Een brief aan de koning

[p. 53]

Den Bef

Naarmate ik ouder word, begin ik meer en meer te beseffen dat er in de grote wereld niet zo ontzettend of fabelachtig veel te beleven valt. Ik bedoel: als je écht goed om je heen kijkt, heb je het feitelijk allemaal gehad. De ervaringen van een mens worden opgedaan in koncentrische cirkels, en medelijden heb ik met hen die deze kringloop rond de bakermat verlaten en verloren raken in de oneindigheid van ons pietluttig wereldje. De romantische tendensen om terug te keren naar zijn verleden, de natuur en de gebruiken van zijn jeugd zijn op onze dagen trouwens in menigeen aan het werk. In een stad als Antwerpen bijvoorbeeld vind je geen vroegere Kempenaar of hij droomt ervan een lapje grond of een hoevetje te kopen in zijn geboortestreek. De laatste dag van de kermis in Pulderbos moet je laarzen dragen om te voorkomen dat je tot aan je enkels in het bier staat: alle mensen die ooit de streek verlieten, willen er dan bij zijn. Behoudens in mijn studententijd (en toen zaten er zeker honderd knopen in mijn lijf) ben ik nooit ver van mijn geboortehuis weggeweest. Weliswaar woon ik nu reeds twintig jaar in Grobbendonk, maar als je je Grobbendonk als een kangoeroe kunt voorstellen, dan is het dorp van mijn herkomst, Pulle, daar een jong van. In al die jaren heb ik dan ook geen week laten voorbijgaan zonder dat ik tenminste éénmaal te voet of met de fiets naar het ouderhuis trok, waar mijn moeder nog altijd met veel liefde en toewijding haar menigvuldige bloemen en heesters loopt te verzorgen. De laatste tijd echter voel ik me niet meer tevreden met dat wekelijkse bezoekje, en ook niet met de twee traditioneel geworden jaarlijkse familiefeesten in de parochiezaal. Het gebeurt nu steeds vaker dat ik zo maar, op goed-valle-het-uit, 's avonds eens binnenloop in één van de vier Pulse herbergen. In Pulle, moet je weten, zijn er nogal veel vrijgezellen, en onder hen zijn er enkelen van mijn leeftijd, bouwvakkers die graag een stevige pint pakken en wier gewoonte het is daarbij pikante herinneringen op te rakelen. Vrijgezellen, schreef ik... Dat is niet helemaal juist. De jongste jaren wordt die groep zienderogen aangedikt met mannen die het in hun huwelijk niet meer zagen zitten - er lopen dezer dagen inderdaad nogal wat feeksen rond - en die er niet beter op vonden dan naar hun heimat terug te keren...

Voor een schrijver is zo'n vrijgezellenavondje met jeugdvrienden een waar buitenkansje. Iedere hersenpan is een apart broeinest, en er is niets zo prettig en leerrijk als het horen vertellen van dezelfde geschiedenissen en belevenissen door verschillende monden enkele

[p. 54]

