Kopij en druk in de Nederlanden. Atlas bij de geschiedenis van de Nederlandse typografie

[Achttiende eeuw]

161 Pagina 269 van: A. de Muncq, Eenzaame bezigheden. Jacobus van Lindenberg, Amsterdam 1711.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 1319G20.

Titel I. Mr.A.Alewijns | vermeerderde | zede en harpgezangen. | Waar achter zyn Ed. verdere Maatgeschriften | zyn bygevoegt. | Met Privilegie van Haare Ed. Groot Mog. de Heeren Staaten | van Holland en Westvriesland aan 't Konstgenootschap | In Magnis voluisse sat est verleend. | Gedecideert aan den Ed. Groot-Achtb. Heer | Hr. en Mr. alexander de muincq, | Oud Burgermeester en Bewinthebber der Ed. Oostindische Comp. | ter Kamer van Middelburg in Zeeland, &c. &c. &c. | Welkers zededichten, met kopere Konstplaaten | verciert, op 't einde van dit Werk te vinden zyn. |(gegraveerd vignet)| t'amsterdam, | By J. Lindenberg, in de Kalverstraat by de Kapel. 1711.

Collatie I. 4^o: †², A-Z⁴ 2A², 62 ff., pp.: [6][10] 11-118. †2 is gesigneerd †3. Hierachter volgt:

Titel II. eenzaame | bezigheden. | Waar in des Waerelds ydelheid door Prenten | en Maatgeschriften Zinbeeldig werd | vertoond, door | Mr.alexander de muncq. | Oud Burgermeester en Bewinthebber der Oost-Indische Comp. | ter Kamer van Middelburg in Zeeland. |(gegraveerd vignet)| t'amsterdam, | By J. Lindenberg, in de Kalverstraat over de Kapel. 1711. Op koperplaatje: Gedrukt voor den Authuur.

Collatie II. 4^o: 2B-2K⁴ 2L⁴(-L4) 2M-O⁴ 2P² 2Q⁴, χ², 60 ff., pp.: [2]193-269 272-297 299 300 304-312[4]: totaal 120 pp. 2L3 gesigneerd als Ll3 en Ll4, 2P1 gesigneerd als Pp en Pp2, 2P2 gesigneerd als Pp3 en Pp4.

Inhoud II. (gegraveerde titel +) 2B1r: opdracht aan Vrouw | cornelia steengracht. | Myne waarde Huisvrouwe. (Op de volgende bladzijden gedichten aan de auteur). 2C1r: tekst. 2Q1v: a.de muncks | Missive van den Heer Alexander de Muncq | aan den Heer N.N. χ1r: Op den Eigenmoorder Simon Simonsen. χ2v: Schraapen en gelt niet, als de pot uit is; Afscheid van den Schryver. De gravure van p.221 is over een illustratie heengeplakt die gelijk is aan die van p.217. De illustratie van p.263 is geplakt over de plaat van p.287. De illustratie van p.263 is de bijgesneden plaat 255. Op 2Qv is de illustratie gedrukt over de eerste 18 verzen van Afscheid van den Schrijver, die daartoe overplakt wer-

[p. 209]

den. De verzen zijn verplaatst naar χ2v omdat op den Eigenmoorder als laatste katern nog werd toegevoegd.

Aantekeningen. (1) Deze weinig fraaie druk toont, dat de plaatdruk en de boekdruk afzonderlijk gebeurden. De illustratie is gedeeltelijk over de tekst heengedrukt. (2) De wonderlijke signatuur Ll3 en Ll4 is bedoeld om de binder, die immers op de binderssignatuur afgaat, niet in verwarring te brengen door het ontbreken van het vierde folium in dit katern. De paginering sluit hierbij aan en springt op het verso van p.269 op p.272, om zo het ontbrekende op te vangen. (3) Zie p.94, 114.

Analyse. Druk: binderssignatuur, custode. Illustratie: gravure. Letter: cursief, romein. Ontwerp: illustratie in de tekst opgenomen, twee kolommen, paginering, sprekende hoofdregel.

162 Stereotypiedruk. Proefdruk voor folium 23 verso van: Biblia. Johannes Muller Joh. zoon, Weduwe C. Boutesteyn & Samuel Luchtmans, Leiden 1718. Uitsnede.aant.

Amsterdam, Vereeniging van de Boekhandel, Archief Luchtmans, Personalia I, Algemeen.

Gegraveerde Titel. biblia, | dat is | De gantsche H: Schrifture, | vervattende alle de Canonijcke | Boeken des Ouden ende des Nieuwen | testaments. | Door Last der Hoog Mog: Heeren | staten generael | van de Vereenigde Nederlanden, en volgens | het Besluyt van de Synode Nationael, gehouden | iot Dordrecht in de Iaren 1618. ende 1619. | Uyt de Oorspronckelicke talen in onse | Nederlandtsche tale getrouwelick over-geset. | Met nieuwe by-gevoegde Verklaringen op de duystere | plaetsen, aenteeckeningen van de gelyck-luydende | Texten, ende nieuwe Registers' over beyde de | testamenten. | Ende door gemeene ordre der Nederlandsche Kercken verbetert | van Druckfouten en Misstellingen die in den | eersten Druck gevonden worden. |... | te leyden, | By johannes muller Joh: Zoon. | De w: van c: boutesteyn. | samuel luchtmans. | 1718.

Collatie. 2^o: *², a-b⁸ c⁴, A-2O⁸ 2P⁶, 322 ff., gefolieerd.

Inhoud. *1r: titel. *1v: Acte van Consent. *2r: de | staten | generael | der Vereenigde | nederlanden, |... doen te weten: a1r: nieuw register | des ouden testaments: | Gesteld by d'Oversetters: Volgens de Last van de Hoog: Mog: | Heeren Staten Generael, en het Besluyt des Synodi Nationalis | van dordrecht. | Ende nu op nieuws van vele Fauten ende Mis-stellingen gesuyvert. A1r: tekst: Scheppinge der werelt | Het Eerste Boeck | mosis, | Genaemt | genesis. P6v: Eynde van 't hoge liedt Salomons.

Aantekeningen. (1) De rand van de stereotypieplaat is mee afgedrukt. (2) Zie p.46, 141, 143, 154.

