r: Addenda Castigationibus. L10v: index. L12v: finis.

Aantekeningen. (1) 140-143 betreffen alle de uitgave van de Velleius Paterculus, 140 en 141 tonen drukproeven, de overige de druk. Voor varianten met de tweede fase van de drukproeven zie 141, aant. 4. (2) Zie p.34, 55, 94, 119, 120.

Analyse. Druk: custode. Letter: cursief, romein, swashletter. Ontwerp.

143 Folium B1 recto van: C. Velleius Paterculus, Quae supersunt. Elzevier, Amsterdam 1678. Willems 1550.aant.

Leiden, Universiteitsbibliotheek, Cod.Burm.11.

Aantekeningen. (1) 140-143 betreffen alle de uitgave van de Velleius Paterculus, 140 en 141 tonen drukproeven, de overige de druk. (2) De hier getoonde pagina maakt deel uit van een onopengesneden katern, vandaar het woord ‘blad’ in Heinsius' aantekening onder de proef: ‘Dit blad is afgedrukt by | abuys sonder door my te wer|den gerevideert’. (3) Zie p.34, 55, 94, 119, 148.

Analyse. Druk: binderssignatuur, custode. Letter: romein. Ontwerp.

144 Kopij voor folium *4 verso van: A. Bourignon, L'antechrist découvert. Jan Rieuwerts & Pieter Arents, Amsterdam 1681. Caillet I, p.229, nr 23.aant.

[p. 205]

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, Cat.Hss. 7, nr 253, Hs. VG10a.

Aantekeningen. (1) Voor de definitieve druk zie 145 en 146. (2) De drukker heeft oorspronkelijk een groter lettercorpus willen gebruiken dan in de druk is gerealiseerd. Hij plaatste bij de voorberekening formaatsignaturen in inkt, met onderlinge afstanden van ongeveer 17 regels in de kopij. Zo zijn op de afbeelding de signaturen *9 en *10 aangegeven. Dat van voorberekening sprake is, blijkt duidelijk uit de strepen en getallen, die in de marge van de kopij geplaatst werden. Uit deze becijfering blijkt tevens, dat het oorspronkelijk in de bedoeling gelegen heeft pagina's van ongeveer 27 regels te zetten; het gebruik van een kleiner corpus verhoogde nadien dit aantal tot 31. Er werd besloten in een kleiner corpus te zetten; misschien om met het voorwerk binnen één katern te blijven. Daarom moesten door de zetter opnieuw signaturen geplaatst worden. Hij deed dit telkens na het afmaken van twee pagina's en wel met rood krijt. Zo is op de afbeelding de signatuur *8 in de marge bijgeschreven, terwijl, om verwarring te voorkomen de oude, in inkt geschreven signatuur *10 is doorgehaald. Bij vergelijking van de kopij met de druk 145 blijkt dat de overgang van de pagina niet wordt aangetroffen op de in de kopij aangegeven plaats. Controle der andere in de kopij aangegeven overgangen bevestigt dat het zetsel is opgeschoven en wel zo dat het verloop om de twee pagina's met twee regels toeneemt. Het blijkt dat elke pagina met één regel is verminderd. De reden wordt duidelijk op 146. Ware het niet gebeurd dan zou op de betreffende pagina in de druk alleen de ondertekening hebben gestaan. (3) De kopij is door de geschreven sprekende hoofdregel een voorbeeld van geschreven ontwerp. (4) Zie p. 94, 96, 97, 99, 106, 111.

Analyse. Handschrift: correcties in handschrift, kopij. Kopij: voorberekening door de drukker, formaat signaturen door drukker, formaatsignaturen door zetter, formaatsignaturen verplaatst. Notitie: becijfering door de drukker. Ontwerp: wijziging van ontwerp.

145 Folium *4 verso van: A. Bourignon, L'antechrist découvert. Jan Rieuwerts & Pieter Arents, Amsterdam 1681. Caillet I, p.229, nr 23.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 2561D39.1.

