Geschiedenis van de wetenschappen in België. 1815-2000

[p. 323]

22 De psychologie
Géry van Outryve d'Ydewalle

Algemeen wordt aangenomen dat Wilhelm Maximilian Wundt (1832-1920) de stichter is van wat wel eens de wetenschappelijke psychologie wordt genoemd. In 1879 richtte hij aan de Universiteit van Leipzig het eerste laboratorium voor experimentele psychologie op. Hiermee ontwerpt hij voor de psychologie niet alleen een wetenschappelijke laboratoriumpraktijk, maar ook en misschien vooral een eigen onderzoekscultuur en een volledig universitair curriculum. Maar ook daarvoor al werkten onderzoekers in de richting die door Wundt werd geïnstitutionaliseerd. In België waren dat met name de wiskundige Quetelet en de natuurkundige Plateau, die beiden grote internationale bekendheid genoten.

In zijn standaardwerk Sur l'homme et le développement de ses facultés: essai d'une physique sociale (1835) stelt Lambert-Adolphe-Jacques Quetelet (1796-1874) de ‘gemiddelde mens’ voor als een centrale waarde waarrond de metingen van een bepaalde menselijke eigenschap zich regelmatig en gelijk verdelen. Later voert hij de ‘normale verdeling’ in om deze afwijkingen rond het gemiddelde te beschrijven. Met deze bijdrage heeft hij een opkomende groep jonge psychologen geïnspireerd om statistiek te gebruiken bij metingen van gedragseigenschappen.

▪ De fysiologische optica van Plateau

Het onderzoekswerk van de blinde fysicus Joseph-Antoine-Ferdinand Plateau (1801-1883) overstijgt dat van de fysica; ook in de psychologie hebben een aantal van zijn inzichten nog vandaag een blijvende invloed. Plateau's eerste wetenschappelijk werk situeert zich op het gebied van de fysiologische optica. Hij bestudeert figuren, veroorzaakt door de draaiende beweging van lijnen. Dit brengt hem ertoe de wetten op te sporen betreffende het ontstaan en het verdwijnen van lichtindrukken op het netvlies. Plateau legt, als eerste, systematisch het verband tussen het bestaan van dergelijke optische illusies en het blijven aanhouden van een visuele gewaarwording op het netvlies nadat de visuele stimulus is weggenomen.

In dezelfde periode legt Plateau zich toe op de studie van figuren teweeggebracht door de draaiende beweging van lijnen. Hij verklaart de werking van de ‘thaumatroop’ (wonderschijf), een plaatje dat onvolledige tekeningen vertoont die bij snelle draaiing tot een volledige tekening versmelten. De verklaring steunt op de bevinding dat elke visuele gewaarwording enige tijd aanhoudt op het netvlies. In november 1830 construeert Plateau een opzienbarend instrument, de phenakistiscoop of ‘oogbedrieger’, wat hem een internationale bekendheid bezorgt. Dit apparaat bestaat uit een draaibaar opgestelde schijf, aan de rand voorzien van een reeks straalgerichte spleten. Aan de achterzijde van de schijf zijn evenveel tekeningen als spleten aangebracht. Wanneer men deze tekeningen doorheen de draaiende schijf in een spiegel bekijkt, in een volgorde van ongeveer 16 beelden per seconde, dan krijgen wij de indruk van een stilstaand beeld als alle tekeningen gelijk zijn, en krijgen wij de indruk van een vloeiende beweging als de tekeningen opeenvolgende figuren van een beweging uitbeelden.

Historisch belangrijk zijn ook Plateau's experimenten met betrekking tot kleurmenging. Hierbij gebruikt hij een schijf die ingedeeld is in sectoren van verschillende kleuren. Naargelang de grootte en kleur van de sectoren verkrijgt men bij rotatie één bepaalde overheersende kleur. Aan de hand van experimenten met behulp van deze schijf komt Plateau tot de vaststelling dat het effect van een kleurstimulus evenredig is met de intensiteit en met de

[p. 324]

tijd van aanbieding van de stimulus. Dit betekent dat er bijvoorbeeld geen kleurverandering wordt waargenomen wanneer de intensiteit wordt gehalveerd maar de stimulus twee keer zo lang zichtbaar is.