decenniën later... Als je die wetenswaardigheden dan bovendien nog vergelijkt met je eigen versie, zit je de helft van de tijd verpaft op je kont. Dikwijls ontdek je dan dat je de dingen helemaal verkeerd zag, dat je er de ware draagwijdte niet van snapte, dat de fantazietjes en de leugentjes de wereld nog niet uit zijn, dat elkeen zijn herinneringen bijwerkt en restaureert, en dat waarheid iets relatiefs is. Vele mensen voelen zich wat ongelukkig, beschaamd en schuldbewust, als ze in hun later leven ontdekken welke bokken en kemels ze schoten in hun jeugd. Ik heb dat nooit gehad, integendeel: mijn jeugdige blunders doen me op de meest onverwachte ogenblikken nog steeds glimlachen. Zo kan het mij, op een eindeloze akademische zitting bijvoorbeeld, te binnen schieten, hoe ik mij in mijn kinderjaren niet begrijpend placht af te vragen waarom het boek dat ik tijdens een regenachtige vakantiedag op zolder bij mijn grootouders gelezen had, ‘De Valschaard’ heette; pas jaren later hoorde ik voor het eerst over ‘De Vlaschaard’ van Stijn Streuvels spreken, en zag ik mijn vergissing in. Op familiefeesten wend ik vaak de sluwste taktieken aan om mijn ooms en tantes wat loslippiger te maken door middel van geestrijke dranken, gekweld als ik word door de eeuwige hunkering naar bevestiging van wat ik mij herinner. Vaak kijken ze me dan raar aan, omdat ik dingen oprakel die ze zelf vergeten zijn, of die ze verdrongen hebben... Mijn tante Lucia kan ik de tranen in de ogen doen krijgen door haar te vertellen dat ik nog zeer goed weet hoe ze me vroeger 's zaterdags in de grote zinken wasketel zette, omdat ik er op dat tijdstip van de week uitzag als een Moriaantje. Mijn oom Denis kan ik de geeuwhonger doen krijgen door mij over de kookkunst van grootmoeder wat te laten ontvallen: de op onnavolgbare wijze donkerbruin gebraden karbonaden met de glinsterende jus, de winterappels met de bruine suiker en de polletjes in de oven, de met (meermaals door mij geraspte) aardappelbloem bereide wafels, de zelf geknede en gebakken taarten met witte pudding en gekonfijte blauwe pruimen... Mijn tante Leonie kan ik doen snotteren van ontroering door haar kwasi terloops naar de dag te vragen waarop grootmoeder elk jaar twee bonen in de karnemelk deed, opdat het lot een symbolische koning en koningin in het huisgezin zou aanwijzen. Mijn tante Oktavia kan ik op stang jagen met de opmerking dat ik nog zeer goed weet dat ze haar in illo tempore Pommetje noemden, omdat ze een gezichtje had als een bellefleurtje. En mijn oom Gustaaf gelooft nog altijd niet dat hij mij ooit eens van de verdrinkingsdood in de Molenbeek redde, omdat het water daar in de Bakkersput bij hem toen ternauwernood tot aan de borstkas reikte... Jarenlang heb ik ook gedacht dat iemand onder hen mij ooit wijsmaakte dat

[p. 55]

de begijntjes bidprentjes en volksprenten plachten bij te werken met bloed uit hun vingers... tot ik onlangs in een boek over folklore ontdekte dat die vorm van religieus en artistiek masochisme inderdaad bestond én bestaat... Ik zou natuurlijk zulke lange inleiding niet vandoen hebben, mocht ik nu een verhaaltje gaan vertellen van twaalf in een dozijn. Op mij heeft de geschiedenis die hier volgt in elk geval een schokkende invloed uitgeoefend, om het eerlijk toe te geven: ik ben er dagen van ondersteboven geweest... Eind januari van dit jaar, op een vrijdagavond, wilde ik het wekelijkse pak publiciteit naar de vuilnisbak in de garage brengen, toen onderweg plotseling een rood kaartje ontglipte aan mijn greep op de bladen en folders... en voor mijn voeten neerdwarrelde. Geërgerd bukte ik me en raapte ik het ding op. Ik draaide het om en las: ‘Pulle - Café “De Zwaan” - Vrijdag, 26 januari, te 20 u. - Grote Kaartprijskamp - Kruisjassen - Ten voordele van de wielerklub “Het Gouden Wiel”.’ Onmiddellijk stond mijn besluit vast: die avond zou ik nogeens naar Pulle afzakken... Ik kwam in ‘De Zwaan’ toe, toen de eerste ronde reeds aan de gang was. De man aan de inschrijvingstafel stelde me echter gerust: aan de tapkast stond nog iemand die te laat gekomen was, en met die vent kon ik een duo vormen dat - bij uitzondering natuurlijk - slechts vanaf de tweede ronde in het strijdperk diende te treden. Ik betaalde het inschrijvingsgeld, en knikkend en saluerend naar iedereen die opkeek liep ik naar het buffet. Een daar stond ik eensklaps voor Seraf Valentijn... Den Bef! Seraf en ik waren van dezelfde leeftijd, maar het was zeker tien jaar geleden dat ik hem nog gezien had. ‘Godverdomme, den Bef!’ zei ik glunderend.

Seraf wendde zich naar mij toe, maar in plaats van me hartelijk de hand te schudden of me joviaal op de schouder te kloppen of me uitgelaten in de ribben te porren keek hij me met zijn ruw gezicht bijna vijandig aan. Hij was zo groot als ik, maar het leven en het werk - vaag meende ik mij te herinneren dat hij vrachtrijder was - hadden hem bonkig gemaakt, onbehouwen. ‘Ha, jij!’ zei hij tenslotte met een flauwe glimlach om de dikke lippen.

