|
| |
| |
| |
Vyf en twintigste hoofdstuk.
Hoe de Goudendalers met hunne bedelaers te werk gaen.
Nadat alles grondig overwogen was, sloeg men de hand aen het werk. Doch wist niemand in het dorp op welke wys men zoo vele bedelaers, lediggangers, hulpelooze kranken, gebrekkelyke lieden en kinders, zonder ongehoorde onkosten, onderhouden konde en wilde.
Ten eerste werd uit het armengoed eene somme gelds, met inwilliging der hoogere overheid, opgenomen. Daermede schafte men zich eene draeibank, aksen, schaven, zagen, schuppen, houweelen, en andere arbeidswerktuigen aen. Men verbeterde ook de keuken van het gasthuis, om aldaer voor vele arme huisgezinnen te gelyk te kunnen koken, en men maekte groote veranderingen in het
| |
| |
huis zelf, zoo dat er eene werkkamer voor mannen, eene andere voor vrouwen, en twee krankenkamers voor persoonen van beiderlei geslacht, aengelegd werden. Men liet ook voor iederen gezonden mensch een byzonder slaepkamertje inrigten. Hetzelve bestond uit eene kleine cel, die tien voeten lang en tien voeten breed was. Op den bodem was enkel plaets voor een bed, bestaende uit eenen stroozak, een hoofdkussen met stroo gevuld, twee grove bedlakens en eene warme wollen deken. Iedere cel had eene byzondere deur en een luchtgat.
- Men moet het den bedelaren niet zoo gemakkelyk maken, zeide Pieter, opdat zy ook lust krygen, door hunne eigene bemoeijing tot eenen beteren stand te komen.
Daerom werd ieder hoek van het huis tot slaepplaetsen te nutte gemaekt. In de zolders van het gebouw bewaerde men aengekochten voorraed van wol, hennep, koren, rys en andere levensmiddelen.
Toen alles op deze wyze voorbereid was, stelde het bestuer eene naemlyst op, van al de lieden uit het dorp die niet zonder ondersteuning van de gemeente leven konden. Die lyst was weldra opgemaekt, want men kende deze lieden maer al te goed. Onder dezelve bevonden er zich verscheidene die nog hunne eigene woning in het dorp hadden. Anderen zworven bedelend rond, van
| |
| |
stal tot stal. Nu werden eerst zy die geene eigene woning
hadden, opgevangen, en naer het gasthuis gebragt. Zy gingen er willig heen, want de koude winter stond voor de deur. Daerna werden zy, die, wel is waer, eene schuilplaets bezaten, waer zy met andere arme lieden gedrongen te zamen huisden, zoodat oud en jong, mannen en vrouwen, in dezelfde kamer moesten vernachten, insgelyks zonder omstand naer het gasthuis gevoerd. Enkel werden zy in hunne huizen gelaten, die nawyzen konden, dat zy en hunne kinders allen afzonderlyk sliepen en gezond woonden.
| |
| |
Alzoo waren alle armen en behoeftigen uit het dorp in twee klassen vervallen; zy die hunne eigene woningen hadden, noemde men huisarmen, en de anderen die in het gasthuis waren opgenomen, werden gasthuisarmen genoemd. Maer deze en gene werden zonder onderscheid door het armengoed der gemeente onderhouden. Waer zich kinders bevonden, liet men dezelve gaerne by hunne ouders. Maer, waren hunne huizingen te klein, of stonden hunne ouders als roekeloos of onzedig te boek, of bevonden zich dezelve in het gasthuis, dan zocht men dusdanige kinders by goede huisgezinnen in het dorp of in de stad onder te brengen, niet by arme lieden voor geld, noch by ryke lieden, maer by menschen die voor hunne regtschapenheid bekend waren. Deze kinders bekwamen hunne kleeding van het armenbestuer, en aen hunne pleegouders werd, in geval deze zulks verlangden, eene schadeloosstelling gegeven. Slechts het kleinste getal der burgers die arme kinderen tot zich genomen hadden, namen eene dusdanige schadeloosstelling aen. Want zy deden zulks alleen op de aenmaning van den heer pastoor en uit vroomheid. De heer pastoor was de regte algemeene weesvader. Hy had zelf twee ondeugende, moedwillige en snoepachtige knapen, die by niemand onder gebragt konden worden, in zyn huis opgenomen; en, na verloop van een half jaer, had hy dezelve reeds, tot ieders verwondering,
| |
| |
regt goedaerdig weten te maken. Op deze wyze bezorgde men de kinders. Alzoo hadden zy niet meer dagelyks het slecht voorbeeld van hunne ouders voor de oogen, en zy leerden arbeidzaem en godvruchtig worden, daer zy te voren slechts aen het bedelen, aen het stelen en aen het lediggaen gewoon waren.