Titel. l'antechrist | decouvert. | Qui montre le Temps Dangereux auquel nous vi-|vons maintenant; & comment le Diable a le | Domaine sur les esprits des hommes; qu'il se fait ado-|rer comme s'il étoit Dieu, & gaigne à soy les bien-|intentionnés sous apparence de vertu & devotion; | qu'il trompe les hommes par mauvaises doctri-|nes & fausses verités; que la pluspart des | hommes le suivent, l'un par malice, l'au-|tre par ignorance: Ce qui fait que c'est | un grand bien qu'il soit decouvert. | par | Anthoinette Bourignon. | premiere partie. |(vignet)| les armoiries | de la ville de l'isle | sur la riviere | de la lis en flandres. | A Amsterdam, chez Jean Rieuverts & Pierre Arents, | Libraires, Rue de la Bourse, 1681.

Collatie. 8^o: *⁸, A-H⁸, 73 ff., pp.:[16]1-127[1].

Inhoud. *1r: titel. *1v: bijbelspreuk: II.Epist. aus Thessal. ch.2.v.3. &c. *2r: au lecteur. *6r: Abregé du Livre, & Table des Matieres | cette Premiere Partie de l'Antechrist Dé-| couvert selon qu'elles sont marquées dans les racourcis mis à la teste des Principales | Sections du Texte. *8v: Fin de la Table. A1r: l'antechrist | decouvert. | premiere partie. H6r: fin | De la Premiere Partie | de | L'Antechrist Découvert. H6v: Du Reigne de L'Antechrist; | Et touchant ses Sujets & Paction-|naires Sataniques; Entretient | d' A.B. avec Dieu. H8r: fin. H8v: Indice des Tiltres mis au haut des pages, lesquels | remarquent les matieres en general.

Aantekeningen. (1) Voor de kopij zie 144. (2) Zie 144, aant. 2. (3) Voor een ander deel uit deze druk zie 146. (4) Zie p.94.

Analyse. Druk: custode, doorslag. Letter: cursief, romein. Ontwerp: sprekende hoofdregel.

146 Folium *5 recto van: A Bourignon, L'antechrist découvert. Jan Rieuwerts & Pieter Arents, Amsterdam 1681. Caillet I, p.229, nr 23.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 2561D39.1.

Aantekeningen. (1) Voor de kopij zie 144. (2) Zie 144, aant. 2. (3) Voor een ander deel uit deze druk zie 145. (4) Zie p.94.

Analyse. Druk: doorslag, custode. Letter: cursief, romein. Ontwerp: sprekende hoofdregel.

147 Ontwerp voor de titelpagina van: A. Bourignon, Le renouvellement de l'esprit évangelique, troisième et dernière partie. Jan Rieuwerts & Pieter Arents, Amsterdam 1682. Caillet I, p.229, nr 25.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, Cat.Hss.7, nr 260, Hs. VG9b.

Aantekeningen. (1) 147-150 behoren alle tot de uitgave van de Renouvellement de l'esprit évangelique, troisième et dernière partie, 147 toont een ontwerp, 149 toont kopij, 148 en 150 tonen de druk. (2) Voor de druk naar dit ontwerp zie 148. (3) Ontwerp en druk verschillen slechts op de volgende punten: Het woord Le in r.1 staat in het ontwerp vóór het woord Renouvellement, in de druk staat het erboven. Hetzelfde is het geval met het woord De in r.2, dat in het ontwerp vóór het woord l'Esprit staat. (4) De dubbele onderstreping geeft kapitaal aan en de enkele cursief. Hiervan wijkt de naam Jesus Christ af, dat in het ontwerp als kapitaal is aangegeven, maar in de druk cursief staat. Verder wordt de dubbele onderstreping verschillende keren als cursief kapitaal gerealiseerd. Het randschrift van het vignet wordt in kapitaal gezet. (5) Tussen de tekst van ontwerp en druk bestaan de volgende varianten:

r.	Kopij	r.	Druk
3	et	5	&
3	derniére	5	derniere
4	Où	6	Ou
12	et	12	&
14	ant[-h]oinette	14	anthoinette
15	Lisle	15	Lis se
16	Amsterdam	16	Amsterdam.

[p. 206]

17	et	17	&
18	bourse	18	Bourse
18	mdclxxxi	18	mdclxxxii

(6) Het ontwerp is een jaar eerder gedateerd dan de uitgevoerde druk. (7) Zie p.94, 96, 111, 115.