‘Ook heimwee naar je geboortedorp, nietwaar?’ suggereerde ik een beetje geschrokken.

‘Waarom?’ snoof hij verachtelijk.

Ik wist dat Den Bef niet van de slimsten was, maar dat hij zo plat cynisch zou geworden zijn, had ik nooit durven denken. ‘Je woont toch al een jaar of tien in Antwerpen...’ verduidelijkte ik.

‘Ik woonde zestien jaar in Antwerpen,’ verbeterde hij me, ‘maar sedert de zomervakantie woon ik terug bij mijn moeder, hier in het dorp.’

[p. 56]

Zijn kort afgemeten toon en de onbeschaamde blik van zijn grijze ogen maakten me onwennig. ‘Hoeveel kinderen heb je?’ vroeg ik, om iets te vragen.

‘Eén,’ antwoordde hij, ‘een zoon... Hudson.’

‘Hudson?’ echode ik verbouwereerd.

‘Ja... Hudson. Een fantazietje van mijn eerste vrouw. Ze verafgoodde de filmakteur Rock Hudson.’

‘Je eerste vrouw?’ polste ik naïef.

Hij knikte, greep zijn glas, en goot het in één beweging door zijn keelgat. ‘Ik heb er drie gehad,’ zei hij grof. ‘Ze zijn alledrie opgetrokken met een ander, ik verdien te weinig...’

Ik wist niet goed wat te zeggen, keek naar zijn grote handen... en zag hoe die trilden. ‘Geef me eens een pils,’ zei ik tot de spichtige dienster achter de tapkast, ‘en geef Den Bef er ook een.’

‘Wie?’ vroeg het meisje met gefronste wenkbrauwen.

Ik liep rood aan. ‘Seraf hier!’

‘Ha!’ zei de dienster, terwijl ze twee glazen uit een rekje nam.

‘Ik zou liever hebben dat je me zo niet meer noemde,’ zei Seraf met iets sombers en vijandigs in zijn stem.

‘In Pulle heeft toch iedereen een bijnaam!’ protesteerde ik luchtig.

‘Dat is niet waar!’ repliceerde hij boos. ‘Vroeger, ja, toen iedereen hier familie was van iedereen, en toen elk huisgezin een Maria en een Jozef telde... Ze noemen mijn zoon nu al De Kleinen Bef!’

‘Je weet toch nog hoe je aan die naam gekomen bent, nietwaar?’ vroeg ik monkelend.

Seraf kneep de lippen samen, zijn ogen vernauwden zich. ‘Ik hàd Den Bef gezien!’ zei hij staccato, dreigend bijna.

Verpaft keek ik hem aan. ‘Kom nu! We zijn een kwarteeuw later, Seraf!’

‘Ik had hem gezien!’ stootte hij met verwrongen gezicht uit. ‘Hij joeg me de stuipen op het lijf, hij heeft mijn leven vergald... maar ik heb me gewroken!’

Hij greep wild naar het glas dat de dienster juist voor hem gezet had, en dronk het alweer in één teug uit.

Ik was er zeker van dat hij dronken was óf krankzinnig, in ieder geval: tot alles in staat, en daarom hield ik voorlopig mijn mond. Kwasi geïnteresseerd keek ik naar het spel aan de dichtstbije tafel. Je hebt beslist het woord ‘batavieren’, wat wil zeggen: tekeergaan, luidruchtig feestvieren, al weleens gehoord. In de Kempen echter is in dergelijke zin de uitdrukking ‘den Batavie jagen’ courant. Is dat misschien een relikt uit de tijd van de Romeinen? Ik weet het niet... De Batavieren waren inderdaad een Germaanse volksstam, die zich in de eerste eeuw vóór Christus in de Betuwe in Nederland