Nadat men alzoo voor de armen en voor hunne kinders gezorgd had, schreef het gemeentebestuer eene verordening
uit, dewelke aldus luidde: ‘Ieder burger die niet
| |
| |
in staet is zich zyn eigen bestaen te verschaffen, en door niemand wordt ondersteund, zal op kosten der gemeente onderhouden worden. Maer degene, die de gemeente alzoo op haren last heeft, valt, daerdoor zelfs, onder hare opzigt en voogdy, opdat hy zich zelven leere onderhouden en bezorgen. Want dit was regt en billyk.’
Daerom werd voor ieder afzonderlyk armhuisgezin een regtschapen man tot voogd benoemd. Deze was gelast voor het onderhoud, de kleeding, het vermogen, de schulden en het gewin van het huisgezin, voor hetwelke hy was aengesteld, zorg te dragen, en hy moest op de orde en de reinheid der huisarmen in hunne woningen en op den arbeid, die hun gegeven werd, het oog houden. Daerby ging men zeer streng te werk. Want, daer ook de huisarmen hun onderhoud uit het gasthuis kregen, alwaer, gelyk men in dure tyden deed, de spaersoep gemeenschappelyk gekookt werd, en daer zy hunne kleeding en hun gereedschap van het armenbestuer ontvingen, zoo moesten zy ook voor het zelfde bestuer werken, om alzoo hun brood en al wat zy bekwamen, weder afwinnen. Al wat zy, buiten den hun opgelegden arbeid, met groote vlyt verdienden, werd hun betaeld. Nogtans dit geld werd hun zoo min ter hand gesteld, als hetgene zy in dagloon by de boeren verdienden; maer hetzelve
| |
| |
werd in de spaerkas gelegd. Want lieden, die al wat tot hun onderhoud noodig was, ontvingen, hadden geen klinkende geld van noode; zy moesten eerst leeren sparen en zuinig zyn.
Ieder voogd moest van tyd tot tyd aen den heer pastoor over het gedrag en den wandel van het hun aenvertrouwde huisgezin rekenschap geven. Want de heer pastoor was de regte hoofdopziener aller voogden. Hy was de pleegvader aller armen, en hield een byzonder register aengaende dezelve. Had hy over eenen voogd te klagen, in geval deze zyn menschlievend ambt slecht waernam, dan werd de onwaerdige door het gemeentebestuer dadelyk afgezet.
Het bestendig en onmiddelbaer opzigt en de voogdy van ieder arm huisgezin en van iederen armen bragt ongemeen veel goeds tot stand. Want, dewyl het opzigt van iederen voogd zich slechts by een enkel huisgezin bepaelde, werd hetzelve ook strenger, beter en zorgvuldiger gedaen. Ieder vervulde geerne en schuldeloos dezen pligt uit christelyk gemoed. Er ontstond welhaest een loffelyke wedyver tusschen de voogden, daer ieder hunner om stryd naer het roemryk doel streefde, de hun aenvertrouwde lieden met raed, daed en bystand op te beuren. Alzoo had ieder te voren gansch verlaten huisgezin, op eene geheel onverwachte wyze, eenen vriend, eenen vader,
| |
| |
eenen voorspreker en eenen schutsengel gevonden, wien hetzelve voor altyd dankbaer werd.
Maer nu deed zich deze vraeg op: ‘Hoe zal men onderhoud en kleeding aen de armen verschaffen, de inkomsten van het armengoed niet toereikend zynde?’ Daerop antwoordde Pieter: ‘Het zou wel ongelukkig wezen, indien lieden met gezonde handen hun brood niet konden verdienen. Allen te zamen, huis- en gasthuisarmen, mannen en vrouwen, maken thans een enkel groot huisgezin uit, en zy moeten ieder voor allen en allen voor ieder van hen arbeiden. De huisarmen moeten iedere week het werk afmaken, dat hun voorgeschreven wordt; en de gasthuisarmen moeten iederen dag, de zon- en feestdagen uitgenomen, acht uren werken.’