Analyse. Kopij: onderstreping voor cursief, dubbele onderstreping voor kapitaal. Ontwerp: ontwerp voor titelpagina.

148 Titelpagina van: A. Bourignon, Le renouvellement de l'esprit évangelique, troisième et dernière partie. Jan Rieuwerts & Pieter Arents, Amsterdam 1682. Caillet I, p.229, nr 25.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 2561D40.

Titel.le | renouvellement | de | l'Esprit Evangelique. | Troisiéme & derniere Partie. | Ou il est traitté trés-efficacement de la nécessité & | de la maniére de vaincre la corruption, des moyens | d'observer une Vie Evangelique, des dispositions | à cette vie-là, de ses empéchemens, du Renouvelle-|ment de toutes choses par la Venue de Jesus Christ | aprés l'execution terrible des derniers fleaux, l'extir|pation des méchans, & la purgation des bons. &c. | Par | anthoinette bourignon. |(vignet)| Les Armoiries | de la ville de Lis se | sur la riviere | de la Lis en Flandres. | a amsterdam. | Chez Jean Rieuwerts & Pierre Arents, Libraires | Rue de la Bourse. mdclxxxii.

Collatie. 8^o: *⁸, A-M⁸, 212 ff., pp.: [16]1-200[8]. Pagina 49 is gepagineerd als 94, 147 is gepagineerd als 471.

Inhoud. *1r: titel. *1v: bijbelspreuk: Rom.Chap.VIII. VS.13. *2r: Au Lecteur. A1r: tekst. N4v: eind. N5r: table des matieres. N8v: Tiltres des Livres de Dam. | antoinette bourignon, | & leur grosseur; fin.

Aantekeningen. (1) 147-150 betreffen alle de uitgave van de Renouvellement de l'esprit évangelique, troisième et dernière partie, 147 toont een ontwerp, 149 kopij, de overige tonen de druk. (2) Voor het ontwerp van deze titelpagina zie 147. (3) Voor varianten tussen ontwerp en druk zie 147, aant. 3 en 4. (4) Voor varianten tussen kopij en druk zie 147, aant.5. (6) Zie p.39, 110, 111.

Analyse. Druk: doorslag. Illustratie: houtsnede. Letter: cursief, romein, swashletter. Ontwerp: paginering, sprekende hoofdregel, titelpagina, vignet. Zetten: van een lijn.

149 Kopij voor folium *16 verso van: A. Bourignon, Le renouvellement de l'esprit évangelique, troisième et dernière partie. Jan Rieuwerts & Pieter Arents, Amsterdam 1682. Caillet I, p.229, nr 25.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, Cat Hss.7, nr 260, HsVG9b.

Aantekeningen. (1) 147-150 betreffen alle de uitgave van de Renouvellement de l'esprit évangelique, troisième et dernière partie, 147 toont een ontwerp, 149 kopij, de overige-tonen de druk. (2) Voor de druk zie 150. De zetter, die, zoals gewoonlijk, het laatst met het voorwerk begon, kwam niet uit in één katern en had de keuze tussen (a) alles of een deel overzetten met kleiner corps, (b) een blad toevoegen zodat er dus een aparte vorm bijgemaakt zou moeten worden, en (c) zo veel mogelijk verlopen. De zetter deed dit laatste en gebruikte verder voor de laatste pagina's een kleiner corps. (3) De formaatsignatuur *16 komt niet overeen met de overgang van p.*15 naar *16. Het woord Dieu komt in de druk 13 regels hoger op de voorafgaande pagina *15 te staan, echter aan het eind van een regel. Bij nagaan van de overgang van de ene pagina op de andere, blijkt dat in het hele voorwerk ongeveer één regel per pagina verlopen is, zodat op p.*16v dertien regels ingelopen zijn. (4) In de kopij staat (r.15) coeur, dit wordt in de druk (r.1) coeur. Het woord Dieu in de kopij (r.26) wordt dieu in de druk (r.19). (5) De zetter volgt nauwkeurig de kopij. Zo wordt qu en luy (r.16, zonder apostrof) letterlijk overgenomen. (6) De nieuwe alinea's worden in de kopij met een dubbele streep aangegeven, cursief met een enkele. (7) Door het bovenschrijven van een sprekende hoofdregel vormt de kopij geschreven ontwerp. (8) Zie p.94, 96, 97, 99, 105, 111.