Analyse. Druk: proefdruk, stereotypie. Letter: gothisch, romein. Ontwerp: twee kolommen, randnoten. Proefdruk.

163 Drukproefvan: Missale Romanum. Plantijn, Antwerpen 1728.aant.

Antwerpen, Museum Plantin Moretus, Arch.156, nr 261.

Titel. missale | romanum | ex decreto sacrosancti | concilii tridentini restitutum, | pii v. pont. max Jussu editum, | et | clementis viii. primum, nunc denuo | urbani papae octavi | auctoritate recognitum. | In quo Missae propriae de Sanctis ad longum positae | sunt ad majorem Celebrantium commoditatem.|(vignet)| antverpiae, | ex typographia plantiniana | m.dcc.xxviii.

Collatie. 2^o: A-E⁶, F⁴, ²A-3F⁶, ²A-3F⁶, ²2A-L⁶, pp.: [68] 1-624, 1-cxxvj[4].

Inhoud. A1r: titel. A1v: blanco. A2r: pius episcopus servus servorum dei. | ad perpetuam rei memoriam. A3r: clemens papa viii. A4r: urbanus papa viii. A5r: innocentius papa xi. A5v: licentia et approbatio ordinarii (Antverpiae die 23 Julij m.dcc.xxviii); summa privilegii (Bruxellae xxviii. Decembris m.dc.xcii). A6r: ex registro decretorum | sacrae rituum congregationis. A6v: de anno et | ejus partibus. B3r: tabula paschalis. C5v: rubricae generales missalis. E4v: praeparatio ad missam. ²A1r: proprium | missarum | de tempore. 2A5r: canon missae. 2B6r: dominica | resurrectionis. 2E6r: in Dominica | pentecostes. ²G3r: in solemnitate corporis | christi. ²L3r: proprium | missarum | de sanctis. 2A1r: commune | sanctorum. 2K33: Missae proriae | sanctorum. 2K4r: typographus lectori. 2L4r: index | nominum sanctorum. 2L5v: finis.

Aantekeningen. (1) Deze proef, die in rood en zwart werd afgetrokken, in tegenstelling tot 52, is in dorso beschreven met een letterpolis. (2) De correctietekens zijn grotendeels weggesneden. (3) De correctie betreft het over elkaar heendrukken van rood en zwart: in de drie bovenste regels van de linkerkolom en bij een asterisk en een versusafkorting in de rechtse. (4) Rood en zwart sluiten niet goed. (5) Zie p.23, 119, 145, 151, 153.

Analyse. Druk: drukproef, roodzwart-druk. Drukproef: correctie, roodzwart-proef. Letter: romein. Ontwerp: twee kolommen, randnoot. Zetten: van een lijn.

164 165 166 167 Gegraveerde titelpagina, titelpagina in boekdruk, pagina's 65 en 151 van: T. Lucretius, De rerum natura libri sex. Janssonius van der Aa, Leiden 1725.aant.aant.aant.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 1389B9.

Gegraveerde Titel. de | natura | rerum | lugduni batavorum, | Apud, | Janssonios vander Aa. | Bibliopolas.

Titel. t.lucretii cari, | de | rerum natura | Libri Sex, | Cum notis integris | Dionysii Lambini, Oberti Gifanii, | Tanaquilli Fabri, Thomae Creech, | Et selectis | Jo. Baptistae Pii, aliorumque, | curante | sigeberto havercampo, | qui & Suas & Abrahami Preigeri | Adnotationes adjecit. | Accedunt Interpretatio Thomae Creech, Variae Lectiones ex Notulis | Is. Vossii, atque ex plus quam viginti quinque Codd. tam Impress. | quam mss. ut & complures iique locupletissimi Indices. | Cum Figuris artificiosissimis atque venustissimis.|(gegraveerd vignet)|lugduni batavorum, | Apud janssonios van der Aa, mdcxxv.

Collatie. 4^o: *-3*⁴, a-o⁴, 4A-N⁴ 4O², 398 ff., pp.: [136][1]2-257[2]260-469[2]472-659[1]. 4O2 gesigneerd 3O2. Pagina 321 is gepagineerd als 132.

[p. 210]

Inhoud. (gegraveerde titel +) *1r: titel. *1v: blanco. *2r: titi lucretii cari | lectori aequo et intelligenti | S.D.P. | sigebertus havercampus: 2*1r: corrigenda in textu; In Notis. 2*1v: abrahami preigeri | epistola | Ad Virum Clarissimum | Sigebertum Havercampum, |. a1r: dedicationes et praefationes. l2r: dionysii Lambini Prolegomena | de c.memmio gemello, | Cui Poëma suum obtulit Lucretius, de Orthographiae | Suae ratiσne & c. n2r: pauca tibi è multis | veterum et recentiorum | de lucretio caro | testimonia, |. o1r: explicatio notarum, |. o1v: capita rerum quas | Lucretius tractat, ex veteribus libris | collecta, et hic velut indice | adnotata. o3r: oberti gifanii | ad | lectorem | admonitio. o3v: Ad | t.lucretii cari | manes, | & | Editorem ejus clarissimum | Sigebertum havercampum. (gedicht door F.G. Westhovius). o4v: libri primi | argumentum. A1r: tekst. 4O2r: finis libri tertii. 4O2v: colofon.

Aantekeningen. (1) Deze serie afbeeldingen geeft een indruk van een vroege bibliofiele uitgave uit het begin van de achttiende eeuw. In de colofon, 167, delen de verzorger van de uitgave en de drukker mee dat niet meer dan het aangegeven aantal boeken gedrukt zal worden. Verder is het exemplaar met de hand genummerd. (2) Zie p.48, 94, 110, 111, 114, 153.

Analyse. (164) Druk: roodzwart-druk. Illustratie: gravure. Letter: cursief, romein. Ontwerp: titelpagina, titelvignet. (165) Druk. Illustratie: gravure. (166) Druk: binderssignatuur, custode. Letter: cursief, romein. Ontwerp: twee kolommen, paginering, sprekende hoofdregel. (167) Druk: doorslag. Letter: romein. Ontwerp: colofon. Genummerde uitgave.