En zoo ging het ook. Wie niet werken wilde, werd in het duister gat van den toren opgesloten; daer kreeg hy niets dan koud water te drinken, en niets te eten dan afgekookte aerdappelen, koud en zonder zout, die de anderen niet begeerd zouden hebben. Want zulke kost was niemand aengenaem. Maer zy die werkten, hadden dagelyks warme spyzen, soep, allerlei aerd van moeskruid, en tweemael 's weeks vleesch. Wie, buiten de arbeidsueren, nog vlytiger wilde wezen, konde daermede geld verdienen. Zyn werk werd tot zyn voordeel verkocht, en het alzoo gewonnen geld in de spaerkas op
| |
| |
interest geplaetst. Op deze wyze verzamelden zy zich een klein vermogen. Wie vloekte of zwoer, ontuchtige spraek voerde, of ongeschikt leefde, werd zonder genade of bermhertigheid in het duistere gat geworpen. Maer wie stil en eerbaer leefde, mogt hopen zynen toestand te zien verbeteren. Hy konde in het gasthuis onderopziener of zelfs gasthuismeester worden. Want onder de braefste lieden uit het gasthuis werden de opzieners gekozen, die belast waren met het nazien van den arbeid en van het gedrag der anderen, van de zindelykheid der kamers, der slaepplaetsen en der kleederen. De opzieners deden over alles verslag aen den gasthuismeester die zelf in het hospitael woonde. Deze, zoowel als de kooksters, hadden het voorregt om niet aen den gemeenzamen arbeid gebezigd te worden. Al wat zy buiten hunne ambtsbezigheden verdienen konden, was hun eigendom en werd in de spaerkas geplaetst. De onderopzieners waren slechts verpligt vier ueren iederen dag aen het gemeenschappelyk werk te besteden. De overige uren konden zy zich tot hun eigen voordeel te nutte maken. De kooksters genoten hetzelfde regt. Elisabeth had het hoofdopzigt der gasthuiskeuken. Hier onderwees zy twee arme vrouwen in het koken. Eene andere gasthuisvrouw moest het lynwaed, de kleeding en het huisraed van de gasthuisbewoners waernemen. Alzoo werden zy allen in band
| |
| |
gehouden door de vrees van gestraft en door de hoop van beloond te worden, en langs dien weg tot hun eigen welzyn geleid.
Het gansche jaer door, was er werk volop voor het armengesticht. Niet alleen moesten de gasthuislieden en de huisarmen gemeenschappelyk het bebouwen der tuinen en der akkers van het gasthuis, het trekken van graen, kool, rapen, boonen, salade, aerdappelen, vlas, hennep, oliezaedplanten, en zoo voorts, waernemen, maer ook nog moesten zy het hun door de gemeente toegestane pachtland bebouwen. Nogtans behield ieder
bezitter het gewin dat hy van zyn stukjen gemeenteland trok, en hetzelve werd, na aftrek van hetgene hy aen het armengesticht voor onderhoud, kleeding en woning schuldig was, in de spaerkas geplaetst.
| |
| |
Verder moesten de mannen de wegen verbeteren, de bronnen zuiver houden, vochtige en moerassige plaetsen van het bosch door afwateringsgroeven droog maken, voor het gasthuis en de huisarmen hout afhakken en klieven, lege plaetsen in het bosch met jonge dennen-, beuken- en eikenboomen beplanten, en allerlei metselaers- en timmermanswerk verrigten tot verbetering van het gasthuis of van de woningen der huisarmen. By slecht weder of gedurende den winter, hadden de mannen nog wyd meer te doen. Dan moesten zy, die met de draeibank, de schaef en de zaeg eenigzins wisten om te gaen, huis-, keuken- en akkergereedschap van allerlei aerd vervaerdigen. Anderen leerden met wollen- en linnengaren boerenhalflaken weven, dat zeer duerzaem was, of met hennep- of vlasdraed lynwaed maken. Immer waren er eenige weefstoelen 's winters en des zomers in beweging.
De vrouwen, en zelfs de kinders der huisarmen en der gasthuisbewoners moesten, by gebrek van werklieden, aen den veldarbeid deel nemen; en zich daerbuiten met het in goeden staet houden van het lynwaed en de kleederen der huisarmen en der gasthuislieden bemoeijen; wolle, hennep en vlas spinnen of voor de wevers spoelen; kousen en mutsen breijen, bedlakens en hemden naeijen, en dergelyke dingen meer. Allen werkten voor ieder
| |
| |
afzonderlyk, en ieder werkte voor allen. De lieden bevonden zich daerby zoo goed, dat naderhand nog een paer huisgezinnen tot het armengesticht overgingen, na te voren uit vrees verklaerd te hebben, dat zy zonder te bedelen en zonder eenige ondersteuning van wege de gemeente konden bestaen.