Analyse. Handschrift: correctie in handschrift, kopij. Kopij: formaatsignatuur, onderstreping voor cursief, dubbele streep in margine voor nieuwe alinea, verwijzingsteken. Ontwerp: geschreven ontwerp.

150 Folium *16 verso van: A. Bourignon, Le renouvellement de l'esprit évangelique, troisième et dernière partie. Jan Rieuwerts & Pieter Arents, Amsterdam 1682. Caillet I, p.229, nr 25.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 2561D40.

Aantekeningen. (1) 147-150 betreffen alle de uitgave van de Renouvellement de l'esprit évangelique, troisième et dernière partie, 147 toont een ontwerp, 149 kopij, de overige tonen de druk. (2) Voor de kopij zie 149. Zie ook 149, aant. 2 vlgg. (3) Zie p.94, 117.

Analyse. Druk: binderssignatuur, custode. Illustratie: houtsnede. Letter: cursief, romein. Ontwerp: initiaal, sprekende hoofdregel.

151 Kopij voor pagina 1 en folium **1 recto van: A. Bourignon, La sainte visière. Jan Rieuwerts & Pieter Arents, Amsterdam 1682. Caillet I, p.229, nr 24.aant.

Amsterdam. Universiteitsbibliotheek, Cat.Hss.7, nr 261, Hs. VG8d.

Aantekeningen. (1) Voor de druk zie 152 en 153. (2) Deze kopij is twee keer gebruikt. De eerste maal voor de tekst: formaatsignatuur A2 (152). Daarna werd deze formaatsignatuur doorgehaald en de kopij met een nieuwe signatuur gebruikt voor het voorwerk: signatuur ** (153). (3) Bovenaan de pagina een nota voor de zetter: ‘Alle Deese cleen titeltje moeten met cursiv gedrukt worden’. (4) Geschreven ontwerp. (5) Zie p.94, 96, 97, 99, 106, 111.

[p. 207]

Analyse. Handschrift: correcties in handschrift, kopij. Kopij: correctie in de kopij, formaatsignatuur verplaatst, notitie voor de zetter, onderstreping voor cursief, dubbele onderstreping voor kapitaal. Notitie: notitie voor de zetter. Ontwerp: geschreven ontwerp.

152 Pagina 1 van: A. Bourignon, La sainte visière. Jan Rieuwerts & Pieter Arents, Amsterdam 1682. Caillet I, p.229, nr 24.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 2561D39.2.

Titel. la | sainte | visiere. | Avec laquelle on peut voir | En quel état sont tous les hommes en | general au regard de leur salut eternel. | Ecrite par anthoinette bourignon, | Dans une Missive qu'elle adresse | A Tous les Hommes qui sont & seront | crées de Dieu. |(vignet)| les armoiries | de la ville de lisle | sur la riviere | de la lis, en flandres. | A Amsterdam, chez Jean Rieuwerts, & Pierre Arents, | Marchands Libraires, rue de la Bourse, 1682.

Collatie. 8^o: *⁴ 2*⁸, A-I⁸ K⁴, 88 ff., pp.: [24]1-148[4]. *2 is gesigneerd 2.

Inhoud. *1r: titel. *1v: bijbelspreuk: Esa.xlii.v.18. *2r: au lecteur. 2*1r: la | table | des | matieres | de cette | Ste. visiere. 2*7v: avis | On trouve dans d'autres ouvrages avec la Confession de | Foy, le Catalogue des livres imprimés de Madlle, Bou-|rignon, & l'abrégé de ce qu'ils contiennent. Voici en un mot le tiltre de tous; avec quoi l'on a marqué le nombre | des feuilles de chaque volume: chaque feuille étant de huict | feuillets, in octavo. 2*8v: errata. A1r: tekst. K2v: fin. | De la | sainte visiere. K3r: Indice des Tiltris mis au haut des | pages, lesquels remarquent | les matieres en general. K3v: bijbeltekst: Jean. 3.v.19-21. K4: blanco.