[p. 57]

vestigde, die omstreeks 69 onder Claudius Civilis vruchteloos in opstand kwam tegen de Romeinen, en die zich later met de Franken vermengde. Er is hier echter nog een andere uitdrukking gangbaar, die gedeeltelijk dezelfde betekenis heeft en die zelfs nog stoelt op een reëel volksspel, namelijk ‘den Bef jagen’... We kennen allemaal de om de hals bevestigde en over de borst neerhangende witte lap die tot het ambtsgewaad behoort van geestelijken, hoogleraars, rechters en advokaten, maar ik kan mij moeilijk voorstellen dat het woord Bef in dit gezegde daarop alludeert, tenzij het zou teruggaan naar de tijd van de sansculotten, die inderdaad op de befmannen (de geestelijken) joegen, of tenzij het spel een soort van afreaktie zou zijn van de aloude volkshaat aangaande rechters. Nu was het in Pulle, in mijn jeugd toch nog, de gewoonte dat in de nacht van 30 april op 1 mei ‘den Bef’ gejaagd werd... In de Walpurgisnacht inderdaad zou ‘den Bef’ zich in het Slangenbos ophouden; en elk jaar zogezegd was het de hoogste tijd dat het dorp eens en voorgoed verlost werd van deze afschuwelijke bosmens, dit geniepige wangedrocht, deze afzichtelijke onheilsbrenger... Dat althans werd door de ingewijden wijsgemaakt aan de grootste braniemaker onder de schoolverlaters. In geuren en kleuren werd hem diets gemaakt dat alleen een durfal die tegelijkertijd een krachtpatser was aan de gevaarlijke jacht op ‘den Bef’ mocht deelnemen. Voor een knaap was dit de enige échte proef die afdoend kon bewijzen dat hij niet langer een snotneus was, maar wèl een volwassene... en een volwassene mocht roken, bier drinken en naar de meisjes lonken... In de Walpurgisnacht trokken de samenzweerders dan met hun proefpersoon naar het Slangenbos. Op de eenzaamste en spookachtigste plek aldaar hielden ze halt en legden ze een groot vuur aan. Het vuur immers zou de kouwelijke en nieuwsgierige bosmens aanlokken... en dan was het een koud kunstje hem neer te knuppelen. Na een tijdje stelde één van de samenzweerders vervolgens voor om ‘den Bef’ te jagen, want hij had een schaduw gezien, of iets horen kraken... wat erop wees dat de boosdoener in de buurt was. Iemand echter, liefst de sterkste én dapperste, moest bij het vuur blijven om het geregeld aan te wakkeren en ‘den Bef’ als het ware tot een tweegevecht uit te dagen. Vanzelfsprekend keek iedereen hierbij naar de jonge blaag, zodat die niet anders durfde dan deze taak op zich te nemen. Daarop verdwenen de samenzweerders met veel kabaal en getier én zwaaiend met hun knuppels in het bos. Om geen argwaan te wekken ging ieder een andere kant uit... om ongeveer op hetzelfde tijdstip in dezelfde dorpsherberg aan te landen en zich daar bij een deugdelijke pot bier te verkneukelen in het lot van de argeloze vuurman in de nacht. Was deze laatste een bangerik, dan duur-

[p. 58]

de het niet lang voordat hij eveneens opdook... met zijn broek vol. Een slimmerik gunde de befdrijvers natuurlijk dat leedvermaak niet, doordat hij gewoon naar huis trok, tussen de lakens kroop, en 's anderendaags vertelde dat hij altijd wel had geweten wat er precies ging gebeuren. Persoonlijk heb ik aan dit nachtspel maar tweemaal deelgenomen... De eerste keer trapte ik in een gebroken fles, waarvan een scherf dwars door mijn gymschoen drong. Met een gloeiende priem moest de dokter de wonde 's anderendaags uitbranden. De tweede keer was het slachtoffer Seraf Valentijn, en toen was de pret er voor mij wel af. Serafijn Valentijn namelijk was geen bangerik, én ook geen slimmerik... Tegen de morgen aan, toen wij - een beetje ontgoocheld - op het punt stonden afscheid te nemen, kwam hij ‘De Zwaan’ binnen: met een bloedneus, een afzichtelijk gezwollen oog, een ontwrichte arm, een verstuikte voet... ‘Waar zaten jullie, godverdomme?’ stootte hij schor tussen zijn gekloven lippen uit.

Iedereen stond als aan de grond genageld. ‘Met wie ben jij aan het vechten geweest?’ vroeg ik.

‘Met den Bef, godverdomme!’ kraste hij. ‘Met wie anders?’