Deze inrigting was daerdoor zeer voordeelig, dewyl het bestuer derzelve geene onkosten veroorzaekte. Want de gasthuismeester, de opzieners, de kookvrouwen, de dienstmeiden, de houtklievers, en zoo voorts, bekwamen geene byzondere belooning. De pastoor, de voorstaenders, Pieter en Elisabeth, werden even min voor hun werk van weldadigheid vergoed. De brave schoolmeester Johannes Welmoed nam voor niets de boekhouding waer, en stelde insgelyks de rekeningen van de inkomsten, van de uitgaven en van de overgelegde sommen der gasthuislieden en der huisarmen, met ongemeene nauwkeurigheid op.
Verder voorzag de gansche stichting aen haer eigen onderhoud. De lieden zelven plantten en kookten wat zy aten; zy sponnen, weefden en maekten hunne eigene kleederen met den hennep en het vlas, die zy zelven getrokken hadden; zy vervaerdigden de tafels, de banken, de stoelen, de houten schotelen, de kasten, en verder al wat zy gebruikten; zy verbeterden zelven hunne kamers, hunne woningen en hun gereedschap. Weldra werd meer
| |
| |
voorraed gewonnen, en meer garen, doek en allerlei gereedschap vervaerdigd, dan noodig was. Dit alles werd alsdan ten voordeele der stichting verkocht, en dit geld diende weder tot het aenkoopen van hetgene men aen wol, yzer, en zoo voorts, van noode had. De vlytige huisarmen verdienden nog, buiten den hun voorgeschrevenen werktyd, aen allerlei arbeid en dagloon, eenen schoonen stuiver geld. Deze werd voor hen op interest geplaetst, of gebruikt tot het aenschaffen van werktuigen die hun ontbraken of van eerste stoffe die zy van noode hadden. Zoodat men, reeds in het tweede jaer, een groot gedeelte der bydrage van de armenkas ontberen konde.
Daer de lieden, met zoo een eenvoudig onderhoud, veel werkten, en daer, bovendien, de mannen en de vrouwen bestendig afgezonderd leefden, verging hun de zedeloosheid van zelf.
Maer het roemwaerdigste van dit alles, was de godsvrucht die in het algemeen by deze, eerst zoo verwilderde, menschen meer en meer ingang vond. Ook was dit aen den eerwaerdigen heer pastoor te danken. Want alle weken hield hy twee of drymael in het gasthuis, buiten de dagelyksche misse, eene avondpredikatie, by dewelke zoowel de gasthuisbewoners als de huisarmen tegenwoordig waren. Daer droeg hy hun dan vele heilzame en leerryke vermaningen voor, over hunnen zielentoestand, en deed
| |
| |
hun zien hoe godsvrucht en menschenliefde, in de wereld zoo wel als in de eeuwigheid, het zuiverste geluk aen het hert verschaffen. Deze stichtende woorden vielen als een hemelsch zaed in al de gemoederen, en droegen tot derzelver verbetering wyd meer toe, dan de dreigingen en de straffen der overheid.
Iederen gasthuisbewoner en huisarmen stond het overigens vry, geen deel aen de stichting meer te nemen, indien hy zulks wilde. Enkel was hy gehouden aen te wyzen, dat hy, door zynen eigenen arbeid en op eene eerlyke wyze, door de wereld konde en wilde komen. Daerna werd hem het geld, dat hy in de spaerkas geplaetst had, ter hand gesteld, vermits hy een getuigschrift van de armenopzieners konde aentoonen, waerin geschreven stond dat hy een jaer zonder te bedelen, zonder vreemde ondersteuning en door zyne eigene vlyt loffelyk en eerlyk geleefd had. Natuerlyk stond hy alsdan onder geene voogdy meer, en werd hy zoo als de andere burgers beschouwd.
De armeninrigting te Goudendal onderscheidde zich roemvol en heilryk van de andere dergelyke instellingen hierin, dat de armen gedwongen werden alles wat zy tot hun onderhoud, tot hunne kleedy en tot hun welzyn van noode hadden, in het algemeen zelven te maken. Niemand hoefde voor hen te zorgen; zy moesten voor hen zelven
| |
| |
zorgen en werken. Hier was geene ledigzittende levensaerd, hier geen onzekere en ligte fabriekarbeid, waerdoor arme lieden naderhand tot zwaerder werk onbekwaem worden. Hier was geen gemakkelyk gewin, waerby jonge meiskens en knapen byna even zoo veel gelds bekwamen als volwassene werklieden, en hetwelke dan meest tot weelde, tot vroeg trouwen en tot vermeerdering van arme huisgezinnen voert. Hier moest iedereen zyne kracht besteden aen hetgeen hem al zyn leven goed moest doen, zoo lang als hy zulks konde; hy moest graven, hakken, zaeijen, planten, dorschen, timmeren, schaven, spinnen, weven en snyderen.
|
|
Auteursrechtvrij