168 Kopij voor het middendeel van pagina 433 van: J. Clericus, Veteris Testamenti libri hagiographi. Rudolf &-Jacob Wetstein & Willem Smith, Amsterdam 1731. Uitsnede.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, Cat.Hss.7, 169, Hs.IIIG34c.

Aantekeningen. (1) Voor een ander deel van de kopij zie 169, voor de druk zie 170. (2) Hoewel de kopij zeer gecompliceerd is, blijkt er toch uit, dat steeds meer rekening wordt gehouden met de eisen die door de drukkerij gesteld worden. Niet alleen is de kopij aan één zijde beschreven, maar bovendien is deze afzonderlijk klaargemaakt voor de verschillende delen. (3) Varianten tussen kopij en druk:

r.	Kopij	r.	Druk
10	Creatoris	2	Creatoris,
12	Altissime;	3	Altissime
13	misericordia ejus &	4	misericordia &

(4) Zie p.94, 96, 97, 107.

Analyse. Handschrift: correcties in handschrift, kopij. Kopij: formaatsignatuur, onderstreping voor cursief, dubbele onderstreping voor kapitaal.

169 Kopij voor het onderste deel van pagina 433 van: J. Clericus, Veteris Testamenti libri hagiographi. Rudolf & Jacob Wetstein & Willem Smith, Amsterdam 1731. Uitsnede.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, Cat.Hss.7, 169, Hs. IIIG34a.

Aantekeningen. (1) Voor een ander deel van de kopij zie 168, voor de druk zie 170. (2) Zie 168, aant. 2. (3) Variant tussen kopij en druk: r.10 aeterna; wordt kol.2, r.13 aeterna,. (4) Zie p.94,96,97,107.

Analyse. Handschrift: correcties in handschrift, kopij. Kopij: formaatsignatuur, onderstreping voor cursief.

170 Pagina 433 van: J. Clericus, Veteris Testamenti libri hagiographi. Rudolf & Jacob Wetstein & Willem Smith, Amsterdam 1731. Uitsnede.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 619A19.

Franse Titel. veteris testamenti | libri | hagiographi, | ex translatione | joannis clerici.

Titel. veteris testamenti | libri | hagiographi, | jobus, davidis psalmi, salomonis | proverbia, concionatrix | & canticum canticorum; | ex translatione | joannis clerici; | cum ejusdem | commentario philologico | in omnes memoratos libros, | et paraphrasi in jobum ac psalmos. |(vignet)| amstelaedami, | Apud R.& J. Wetstenios & Gul. Smith. | m.dcc.xxxi.

Collatie. 2^o: *⁴ 2*², A-5B⁴, 379 ff., pp.: [12]1-750[2]. De nieuwe hoofdstukken en binnentitels hebben geen paginering. *3 draagt de signatuur *, *4 draagt de signatuur *2, Z2 is niet gesigneerd, 4R3 is gesigneerd 4S3, pagina 69 draagt de paginering 66, 458-463 zijn gepagineerd 558-563.

Inhoud. *1r: franse titel. *1v: blanco. *2r: titel. *2v: blanco. *3r: voorwoord: lectori |s.p.d.| amicus auctoris. A1r: liber jobi. Z1r: finis. Z1v: blanco. Z2r: binnentitel: davidis regis et prophaetae psalmi, paraphrasi et commentario a joanne clerico illustrati. Z2v: blanco. Z3r: tekst: liber psalmorum davidis. 4Q2v: finis. 4Q3r: liber concionatricis salomonis. 4Y3v: finis. 4Y4r: tekst: canticum canticorum salomonis. 5B3v: finis.

Aantekeningen. (1) Voor de kopij zie 168 en 169. (2) Zie 168, aant. 2 en 3, zie 169, aant. 3. (3) Zie p.45, 94, 120.

Analyse. Druk: custode. Letter: cursief, Hebreeuws, romein, swashletter. Ontwerp: twee kolommen, randnoot, sprekende hoofdregel. Zetten: van een lijn.

171 Schets voor de titelprent van: Histoire de l'imprimerie. Weduwe Le Vier & Pierre Paupie, Den Haag 1740.aant.

Leiden, Universiteitsbibliotheek, Cod.Marchand 28, nr 83.

Aantekeningen. (1) Voor de prent zie 172. (2) 171-175 betreffen alle de uitgave van de Histoire de l'imprimerie, 171 en 173 tonen ontwerpen, 174 toont kopij, de overige tonen de druk. In de linkerbovenhoek is een deel weggesneden en een stuk papier geplakt met de tekening van Minerva erop. De figuren la Hollande, l'Angleterre, l'Italie en la France zijn eveneens op een apart stuk papier aan het blad gehecht. (3) Bovenaan: ‘Ici un Ciel éclairé de Raïons lumineux, | comme une gloire |’; links: ‘Minerve’; midden: ‘L'Imprimerie, couronnée des cinq Voielles et son Vetement | brodé

[p. 211]

d'autres Lettres. | ’; rechts: ‘Mercure’; midden links: ‘L'Allemagne, recevant | l'Imprimerie de Minerve | et de Mercure, et la présentant à | ’; midden rechts: ‘ici dans le Bord de cette Robe des Lettres Hebraiques’; boven de vier figuren rechts: ‘la Hollande, l'Angleterre, l'Italie, et la France’. (4) Zie p.111, 116, 156.

Analyse. Ontwerp: ontwerp voor een gravure, titelprent.

172 Titelprent van: Histoire de l'imprimerie. Weduwe Le Vier & Pierre Paupie, Den Haag 1740.aant.

Leiden, Universiteitsbibliotheek, Cod.Marchand 28.

Franse Titel. histoire | de | l'imprimerie.

Titel. histoire | de | l'origine | et des | prémiers progrès | de | l'imprimerie. |(vignet)| a la haye, | Chés | la veuve le vier, | et pierre paupie, | m.dcc.xl.

Collatie. 4^o: *⁶, A-P⁴(-P4), ²A-T⁴, 282 ff., pp.: [5]vi-xii [1]2-118 [3]4-152.