Ik zag dat een paar van mijn kornuiten moeilijk hun lachlust konden bedwingen. ‘Maar den Bef bestaat toch niet!’ zei ik rustig. ‘We hebben je een poets gebakken, snap je dat niet?’

Opgewonden keek hij de kring van de grijnzende gezichten rond. ‘Met wie zou ik dan wèl gevochten hebben?’ hoonde hij, radeloos om zoveel onbegrip.

‘Met... een stroper misschien,’ suggereerde ik.

Hij poogde te schaterlachen, akelig.

‘En hoe zag den Bef er dan wel uit?’ vroeg ik meewarig.

‘Afschuwelijk!’ siste hij. ‘Lelijker dan de lelijkste mens die ik ooit gezien heb. Hij had grijs haar, overal... Alleen zijn ogen zag ik, geelgroene ogen... En hij grolde als een oude hond... Maar hij was sterk, groot en kolossaal sterk, groter en sterker dan een gorilla...’ Hij keek verwilderd in het rond. ‘Ik vloog met mijn stok op hem af, maar hij kletste me met zijn grote hand in mijn gezicht, greep de stok, brak die in twee, sloeg weer... Ik kon de slag afweren, maar dat verlamde mijn arm, zodat ik wel moest vluchten... Ik riep om hulp, minutenlang, maar er kwam niemand...’ De tranen sprongen hem in de ogen. ‘Jullie zijn lafaards!’

Intussen was de waardin aangerukt met een teiltje water en een handdoek, zij ontfermde zich over het slachtoffer... van den Bef. Wij dropen af, een beetje bedrukt. ‘Dat is de grootste fantast van Pulle,’ hoorde ik iemand zeggen.

‘De grootste leugenaar, zeker en vast,’ voegde een ander eraan toe.

‘Misschien heeft de schrik hem gek gemaakt,’ opperde een derde.

[p. 59]

‘Maar hoe komt hij dan aan die verwondingen?’ vroeg ik peinzend.

‘Ik denk dat hij uit een boom gedonderd is,’ besloot iemand.

Bij mijn weten hield Seraf Valentijn altijd staande dat hij den Bef zag én met hem vocht. Elke Pullenaar liet hem dat verhaal ooit weleens vertellen; en het was dan ook de doodgewoonste zaak van de wereld, dat Seraf den Bef genoemd werd. Ik heb echter in mijn leven zoveel dingen onder het slib of het stof van de tijd zien verdwijnen, ik heb alle mensen in mijn omgeving zien veranderen... Hoe kon iemand na een kwarteeuw nog steeds in een hersenschim geloven? Ik schuddekopte en keek Den Bef tersluiks nogeens aan. Hij goot juist een zoveelste glas door zijn keelgat. Wat kon er van het kaartspel met zo iemand als partner terechtkomen? Eensklaps schoot mij iets te binnen, iets dat ik daarjuist in mijn verwarring over het hoofd gezien had. Ik stootte hem aan met de elleboog... ‘Je zei dat je je gewroken hebt,’ fluisterde ik. ‘Wat bedoelde je daarmee?’

‘Ik heb den Bef doodgeschoten,’ antwoordde hij.

Perplex keek ik in zijn bloeddoorlopen ogen. ‘Doodgeschoten?’ echode ik.

‘Ja, veertien dagen geleden. Ik vond zijn sporen in de sneeuw... Hij wilde me weer molesteren, en toen schoot ik hem dood.’

‘En heb je er dan niemand bijgehaald?’ vroeg ik ontzet.

Hij schokschouderde. ‘In Pulle gelooft toch niemand wat je zegt. Ik heb hem begraven op de plaats waar jullie me bij dat vuur achterlieten...’

Ik haalde diep adem. ‘En... was het een mens?’

Den Bef grimlachte. ‘Het was een boze geest in mensengedaante, juist zoals jullie hem destijds afschilderden...’

Ik heb die avond niet deelgenomen aan de kaartprijskamp. Ik voelde me ongesteld. En ik weet nog altijd niet of ik nu al dan niet de rijkswacht moet verwittigen. Ik zou natuurlijk de zaak zelf kunnen onderzoeken. Maar misschien was of is dat wel de bedoeling van Den Bef, en zat of loopt die daar op mij te wachten. Je kunt nooit weten...