Plateau probeert ook de subjectieve helderheid van oppervlakten te bepalen. Omdat volgens hem de mens niet in staat is bij zichzelf objectief de verhouding tussen twee gewaarwordingen te bepalen, tracht hij een (subjectieve) helderheidschaal op te stellen. In 1872 vraagt Plateau aan acht kunstenaars grijs te maken uit een mengsel van zwarte en witte verf, zodat de indruk van helderheid van het grijs zou liggen halverwege de indruk van helderheid van zwart en wit. De kunstenaars werken ieder in hun eigen atelier, waarschijnlijk onder sterk verschillende omstandigheden van belichting. Toch blijken de eindproducten van de acht kunstenaars vrijwel identiek. Hieruit leidt Plateau een mathematische relatie af: de verhouding van de luminantie van wit tot de luminantie van het grijsmengsel is identiek aan de verhouding van de luminantie van het grijs tot de luminantie van zwart. Vandaar komt hij tot een exponentiële functie voor het verband tussen de intensiteit van de gewaarwording en de intensiteit van de fysische prikkels.

▪ Joseph Delboeuf, een veelzijdig psycholoog

Het onderzoek van Plateau wordt voortgezet door de Luikse hoogleraar Joseph-Remi-Léopold Delboeuf (1831-1896). Delboeuf was van bescheiden afkomst. Uit financiële noodzaak is hij verplicht om tijdens zijn middelbare studies bijlessen te geven. Dit belet hem evenwel niet om universitaire studies te doen. In 1855 behaalt hij aan de Luikse universiteit het doctoraat in letteren en wijsbegeerte en drie jaar later wordt hij doctor in de natuurwetenschappen. Een studiebeurs laat hem toe zich verder te verdiepen in de filosofie en de wiskunde tijdens een verblijf te Bonn. In 1863 wordt hij benoemd tot hoogleraar in de filosofie aan de Gentse universiteit. Hij doceert er gedurende drie jaar filosofie, psychologie en logica. In 1866 keert Delboeuf terug naar Luik, zijn geboortestad, waar hij aan de universiteit een leerstoel in de filologie

Joseph Delboeuf. In: Annuaire de l'Académie royale de Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique, 1905. Brussel, Académie royale de Belgique ▪

bekomt. Hij doceert er voornamelijk Latijn en Grieks tot het einde van zijn wetenschappelijke loopbaan. Delboeuf overlijdt in 1896 in Bonn, waar hij zich had teruggetrokken in een kuuroord omwille van zijn ondermijnde gezondheid.

Delboeuf meent dat gewaarwordingen niet als grootheden mogen opgevat worden en dat ze bovendien in het bewustzijn niet zomaar gerelateerd zijn aan de begrippen ‘groot’ of ‘klein’. Hij is er wel van overtuigd dat men via de methode van gelijke contrasten experimenteel de gewaarwordingsafstanden kan bepalen en deze op een continuüm kan plaatsen, zonder dat men evenwel een absoluut nulpunt hoeft aan te nemen. Via de bepaling van relatieve gewaarwordingsafstanden kunnen de gewaarwordingen toch empirisch worden geplaatst op een schaal. Door een dergelijke reeks van gelijke contraststappen van helderheden op te stellen, besluit hij, net als Plateau maar met meer onderzoeksresultaten, tot een logaritmisch verband tussen de gewaarwordingen en de intensiteit van de fysische prikkels.

Het werk van Delboeuf is heel divers. Enerzijds zijn er de metafysische en filosofische werken over onderwerpen als de geometrie, de vrije wil en andere speculatieve thema's. Anderzijds publiceert Delboeuf tal van werken waarin observatie en experimenten centraal staan. Ook heeft Delboeuf zich ingelaten met hypnose, nadat hij sterk onder de