Inhoud. *1r: franse titel. *1v: blanco. (+gegraveerde titelprent+). *2r: titel. *2v: blanco. *3r: préface. A1r: tekst. P3v: Fin de la prémiere Partie. ²A1r: histoire | de l'imprimerie; | seconde partie, | contenant | diverses pieces importantes | pour la | confirmation | de la premiere. ²A1v: blanco. ²A2r: tekst. ²T4v: Fin de l'Histoire de l'Imprimerie.

Aantekeningen. (1) 171-175 betreffen alle de uitgave van de Histoire de l'imprimerie, 171 en 173 tonen ontwerpen, 174 toont kopij, de overige tonen de druk. (2) Minerva draagt in de rechterhand een drukbal. (3) Zie p.37, 111, 156.

Analyse. Druk. Illustratie: gravure. Ontwerp: titelprent.

Literatuur. Over de illustrator J. van Schley: E. de la Fontaine Verwey, De illustratie van letterkundige werken in de achttiende eeuw; bijdrage tot de geschiedenis van het Nederlandsche boek, Amsterdam 1934, p.59-61.

173 Schets voor de langwerpige prent boven folium A1 recto van: Histoire de l'imprimerie. Weduwe Le Vier & Pierre Paupie, Den Haag 1740.aant.

Leiden, Universiteitsbibliotheek, Cod.Marchand 28, nr 84.

Aantekeningen. (1) 171-175 betreffen alle de uitgave van de Histoire de l'imprimerie, 171 en 173 tonen ontwerpen, 174 toont kopij, de overige tonen de druk. (2) Voor de druk zie 175. (3) Zie p.116, 156.

Analyse. Ontwerp: ontwerp voor het frontispice.

174 Kopij voor folium A1 recto van: Histoire de l'imprimerie. Weduwe Le Vier & Pierre Paupie, Den Haag 1740. Uitsnede.aant.

Leiden, Universiteitsbibliotheek, Cod.Marchand 24b.

Aantekeningen. (1) 171-175 betreffen alle de uitgave van de Histoire de l'imprimerie, 171 en 173 tonen ontwerpen, 174 toont kopij, de overige tonen de druk. (2) Voor de druk zie 175. (3) De kopij is geschreven ontwerp; de grote initiaal C is niet aangegeven in de kopij. In de titel ontbreken de woorden et des premiers progrès. De aantekening die in de kopij links in de marge staat, is in de druk rechts ervan geplaatst. De randnoot A is onderaan de pagina geplaatst onder aantekening a. (4) Tussen r.4-5 van de kopij en r.5 van de druk staan de volgende varianten: kopij toutes anciennes & les modernes, druk toutes les autres, tant anciennes que modernes. (5) Zie p.94, 96, 107, 111.

Analyse. Handschrift: kopij. Kopij. Ontwerp: geschreven ontwerp.

175 Folio A1 recto van: Histoire de l'imprimerie. Weduwe Le Vier & Pierre Paupie, Leiden 1740.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 583H12.

Aantekeningen. (1) 171-175 betreffen alle de uitgave van de Histoire de l'imprimerie, 171 en 173 tonen ontwerpen, 174 toont kopij, de overige de druk. (2) Zie p.37, 94, 114, 117, 156.

Analyse. Druk: binderssignatuur, custode. Illustratie: gravure. Letter: cursief, romein. Ontwerp: illustratie in de tekst opgenomen, initiaal, randnoot, voetnoot.

176 Drukproef voor pagina 102 van: François Villon, OEuvres. Adriaen Moetjens, Den Haag 1742.aant.

Leiden, Universiteitsbibliotheek, Cod.Marchand 32.

Aantekeningen. (1) Voor de definitieve druk zie 177. (2) Correcties vergeleken met 177:

r.	Drukproef	Druk
2	herroit (a) toujours	herroit (a) à tousjours
3	plustost scheef	plustost recht
4	aanwijzing ‘plus gros’	opgevolgd
5	m'a	ma
10	aanwijzing ‘plus petit’	opgevolgd
11	Ceux	Deux
11	avious	avions
12	devie(c.).	devie(c.),
15	aanwijzing ‘plus petit’	opgevolgd
18	Mot,	Mots.
19	nuisoit	nuysoit
20	note	gâte
22	misoit elle	misoit-elle

(3) Het teken in het woord maistresse (r.5) is geen correctie maar van de verso doorgevloeide inkt. In het woord devie (r.12) een doorgehaalde correctie in de eerste e. De geschreven onderstreepte d en de nota's onderaan de pagina zijn door Marchand na de druk van dit werk voor een eventuele latere editie ingevoegd. De inkt tussen de r en e in het woord remarques behoort bij een correctie in dorso. (4) Zie p.141, 145, 151.

Analyse. Druk: custode, drukproef. Drukproef: correctie, moet. Letter: cursief, fleuron, romein. Ontwerp: paginering.

177 Pagina 102 van: François Villon, OEuvres. Adriaen Moetjens, Den Haag 1742.aant.

[p. 212]

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 756D11.

Titel. oeuvres | de | françois | villon: | avec | les remarques | de | diverses personnes. |(vignet)| a la haie, | Chés adrien moetjens, | m.dcc.xlii.

Collatie. 8^o: *-2*⁸ 3*¹, A-O⁸ P², ²A-D⁸ E⁴(-E4), a-f⁸, 211 ff., pp.: [3] iv-xxxiv [3]4-70 [3]4-90.

Inhoud. *1r: titel. *1v: blanco. *2r: opdracht: a | monsieur jordan. *3r: proloog: clement marot, |... | aux lecteurs | salut. *6r: avis | sur l'edition | des oeuvres | de villon,|. *7v: avertissement | sur cette | nouvelle edition. 2*1v: memoires | touchant | villon, |. A1r: binnentitel: oeuvres | de | francois | villon, | premiere | partie. A1v: blanco. A2r: tekst: le | petit testament | de f. villon. B4r: seconde piece. | cy commence | le | grand testament. M7v:autres | oeuvres | de villon. ²A1r: binnentitel: oeuvres | attribuées à | francois | villon; |seconde partie. ²A1v: les | repues | franches, |. ²A2r: tekst. a1r: binnentitel: lettres | critiques | sur la | nouvelle edition | des oeuvres | de villon, |... | Troisieme | partie. a1v: blanco. a2r: tekst. f5v: fin. f6 en f7: blanco.