Aantekeningen. (1) Voor de kopij zie 151, voor f.**1r uit de druk zie 152. (2) Zie 151 aant. 2. (3) Zie p.94.

Analyse. Druk: binderssignatuur, custode. Letter: romein, swashletter. Ontwerp: paginering.

153 Folium **1 recto van: A. Bourignon, La sainte visière. Jan Rieuwerts & Pieter Arents, Amsterdam 1682. Caillet I, p.229, nr 24.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 2561D39.2.

Aantekeningen. (1) Voor de kopij zie 151, voor pagina 1 uit de druk zie 152. (2) Zie 151, aant. 2. (3) Zie p.94.

Analyse. Druk: binderssignatuur, custode. Letter: cursief, romein, swashletter. Zetten: van een lijn.

154 155 Kopij voor pagina's 80 en 86 van: A. Bourignon, Des entdeckten Widerkrists dritter und letzter Theil. Jan Rieuwerts & Pieter Arents, Amsterdam 1684.aant.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, Cat.Hss.7, nr 272, HsVG2c.

Aantekeningen. (1) De namen van de zetters Jan en Hein werden in de kopij geplaatst. (2) De aan beide zijden beschreven kopij werd doorgesneden voor de verdeling onder de zetters. In de negentiende eeuw wordt dit ook gedaan, maar de auteur beschrijft de kopij dan echter aan één zijde (206). (3) Zie p.94, 95, 96, 99, 107, 111, 134.

Analyse. Handschrift: correcties in handschrift, kopij. Kopij: correcties in de kopij, doorgesneden kopij formaatsignatuur. Ontwerp: geschreven ontwerp.

156 Proefdruk van: Gheboden ende uyt-gheroepen by mijne Heeren den Onder Schouteten, Borghermeesteren, Schepenen ende Raedt der Stadt van Antvverpen. (Plantijn, Antwerpen 1688).aant.

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, M.158.III, p.89.

Titel. Gheboden ende uyt-gheroepen by | mijne Heeren den... Borgher-|meesteren, Schepenen ende Raedt der Stadt van | Antvverpen, op den...

Aantekeningen. (1) In de tekst zijn de woorden ten regarde doorgehaald. (2) Bij het trekken van de proef werden twee blaadjes tegelijk op de pers gelegd en na elkaar getrokken. Terwijl het eerste velletje bedrukt werd ontving het tweede de blinddruk van het eerste. De moet is zichtbaar boven de titelregel van deze afbeelding. (3) Zie p.23, 117, 119, 142, 145, 151.

Analyse. Druk: proefdruk. Formaatmaken: plano. Illustratie: houtsnede. Letter: romein. Ontwerp: initiaal, stadswapen. Proefdruk: correctie?, smet door formaatgoed, blinddruk.

157 Drukproef van: Gheboden ende uyt-gheroepen by mijne Heeren den Schouteth, Borger-meesteren, Schepenen, ende Raedt der Stadt van Antvverpen, op den 29. Novembris. 1696. (Plantijn, Antwerpen 1696). Uitsnede.aant.

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, M.158.III, p.60.

Titel. Gheboden ende uyt-gheroepen by mijne | Heeren den Schouteth, Borger-meesteren, Schepe-|nen, ende Raedt der Stadt van Antvverpen, op den 29. | Novembris 1696.

Aantekeningen. (1) De proef is op een stuk makulatuur afgedrukt. In blinddruk staat op recto en verso een fragment uit een liturgisch werk. (2) De volgende correcties staan op deze proef, deels niet afgebeeld:

r.	In de tekst	In de marge
1	streep onder mijne
7	[-c]lachten	k
10	[-te vo]orsien	/
16	[-c]leijne	k
19	verwijzingsteken
	sonder last ghebroken te hebben
19	[-i]nla-|dentheyt	I
20	O[-o]sters	e
21	g[-h]eneralijck	weglaatteken
21	Afslagh	-----
22	Afslaen	-----
23	[-hun]	weglaatteken

(3) Zie p.23, 117, 119, 142, 145, 151.

[p. 208]

Analyse. Druk: drukproef. Drukproef: blinddruk, correctie, smet door formaatgoed, wit omhooggekomen. Illustratie: houtsnede. Letter: cursief, romein. Ontwerp: initiaal, stadswapen.