[p. 325]

indruk was geraakt door wat hij bij de psycholoog/hypnotiseur Jean-Martin Charcot (1825-1893) in Parijs had gezien. Delboeuf laat het niet bij wetenschappelijke analyses van het fenomeen, maar wordt zelf een eersterangshypnotiseur. Naast het experimenteren beoogt hij ook vaak therapeutische resultaten, wat veel kwaad bloed zet in de medische wereld. Naar aanleiding van Delboeufs praktijken wordt in het parlement trouwens een wet gestemd die het verbod oplegt aan niet-geneesheren om therapeutische handelingen te stellen. Toch apprecieert Sigmund Freud (1856-1939) Delboeufs werk over hypnose, en zal hij hem herhaaldelijk citeren. William James (1842-1910) zal hem in Luik bezoeken, en schrijft naar zijn broer Henry hoe diep hij onder de indruk is van de persoonlijkheid en het wetenschappelijk werk van Delboeuf. Delboeuf is een erg actieve deelnemer bij de eerste twee internationale congressen voor psychologie (Parijs, 1889; Londen, 1892). Hermann Ebbinghaus (1850-1909), die beschouwd wordt als de stichter van de wetenschappelijke studie van het geheugen, citeert frequent Delboeuf in zijn historisch zo belangrijke boek Über das Gedächtnis (1885).

▪ De universitaire laboratoria voor experimentele psychologie

Het Belgisch universitair onderwijs heeft in de eerste jaren van het bestaan van het land steeds grote aandacht besteed aan de algemene vorming, en in de eerste plaats aan de wijsbegeerte. In dit kader worden ook cursussen in de psychologie gedoceerd (tot 1857 onder de benaming ‘antropologie’). Vanaf de jaren 1840 ontstaat door de uitbouw van het liberalisme, door de problematiek van het volksonderwijs en door de opkomende arbeidersbeweging een nieuwe kijk op het mensbeeld, wat aanleiding geeft tot hevige discussies in de moraal en de antropologie-psychologie. Niet zelden spelen ook elementen van wetenschapsmethodologie een rol in de polemieken. De filosofen komen steeds meer onder de invloed van de spectaculaire vooruitgang van de natuurkunde en de fysiologie. De stand van de psychologische wetenschap komt nu bij velen als erg lethargisch over, een geheel van wazige, speculatieve overwegingen. Symptomatisch voor deze hervormingsbeweging is dat de nieuwe wet op het hoger onderwijs van 1890 de psychologie definitief losmaakt van de filosofie. De experimentele psychologie van Wundt is voor sommigen dan ook bijzonder welkom. Verschillende Belgische onderzoekers begeven zich naar Leipzig om er de nieuwe, ‘echte’, ‘wetenschappelijke’ psychologie te leren kennen. Twee van die wetenschappers zijn uiterst belangrijk voor de Belgische psychologie, omdat zij bij hun terugkeer uit Leipzig de eerste psychologische laboratoria in ons land zullen oprichten: Jules Van Biervliet in Gent, en Armand Thiéry in Leuven.

Chronoscoop van Hipp. Toestel voor psychologische experimenten afkomstig uit de collectie van Jules Van Biervliet. Constructeur: Peter Favarger et compagnie, Neuchâtel. Gent, Universiteit Gent, Faculteit van de Psychologische en Pedagogische Wetenschappen ▪

[p. 326]

In Gent wordt in 1890 het nieuwe vak psychologie toevertrouwd aan Jules-Jean Van Biervliet (1859-1945), doctor in de wijsbegeerte en letteren, maar eveneens kandidaat in de geneeskunde en doctor in de natuurwetenschappen van de universiteit te Leuven. Als pas benoemd hoogleraar stelt men hem in de gelegenheid in Leipzig stage te lopen bij Wilhelm Wundt om er de nieuwe wetenschap te leren kennen. In 1891 is Van Biervliet terug in Gent, en hij sticht nog datzelfde jaar het eerste Belgische laboratorium voor experimentele psychologie. Zijn bijdrage is vooral te situeren in het aantonen hoe het methodologische model van de natuurwetenschappen ook toegepast kan worden in de psychologie: hij verricht heel wat studies i.v.m. reactietijden en visuele illusies. Hij ontwikkelt methodes voor het meten van het geheugen, en werkt tal van trainingsprocédés uit voor geheugen en aandacht; zijn boek La Mémoire (1902) heeft overigens een niet te onderschatten uitstraling aan zijn werk gegeven. Toch geraakt hij meer en meer geisoleerd, heeft geen echte eigen leerlingen gevormd, en de verandering van taalregime aan de Gentse universiteit moeilijk persoonlijk verwerkt. Tot aan zijn emeritaat (1930) evolueert Van Biervliet tot

Armand Thiéry. Leuven, Archief KULeuven ▪

een wetenschappelijk steeds meer vereenzaamde persoonlijkheid.