Aantekeningen. (1) Voor de drukproef zie 176. (2) Zie 176, aant. 2 en 3.

Analyse. Druk: custode. Letter: cursief, fleuron, romein. Ontwerp: paginering, randnoot.

178 Ontwerp voor het titelvignet van: État politique de l'Europe. Adriaen Moetjens, Den Haag 1742.aant.

Leiden, Universiteitsbibliotheek, Cod.Marchand 28.

Aantekeningen. (1) Voor een proefdruk van de titelpagina in twee kleuren zie 179. (2) Onder de tekening: ‘ici la | Discorde ar-|mée de Poignards, Flambaux, et | soufflant | des Flames’; boven de tekening een banderolle met het opschrift: ‘unius ob noxam’; rechtsboven: ‘au lieu de ce Mercure, metter | la Concorde tenant un Rameau | d'Olivier, et une Balance | égale’; onder de schets: ‘Le Sacrificateur Chalcas, à l'Aide de Mars, | [-∼] de Plutus, ≤et de la Discorde≥ veut mettre sous le Joug et dans les | Fers, l'Europe allarmée, qui implore le Secours | de Neptune, secondé par Minerve, par Apollon, | et par [-Mercure] ≤la Concorde≥ qui [-∼] in-| dique l'Auteur de cette [-∼]|[-∼] usurpation’; rechts, dwars: ‘NB. Vous trouverez la Figure pour | Chalcas dans le vieux Medecin Grec | de Meleagre mourant de le Brun, | ou dans l'Homere de Picart; pour | le Neptune [∼] celui de Coypal du | Quos ego sera très bon et convenable; | et pour l'Apollon, celui de Rubens, dans | le Grand Sujet de la Gallerie de Luxembourg, | mais plus vif et plus animé de mine et de | geste. La Minerve doit avancer son Bouclier | du Bras gauche, et pousser sa Lance de la | main droite. La Banderolle, tenue par la Concorde, |[-Mercure] doit regner sur le Tout’; rechtsonder: ‘Chalcas doit tenir un Joug, des | Chaines et Menotes et un Fouet.’. (3) Zie p.111.

Analyse. Ontwerp: notitie voor de graveur, ontwerp titelvignet.

179 Proefdruk voor de titelpagina van: État politique de l'Europe. Adriaen Moetjens, Den Haag 1742.aant.

Leiden, Universiteitsbibliotheek, Cod.Marchand 28.

Franse Titel. etat | politique | de | l'europe. tome premier.| Contenant l'Introduction. Et le |I. Livre, où se trouve l'Etat de | l'Europe en 1734.

Titel. etat | politique | de | l'europe. | seconde edition | Revûe & corrigée. | tome premier. |(vignet)| a la haye, | Chez adrien moetjens. | m. dcc. xlii.

Collatie. 8^o: *⁸(*1+χ1), A-S⁸ T⁴, ²A-G⁸ H², 215 ff., pp.: [2][2][1] iv-xvi [1]2-296 [1]2-115[1].

Inhoud. *1r: franse titel. *1v: mededelingen over de uitgave met prijs van de serie. χ1r: titel. χ1v: blanco. *2r: Preface. A1r: introduction. ²A1r: tekst: etat | politique | de | l'europe. livre 1. H2r: fin. H2v: blanco.

Aantekeningen. (1) Voor het ontwerp van het vignet zie 178. (2) Zie p.110, 111, 114, 141, 143-144, 153.

Analyse. Druk: proefdruk, roodzwart-druk. Illustratie: gravure. Ontwerp: titelpagina, vignet. Letter: cursief, romein.

180 Kopij voor titelpagina van: Levensloop van Hemme Hayen. Izaak Enschedé, Haarlem 1714.aant.

Haarlem, Museum Enschedé, signatuur in bewerking.

Titel. levens-loop | van | hemme hayen, | Op begeeren van eenige Vrinden | door hem verhaalt, en door de | zelven aldus opgeschreeven, | den 10 Mey, Ao. 1689. |(vignet)| Te haarlem, ‖ Gedrukt by Izaäk Enschedé, Boekdrukker in | de Frankestraat. ciɔ iɔ ccxiv.

Collatie. 8^o: A-B⁸, 16 ff., pp.: [2]3-32.

Inhoud. A1r: titel. A1v: blanco. A2r: tekst. B7r: eynde. B7v: Dr. ekkards gastery. B8v: einde.

Aantekeningen. (1) In deze klaargemaakte gedrukte kopij, die nooit gebruikt is voor de druk, zijn formaatsignaturen door de opmaker aangebracht voor een boek in kwarto. De signaturen zijn voluit geschreven, bv: pag.18. (2) Zie p.47, 94, 96, 97, 108, 110, 111.

Analyse. Druk: kopij. Illustratie: houtsnede. Kopij: gedrukte kopij, ongebruikte kopij. Letter: cursief, romein. Ontwerp: titelpagina, vignet. Zetten: van een lijn.

181 Drukproef van: Haerlemse Courant. Johannes Enschedé, Haarlem 1763. Uitsnede.aant.

Haarlem, Museum Enschedé, signatuur in bewerking.

Aantekeningen. (1) Onderaan de linker krant staat geschreven: ‘Mijne Heeren van 't Hogerhuys! | Ziet hier mijne laatste Correctie. | Ik ben en blijf, | G. Dusterhoop | zonder berouw’. (2) Zie p.47, 145, 151.

Analyse. Druk: drukproef. Drukproef: correctie, eenzijdige druk, smet door formaatgoed. Formaatmaken: twee gelijke eenheden per vorm, naast elkaar. Letter: cursief, romein. Ontwerp: twee kolommen. Zetten: van een lijn.

Literatuur. Folke Dahl, A bibliography of English corantos and periodical newsbooks 1620-1642, Stockholm 1953 (also issued London, Bibliographical Society, 1952); met zeer veel literatuur over dit onderwerp. Folke Dahl, Dutch corantos 1618-50; a bibliography illustrated with 334 facsimile reproductions of corantos printed 1618-25 and an introductory essay on seventeenth-century stopp-press news; printed for the

[p. 213]

Koninklijke Bibliotheek The Hague, (Göteborg-Malmö) 1946. M. Schneider, De Nederlandse krant; van ‘nieuwstydinghe’ tot dagblad, tweede druk, Amsterdam 1949 (Patria 32). Met opgave van literatuur op p.204-209.