158 Drukproef voor pagina 528 van: Stephanus Byzantinus, De urbibus et populis. F. Haaring, Leiden 1694.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, achterin Hs.IIIF16.3.

Titel. στεφανοϒ βϒζαντιοϒ | Εϑνιϰά ϰατ᾿ Ε'πιτομήν | stephani | byzantini | Gentilia per epitomen, | antehac | πιερι πολεων | de urbibus | inscripta, | Quae ex mss. Codicibus Palatinis ab Cl. Salmasio quondam collatis | & ms. Vossiano restituit, suplevit, ac Latina versione | & integro commentario illustravit | abrahamus berkelius. | Accedunt collectoe ab jacobo gronovio varioe lectiones ex codice | MS. Perusino, intermixtis ejusdem notis cum excusatione de ex-|cerptis Bocharti & Palmerii ab se non publicatis. | (vignet) | lugduni batavorum, ‖ Apud fredericum haaring, | cIɔ Iɔc xciv.

Aantekeningen. (1) Correcties in een Griekse tekst; de correcties in de linkermarge zijn in het origineel afgesneden. (2) Correcties:

kol.	r.	Proef	Correctie	Druk
a	8	Μαῖαν	[-M]	μαῖαν
a	23	nempe Moeonem	[,]	nempe, Moeonem
a	34	o	ő	ő
a	60	Dionyfio	ſi	Dionyſio
b	14	Isaci	a	Isaaci
b	17	gerezen wit		weggenomen
b	19	qui	oe	qui
b	24	Ιχϑῦσι	I'	Ι'χϑῦοσι
b	43	Λιουοῦσαν	π	Λιποῦσαν
b	54	illam	ú	illúm

(3) Zie p.94, 120, 141, 145, 151.

Analyse. Druk: drukproef. Drukproef: correctie, moet, register slecht. Letter: cursief, Grieks, romein, swashletter. Ontwerp: twee kolommen. Notitie: correctorsnotitie. Zetten: van een lijn.

159 Letterproef met letter van Christoffel van Dyck, Amsterdam c.1684.aant.

Leiden, Universiteitsbibliotheek, 744D25.

Titel. proeven | Van | letteren, | Die gesneden zijn door Wylen | christoffel. van dyck, | Welke gegoten werden by Jan Bus, ten huyse van | Sr Joseph Athias, | Woont in de Swanenburg-straet, tot Amsterdam.

Aantekeningen. (1) Prijsnoteringen in handschrift. (2) Zie p.38, 117, 118, 119, 120, 124.

Analyse. Druk: moet. Formaatmaken: plano. Letter: asterisk, cursief, fleurons, gothisch, muziek, romein, swashletter. Ontwerp: vier kolommen. Zetten: van een lijn.

Literatuur. H. Zapf, Buchstabenverformungen seit der Renaissance, in: Folium 3, 3-4, 1954, p. 92-96. Over Van Dyck, Bus en Athias zie: De boekhandel te Amsterdam voornamelijk in de zeventiende eeuw; biographische en geschiedkundige aanteekeningen verzameld door M.M. Kleerkooper; aangevuld en uitgegeven door W.P.van Stockum Jr, 2 dln, 's-Gravenhage 1914-16 (Bijdragen tot de geschiedenis van den Nederlandschen boekhandel uitgegeven door de Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels X), respectievelijk p.24, 1256, 1349, p.17, 113-114, p.10-14.

160 Letterproef van Weduwe van Dirk Voskens & Zonen, Amsterdam c.1700.aant.

Leiden, Universiteitsbibliotheek, 744D.

Titel. proef van letteren, | Die te bekomen zyn, by de Weduwe van | dirk voskens en zonen, | Lettergieters op de Bloemgragt tot Amsterdam.

Aantekeningen. (1) Prijsnoteringen in handschrift. (2) Zie p.38, 120, 124.

Analyse. Druk: moet. Formaatmaken: plano. Letter: Arabisch, Angelsaksisch, Cyrillisch, Grieks, Hebreeuws, Koptisch, romein, Runen, Samaritaans. Ontwerp: drie kolommen.