De oprichting van het eerste laboratorium voor experimentele psychologie te Leuven is in een heel andere context gebeurd, namelijk in het kader van het rooms-katholieke streven om de natuurwetenschappen in een nieuwe, thomistische benadering te integreren (het neothomisme). Hier is de centrale figuur Armand-Auguste-Ferdinand Thiéry (1868-1955). Op 4 augustus 1879 publiceert Leo XIII (r. 1878-1903) de encycliek Aeterni Patris, waarin hij een oproep doet aan de katholieke geleerden om zich in te zetten voor een vernieuwing van het filosofisch denken in het licht van de grote vooruitgang van de moderne natuurwetenschappen. Het werk van Thomas van Aquino, dat gekenmerkt werd door een grote belangstelling voor wetenschap, leek hem hierbij een goede leidraad. In 1880 vraagt hij aan de Belgische bisschoppen dit initiatief te steunen. Na enige aarzelingen vertrouwen de bisschoppen deze taak toe aan de jonge Désiré Mercier (1851-1926), die filosofie onderwijst in het diocesane Seminarie van Mechelen. Mercier vertrekt in 1882 naar Rome om bij de Paus nadere instructies in ontvangst te nemen. Bij zijn terugkeer werkt Mercier hard aan de oprichting van een speciaal Instituut voor Thomistische Wijsbegeerte (officieel opgericht in 1889; vanaf 1894 officieel erkend als integraal deel van de universiteit). In het Instituut worden er cursussen biologie, fysica en scheikunde gedoceerd; zelf begint Mercier aan de studies van neurologie, scheikunde, wiskunde en biologie. Maar de psychologie, die zich gedurende deze periode begint te ontwikkelen, geniet hierbij het meest zijn aandacht omdat deze juist zo verwant is aan de filosofie. Onmiddellijk na zijn terugkomst uit Rome gaat Mercier naar Parijs om er bij de psycholoog Charcot in de leer te gaan, en vooral om de wetenschappelijke basis van hypnose te leren kennen. Na zijn terugkeer in Leuven blijft Mercier zich op de nieuwe psychologie toeleggen; hij kent zeer goed het werk van Wundt, Binet, Ribot, en William James, allen pioniers van de nieuwe wetenschap. In 1891 organiseert Mercier in Leuven een cursus in de experimentele psychologie en hij richt daarvoor een laboratorium op. Jan-Frans Heymans (1859-1932),

[p. 327]

Müller-Lyer-illusie ▪

Albert Michotte van den Berck. Louvain-la-Neuve, Archives de l'UCL. Collections photographiques ▪

een jonge fysioloog van de universiteit van Gent, wordt aangeduid als lesgever. Doch dit is slechts voorlopig. Als voltijds professor en directeur van dit laboratorium kiest Mercier één van zijn naaste medewerkers: Armand Thiéry. Thiéry is helemaal niet voorbereid op deze taak. In 1892 reist hij daarom naar Duitsland, waar hij twee jaar verblijft: eerst twee semesters in Bonn en daarna vier semesters in Leipzig in het laboratorium van Wundt.