182 Drukproef voor folium F1 recto van: G. Meerman, Origines typographicae. Nicolaas van Daalen e.a., Den Haag etc. 1765. Uitsnede.aant.

Amsterdam, Vereeniging van de Boekhandel, 619b.

Aantekeningen. (1) Voor de definitieve druk zie 184. Voor een andere drukproef en pagina van dit werk zie 183 en 185. (2) Bij de titel de aantekening: ‘Beyde deese Regels dienden | grooter font van letters | yder in syn soort te zyn, | op deselfde voet, als | voor yder Caput. |’. De aanwijzing is in de druk gevolgd. (3) De kapitalen horen niet bij de onderkast. (4) Zie p.51, 145, 146, 151.

Analyse. Druk: drukproef. Drukproef: correctie, smet. Letter: cursief, romein. Ontwerp: aanwijzing in een drukproef, sprekende hoofdregel.

183 Drukproef voor pagina 17 van: G. Meerman, Origines typographicae. Nicolaas van Daalen e.a., Den Haag etc. 1765. Uitsnede.aant.

Amsterdam, Vereeniging van de Boekhandel, 619b.

Aantekeningen. (1) Voor de definitieve druk zie 185. Voor een andère drukproef en pagina van deze druk zie 182 en 184. (2) Tussen drukproef en druk bestaan de volgende varianten:

r.	Drukproef	Correctie	Druk
3	1740	1470	1740
4	erasmii	erasmi[-i]	erasmi
11	Curiosusautem	spatieteken ‘Van een af’	Curiosus autem
19	a[-d]servari	s	asservari

(3) In de marge staat in betrekking tot het woord συνχρονος in regel 4 de volgende notitie: 'γ dit moet een [-γα+] <ga>mma zyn: | de derde letter | van 't grieksche | Alphabet'. (4) Zie p.51, 120, 141, 145, 146, 151.

Analyse. Druk: drukproef. Drukproef: correctie, notitie voor de zetter, smet. Letter: cursief, Grieks, romein. Notitie: notitie voor de zetter. Ontwerp: paginering, sprekende hoofdregel. Zetten: zetten van een lijn.

184 Folium F1 recto van: G. Meerman, Origines typographicae. Nicolaas van Daalen e.a., Den Haag etc. 1765. Uitsnede.aant.

Amsterdam, Vereeniging van de Boekhandel, 619b.

Titel Deel I. origines | typographicae. | gerardo meerman | auctore. | tomus prior. ‖| Multa... hoc primum cognovimus seculo, & quidem multa | venientis aevi populus ignota nobis sciet.| seneca Lib.VII.Natur.Quaest.c.31. ‖| prostant | hagae comitum, | apud nicolaum van daalen, | parisiis, | apud guil. franc. de bure, juniorem, | londini, | apud thomam wilcox. | mdcclxv.

Collatie. 4^o: *² 2*⁴, A-G⁴ (G3+χ1) H-2I⁴ 2K², 136 ff., pp.: [5]VI-XI[1] [1]2-260. De pagina's waarop een nieuw hoofdstuk aanvangt zijn niet gepagineerd.

Inhoud. (gegraveerd portret van de auteur +) *1r: titel. *1v: blanco. *2r: opdracht: francisco, romanorum imperatori. *2v: blanco. 2*1r: lectori 2*4r: eind praefatio. 2*4v: contenta. A1r: tekst. G3+χ1r en v: gedrukte tabel. 2K2v: finis tomi prioris.

Titel Deel II. Als vorige deel: | tomus alter. ‖| - Juvat integros accedere fontes. | lucretius Lib. IV. de Rer. Natura. v.2. ‖| prostant | hagae comitum, | apud nicolaum van daalen. | parisiis, apud guil.franc. de bure, juniorem. | londini, | apud thomam wilcox | mdcclxv.

Collatie. 4^o: *⁴, A-2D⁴ 2E² 2F-Q⁴ 2R², 160 ff., pp.: [8][3]4-312. De pagina's waarop een nieuw hoofdstuk aanvangt zijn niet gepagineerd.

Inhoud. *1r: titel. *1v: blanco. *2r: opdracht. *2v: blanco. *3r: contenta. *3v: einde van de inhoud. *4r: monitum novissimum. A1r: mantissa | originum | typographicarum, | qua continentur. A1v: blanco. A2r: viro nobilissimo | gerhardo meermanno | Civitatis Roterodamensis Syndico | S.P.D. | and. coltée ducarel. C1v: einde epistola. C2r: viro consultissimo | andreae coltée ducarel. E4v: einde epistola. F1r: observatio novissima. G3r: binnentitel: probationes | ad | origines typographicas, |. G3v: blanco. 2F1r: addenda | et | corrigenda. 2F1v: blanco. 2F2r: tekst. 2R2v: einde.

Aantekeningen. (1) Voor de drukproef zie 182. Voor een andere drukproef en pagina van deze druk zie 183 en 185. (2) Zie 182, aant. 2 en 3. (3) Zie p.51, 120.

Analyse. Druk. Letter: cursief, romein. Ontwerp.

185 Pagina 17 van: G. Meerman, Origines typographicae. Nicolaas van Daalen e.a., Den Haag etc. 1765. Uitsnede.aant.

Amsterdam, Vereeniging van de Boekhandel, 619b.

Aantekeningen. (1) Voor de drukproef zie 183. Voor een andere drukproef en pagina uit deze druk zie 182 en 184. (2) Zie 183, aant. 2. (3) Zie p.51.

Analyse. Druk. Letter: cursief, Grieks, romein. Ontwerp: paginering, sprekende hoofdregel. Zetten: van een lijn.

186 Drukproef voor pagina 231 van: G.W. van Oosten de Bruyn, De stad Haarlem en haare geschiedenissen. Johannes Enschedé & Jan Bosch, Haarlem 1765. Uitsnede.aant.

Haarlem, Gemeentearchief, Hs.102, B173b.