Het verblijf van Thiéry in Leipzig resulteert in een proefschrift Über geometrisch-optische Tauschungen dat enkele jaren later in Philosophische Studien, het tijdschrift van Wundt, wordt gepubliceerd (1895). Hierbij rapporteert hij onderzoek over de Müller-Lyer illusie. Onder haar eenvoudigste vorm bestaat de illusie uit twee lijnstukken die even lang zijn, maar verschillend worden waargenomen. Elk lijnstuk wordt langs beide uiteinden afgesloten met twee ‘vinnen’, die in het ene geval naar binnen staan, in het andere naar buiten. Wundt had geopperd dat de vinnen de richting van de oogbewegingen bepalen. Wanneer de vinnen naar buiten gericht zijn, zal de aandacht door de oogbewegingen verder van het lijnstuk verschoven worden zodat overschatting voorkomt. In het andere geval zal het meer beperkte bereik van de aandacht het centrale lijnstuk doen onderschatten. Thiéry zal een totaal andere theorie voorstellen. De waarnemer wordt volgens hem misleid door de (onbewuste) indruk van diepte (derde dimensie). Twee even grote voorwerpen, waarvan het ene echter dichter dan het andere gepercipieerd wordt, worden verschillend waargenomen. Zowel deze perspectivistische verklaring als het geheel van zijn doctoraatsproefschrift worden door Wundt niet erg geapprecieerd. Volgens Wundt zijn er vele andere verklaringen mogelijk. De perspectivistische hypothese van Thiéry wordt o.a. door de negatieve uitlatingen van Wundt in de vergeethoek geduwd tot er vanaf 1960 opnieuw aandacht aan besteed wordt.

Bij zijn terugkeer in Leuven zal Thiéry het laboratorium voor experimentele psychologie uitbouwen tot één van de beste laboratoria buiten Duitsland; hij heeft de oprichting van het laboratorium gedeeltelijk ook zelf gefinancierd. Geleidelijk verlaat hij echter de experimentele psychologie; hij geeft dan vooral filosofische cursussen, en ook cursussen fysica en trigonometrie. Zijn geestdrift voor het wetenschappelijk onderzoek bekoelt en zijn aandacht gaat steeds meer uit naar religieuze en spiritualistische vraagstukken.

Aangezien Thiéry vanaf 1905 zich minder en minder bemoeit met de dagelijkse onderzoeksactiviteiten van het Leuvense laboratorium, zal Mercier de verantwoordelijkheid hiervan toevertrouwen aan Michotte. Albert baron Michotte van den Berck (1881-1965) wordt te Sint-Joost-ten-Node geboren uit een vooraanstaande en kunstminnende familie, die in het culturele leven van de hoofdstad in die tijd een aanzienlijke rol speelt. Op zestienjarige leeftijd

[p. 328]

komt de vroegrijpe en begaafde leerling naar de Leuvense universiteit. Samen met de latere politicus Frans Van Cauwelaert (1880-1961) studeert Michotte aan het Instituut voor Thomistische Wijsbegeerte onder leiding van Mercier. Michotte en Van Cauwelaert verblijven in 1906 ook samen bij Wundt in Leipzig. Weinigen weten waarschijnlijk dat de rug en de borstkas van de latere voorzitter van de Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers de hoofdobjecten hebben uitgemaakt van het onderzoekswerk, dat Michotte tussen 1903 en 1905 te Leuven uitvoert in verband met bepaalde eigenschappen van de tastzin op verschillende plaatsen van de huid.

Van Cauwelaert gaat na Leipzig psychologie doceren aan de universiteit te Freiburg (Zwitserland). Na enkele jaren keert hij echter terug om in de Belgische politiek een vooraanstaande rol te spelen. Michotte wordt in 1906 aan de Leuvense universiteit benoemd en zal er het laboratorium voor experimentele psychologie wereldberoemd maken. In 1907 en 1908 gaat Michotte telkens enkele maanden in Würzburg werken. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914 vestigt Michotte zich in Nederland. Gezien het groot aantal jonge landgenoten dat in die periode bij onze noorderburen een onderkomen heeft gevonden, wordt eerst te Amersfoort en daarna te Utrecht door Belgische professoren een uitgebreid universitair onderwijsprogramma ingericht. Hieraan heeft Michotte te Utrecht zeer actief deelgenomen. Wanneer na het einde van de oorlog in Leuven naar professoren wordt gezocht om cursussen in het Nederlands te doceren, is Michotte onder de eersten die naast zijn Franse colleges ook in het Nederlands de psychologie doceert in de faculteiten Geneeskunde en Wetenschappen.

Michotte behoort ongetwijfeld tot de Belgische psychologen die het best in het buitenland bekend zijn. Hoewel zijn belangrijkste onderzoekingen, over het ontstaan van causale indrukken, pas rond 1940 plaatsvinden, heeft hij toch in de voorafgaande periode veel bijgedragen tot de ontwikkeling van de experimentele psychologie in België.