Aantekeningen. (1) Voor aanvullende kopij zie 187, voor de voltooide druk zie 188. (2) Zie 187, aant. 2. (3) Zie p.47, 141, 145, 151.

Analyse. Druk: drukproef. Drukproef: correctie, moet, verwijzingsteken. Letter: cursief, romein. Ontwerp: twee kolommen, randnoot.

187 Aanvullende kopij voor pagina 231 van: G.W. van Oosten de Bruyn, De stad

[p. 214]

Haarlem en haare geschiedenissen. Johannes Enschedé & Jan Bosch, Haarlem 1765. Uitsnede.aant.

Haarlem, Gemeentearchief, Hs. 102, B173b.

Aantekeningen. (1) Voor de drukproef zie 186, voor de voltooide druk, waarin deze aanvullende kopij is verwerkt: 188. (2) De auteur heeft, nadat hij de proefdruk ontvangen had, nog een tamelijk grote aanvulling aan de tekst willen toevoegen. De pagina's waren echter al geheel opgemaakt zodat verlopen vooral in verband met de voetnoten niet meer mogelijk bleek. De wijziging diende daarom binnen één pagina te blijven. Hiervoor moest een deel van de oorspronkelijke tekst vervallen, zie 186. Omdat het niet zeker was hoeveel ruimte de nieuwe tekst zou innemen, schreef de auteur tegen het eind hiervan: ‘NB Indien er te | veel mogt zijn om | 't uitgenomene | te vullen, moet | men hier het | gedrukte maar | laaten volgen.’ in de marge en herhaalde de letters NB in de tekst, waar de zetter zou mogen ophouden. Bij vergelijking met de druk (188) blijkt, dat de zetter zich hieraan heeft gehouden. (3) De auteur schrijft ij, de zetter zet y. (4) Zie p.94, 96, 108.

Analyse. Handschrift: correcties in handschrift, kopij. Kopij: aanvullende kopij, notitie voor de zetter. Notitie: notitie voor de zetter.

188 Pagina 231 van: G.W. van Oosten de Bruyn, De stad Haarlem en haare geschiedenissen. Johannes Enschedé & Jan Bosch, Haarlem 1765. Uitsnede.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 207A8.

Franse Titel. de stad | haarlem, | en haare | geschiedenissen. | eerste deel.

Titel. de stad | haarlem, | en haare | geschiedenissen, | in derzelver opkomst, aanwas, vergrootin-|gen, en lot-gevallen, uit d'oudste ge-|denk-stukken, en eigene stads-regis-|ters, nagespoord en beschreeven | door | Mr. g.w. van oosten de bruyn. | eerste deel. | (gegraveerd vignet) | te haarlem, | by joannes enschedé, Stads-Drukker, | en | Jan bosch, | Drukker van de Hollandsche Maatschappy der Wetenschappen, opgeregt te Haarlem. | m dcc lxv.

Collatie. 2^o: *-3*⁴(-3*4), A-2V⁴, 183 ff., pp.: [22][2] 3-341[1].

Inhoud. *1r. fanse titel. *1v: blanco. *2r: titel. *2v: blanco. *3r: opdragt. *3v: aan de | heeren | pensionaris, | en secretarissen. 2*3r: voor-rede | aan den | leezer. 3*3v: Plaaten, Behoorende tot dit Eerste Deel. A1r: binnentitel: geschiedenissen | der stad | haarlem. | eerste boek. A2r: tekst. 2T3v: einde van't eerste deel; druk-feilen. 2V1r: aanhangsel | tot het | derde boek. 2V4v: blanco.

Aantekeningen. (1) Voor de drukproef zie 186, voor de aanvullende kopij zie 187. (2) Zie 187, aant. 3. (3) Zie p.47, 94.

Analyse. Druk. Letter: cursief, romein. Ontwerp: twee kolommen, randnoten, voetnoten.

189 Polis van de door J.M. Fleischman gesneden muziek, Haarlem c.1758. Uitsnede.aant.

Haarlem, Museum Enschedé, signatuur in bewerking.

Aantekeningen. (1) Voor toepassing in de druk zie 190 en 191. (2) Zie p. 47, 119, 120.

Analyse. Drukkersmateriaal: polis. Handschrift.

190 Pagina 135 van: L. Mozart, Grondig onderwijs in het behandelen der viool. Johannes Enschedé, Haarlem 1766.aant.

Haarlem, Museum Enschedé, signatuur in bewerking.

Franse Titel. L.Mozarts | onderwys | in het behandelen der | viool.

Titel. grondig | onderwys | in het | behandelen | der | viool, | ontworpen | door | leopold mozart, | Hoogvorstelijk-Saltzburgschen Kamer-Musicus. | Met 4 konst-Plaaten en een Tafel van de Regelen | der Strykmanier enz. voorzien. |(vignet) ‖| te haerlem, | By joannes enschede, | m.dcclxvi.

Collatie. 4^o: π², *-2*⁴, A-2I⁴ K², 140 ff., pp.: 20[1] 2-259[1]. De pagina's waarop een nieuw hoofdstuk begint zijn niet gepagineerd. Achter π1, H1, H2 en H3 zijn afbeeldingen ingevoegd. Achterin het boek een uitslaand blad.

Inhoud. π1r: franse titel. π1v: blanco. π2r: titel. π2v: blanco. *1r: opdracht: Aan zijne Doorluchtigste Hoogheid Willem den V. 2*1r: voorbericht. 2*4r: Register der Hoofdstukken. A1r: tekst. K2r: einde tekst. K2v: blanco.

Aantekeningen. (1) Voor het polis van deze muziek zie 189, voor een letterproef met toelichtende aantekening zie 191. (2) De druk is geveegd. (3) Zie p.47, 119, 120.

Analyse. Druk: custode, druk geveegd. Letter: muziek, romein. Ontwerp: paginering, sprekende hoofdregel.

191 192 Pagina Muziek en pagina Kleine Text Romein No. 2 van: Proef van letteren, welke gegooten worden in de Nieuwe Haerlemsche lettergieterij van J. Enschedé. Haarlem, Johannes Enschedé 1768.aant.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 1202E2.

Titel. In rand: proef | van | letteren, | Welke gegooten worden in de Nieuwe Haerlemsche | lettergietery | van | J. enschedé. | 1768. | (vignet).

Collatie. 4^o: π², A-D⁴, [1-14]⁴([14]3+χ1) [15-19]⁴, ²A⁴.

Inhoud. (titelprent, verso blanco +) π1r: titel. π1v: blanco. π2r: prent. π2v: blanco. A1r: voor-bericht | aan alle | konst-| minnaars | en | boekdrukkers. (gedateerd: 30 November 1768). [1]1r: proef. χ1r: toevoeging: Canon Hebreeuwsch. ²A1r: lyst der pryzen. De pagina's zijn aan één zijde bedrukt. Toegevoegd zijn een titelprent voor katern π en direct daarop volgend een prent over twee pagina's. Verder zijn prenten toegevoegd na D4, [18]4 en ²A4.

Aantekeningen. (1) Voor een polis van de muziek

[p. 215]

zie 189, voor een andere toepassing zie 190. (2) Bij de Kleine Text Curcyf No. 2 ontwierp J. van Krimpen de Romanée. (3) Voor de Romanée zie 216 en 217. (4) Zie p.47, 119, 120, 127.

Analyse. Druk. Formaatmaken: plano. Letter: cursief, fleuron, letterproef, romein, swashletter. Ontwerp.

193 Gedrukte kopij voor pagina's 178 en 179 van: Canones, et decreta sacrosancti... concilii Tridentini. Plantijn, Antwerpen 1779.aant.

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, M.33.

Aantekeningen. (1) Voor het ontwerp zie 194. Voor de voltooide druk zie 195. (2) Deze kopij is zeer zorgvuldig voor de druk klaargemaakt. Er is een getekend ontwerp: 194, aan toegevoegd, verder werden uitgebreide instructies over de spelling, het gebruik van hoofdletters etc. gegeven in een Reflectio, waarvan twee exemplaren bij de kopij zijn gevoegd. (3) Bij de Analyse zijn de gegevens over deze blijkens de titel van de druk in Rome gedrukte kopij niet opgenomen. (4) Zie p.94, 96, 108.

Analyse. Handschrift: correcties in het handschrift, kopij. Kopij: formaatsignatuur, gedrukte kopij, smet.

194 Ontwerp van: Canones, et decreta sacrosancti... concilii Tridentini. Plantijn, Antwerpen 1779.aant.

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, M.33.

Aantekeningen. (1) Voor de kopij. zie 193, voor de voltooide druk 195. (2) Langs de linkermarge staat: ‘Hoogte Van ider pagina vermeerderd met eene linie Van den Text’; binnen de marge: ‘Breede Vanden Haek Voor den Text Van het Concilie | Voor geheel het Werck’; daaronder: ‘Voor deVier eerste Sessien alwaer de [n+]<N>aemen der Vaders |in twee Colommen gestelt moet<en> Worden, moet den, | Haek Vanden Text just in Twee gedivideerd worden’; daaronder: ‘Breede Vanden Haek Voor de nomina Patrum alwaer | deselve in eene Colomme gezet worden, en alwaer | hunne geboorte plaetsen recht onder malkanderen | komen’; daaronder onder streep: ‘plaetse noodig | Voor de geboorte|plaetsen’; in de rechtermarge: ‘Breede | Voor de | marginale | Noten’. (3) Zie p.94, 111, 116.

Analyse. Notitie: notitie voor de zetter, Ontwerp: getekend ontwerp voor de pagina, notitie voor de zetter.

195 Pagina 179 van: Canones, et decreta sacrosancti... concilii Tridentini. Plantijn, Antwerpen 1779.aant.

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, A2002.

Titel, canones, et decreta | sacrosancti oecvmenici, | et generalis concilii | tridentini | svb pavlo iii, ivlio iii, pio iiii, | pontificibvs max. | celebrati, | jvxta exemplar avthenticvm romae m.d.lxiii. editvm. | Praeter nomina & subscriptiones patrum, variantes etiam lectiones | & notas Chiffletii, accesserunt varia ad disciplinam | ecclesiae Belgicae pertinentia, | opera et stvdio | jvdoci le plat | in vniversitate lovaniensi j.v.doctoris, | et ss. canonvm professoris ordinarii. | (vignet) | antverplae, | ex architypographia plantiniana. | m.d.cc.lxxix. ‖ prostant lovanii | Apud J.P.G.Michel, bibliopolam.

Collatie. 4^o: a-e⁴ f² g-h⁴, A-2X⁴ 2Y-3B² 3C-D⁴ 3E-M² 3N-R⁴ 3S² 3T⁴ 3V-Y² 3Z-4A⁴, 277 ff., pp.: [2]iij-lx 1-420 j-lxxxiv.

Inhoud. a1r: titel. a1v: blanco. a2r: praefatio editoris. c4v: praefatio. | romae, | Apud | Paulum Manutium, Aldi F. | m.lxiiii. Cum Priuilegio Pii iiii. Pont. Max. e3v: praefatio. | clarissimi ac amplissimi viri | d.petri stockmans. h2r: ordo legendi | decreta reformationis. h4v: einde voorwerk. A1r: bvlla indictionis | sacri oecvmenici | et generalis | concilii tridentini, | svb pavlo iii. pont. max. 3D4v: series | variantivm lectionvm. 3N3r: constitvtiones | ex antiqvo jvre | desvmptae, | et | per concilivm | speciatim innovatae. 3R4r: index extravagantivm | jvris novissimi. 3R4v: index sessionvm, canonvm et | decretorvm concilii | tridentini. 3T2v: index capitvlorvm | et canonvm | concilii tridentini. 3T4r: index | dogmatvm et reformationis | sacri | concilii tridentini. 3Z4v: aprobatio (30 April 1777). 4A1r: antverplae, | ex architypographia plantiniana. | m.d.cc.lxxix. (approbatio: 12 maji 1777). 4A1v: oratio | habita in sessione | nona et vltima | sacri concilii | tridentini. 4A4v: eind; drukkersmerk.

Aantekeningen. (1) Voor de kopij en het ontwerp zie 193 en 194. (2) Zie p.23, 119.

Analyse. Druk: binderssignatuur, custode. Letter: cursief, romein. Ontwerp: paginering, randnoten, sprekende hoofdregel