Visioenen

Regelnummers proza verbergen

[p. 168]

Lijst der volmaakten.

Inhoud.

Deze lijst is, weer, geen afzonderlijk visioen. Zij past bij het dertiende en zou moeten volgen na r. 205: die somme es C ende VIJ. Het is de lijst dergenen die met al drien wesene volwassen sijn (r. 199); die gheciert sijn ghelijc der Minnen r. 195 en 120. Dus een aanvulling bij dit dertiende visioen, juist zooals vis. 14 er al een toelichting van was.

Duidelijk kan men in deze lijst een drieledige verdeeling ontdekken: 1. de volmaakten vóór Hadewych's tijd, tot den 21^sten; 2. de gestorven tijdgenooten, tot den 29^ste; 3 de nog levenden; maar hier worden geen namen meer genoemd, tenzij aan 't slot, in 't algemeen.

Het eerste deel volgt geen streng chronologische orde, al loopt het toch in 't algemeen van de eerste eeuwen tot de dertiende; zonder dat ieder volgende heilige ook chronologisch na den voorgaande heeft geleefd.

Zoo is Gregorius, de 7^de, wel zeker Paus Gregorius de Groote, (540-604), wiens schriften in de ME. zoo bekend en verspreid waren. Men zal wel niet mogen denken aan een der Grieksche kerkvaders, Gregorius van Nazianze (328 389) of Gregorius van Nyssa (332-400). Had. heeft paus Gregorius gekend en gebruikt; invloed van, of bekendheid met de andere Gregorii blijkt nergens.

Nu volgen daarop de H. Hilarius, zeker de groote Kerkvader, die echter vóór den h. Gregorius geleefd heeft, en bisschop was van Poitiers, van 350 tot 367: hij was de groote verdediger van de Godheid van Christus tegen de Arianen; en de h. Isidorus, zeker de h. Isidorus van Sevilla (570-636) wiens Etymologische werken ook zeer geliefd werden door de symbolische mystiek; dan weer de hl. Augustinus, voor wien we wel geen anderen mogen veronderstellen dan de groote kerkleeraar (354-430). De hl. Martinus, weer de beroemde bisschop van Tours (316-397) eerst de 12^de. Van een streng chronologische orde kan dus geen spraak zijn.

Verwondering verwekt de plaats van den h. Paulus, die eerst de 14^e komt. Men zou kunnen meenen, dat niet de

[p. 169]

apostel Paulus, maar een andere bedoeld is. Dit is echter al hierom onwaarschijnlijk, dat Had. toch elders in hare werken blijken genoeg geeft van groote vereering voor den Apostel. Daarom zal de apostel toch ook wel zeker onder de volmaakten vernoemd worden. Is hier niet de apostel bedoeld, dan zou deze geheel ontbreken, wat nog veel minder kon verklaard. Overigens, in het weinige dat over dien Paulus gezegd wordt, zijn er duidelijke zinspelingen genoeg op den apostel.

Hoe dan verklaard, dat hij zoo laat genoemd wordt? Werd een andere dan de chronologische orde gevolgd? of werd, althans met inachtneming der drie groote verdeelingen, binnen elke verdeeling op nog een andere orde misschien gelet? Nergens toch blijkt welke deze zou geweest zijn: de volgorde der volmaaktheid? Mogelijk, maar dit komt niet uit, en zeker is, dat met de laatste ook de tijd van Hadewych nabijkomt. Eenige vrijheid heeft Had. zich wel in de schikking veroorloofd: misschien heeft zij zelf niet juist geweten in welke eeuw ieder heilige geleefd heeft. En zou 't niet kunnen zijn, dat zij de namen heeft opgeteekend naar gelang zij haar te binnen kwamen? dat zij op een zeker oogenblik gemerkt heeft, dat zij den h. Paulus had vergeten en hem dan daar vermeld heeft, met een bijzondere lofspraak, dat hi al in Minnen woende?

In de tweede verdeeling der gestorven tijdgenooten komt de groote visionnaire Hildegardis de voorlaatste. Wilde nu iemand beweren, dat Hadewych nog geleefd heeft ten tijde van Hildegardis, dan zou dit op geen voldoende steun kunnen berusten. Zeker is het vreemd dat Hildegardis (gest. 1178) daar vermeld wordt. Maar bij Hildegardis juist komt niets voor, zooals bij degenen die vóór haar en bij de ééne die na haar genoemd worden, dat op eenige gelijktijdigheid wijst. Zoo zal men best doen, die vermelding van Hildegardis onder de afgestorven tijdgenooten, niet te zeer te urgeeren. Vooral daar nergens blijkt dat Had. een streng chronologische orde heeft gevolgd. Zij kan Hildegardis, zooals Paulus, hebben vergeten. Dit gebeurt ons zelven voortdurend: waar wij een opsomming wagen, ontsnappen ons soms de voornaamsten, omdat wij zoeken en dan de minder treffende eerst opduiken. Wel mag uit de plaats van Hildegardis afgeleid, dat zij nog als een tijdgenoote min of

[p. 170]

meer kon gevoeld worden, wat moeilijk na de tweede helft der 13^e eeuw het geval kon zijn.

De lijst besluit met de opsomming der nog levende volmaakten volgens landstreken, volgens voornamen: slechts enkele voornamen, lang niet alle, worden opgegeven. Een laatste bemerking volgt, waarvan de zin niet heel klaar is; maar waarvan de bet. schijnt te zijn: ‘ik zou nu geen tijd, of gelegenheid, hebben om u het leven van al die volmaakten te schetsen; daarom weet ik niet wat baat gij er aan hebt, zoolang gij hun leven niet kendet.’ Is dit soms een beleefde wijze om de geadresseerde te zeggen: wat kunt gij met al die namen doen? wat hebt gij er aan? en een uiting van Had.'s eenigszins wrevelige stemming, waarmee zij die verlangde lijst heeft opgesteld?

Algemeene beschouwingen

Over de authenticiteit van deze lijst, de beteekenis voor de tijdsbepaling van Had. wordt in de Inleiding gehandeld. Hier volgen slechts enkele algemeene beschouwingen, die bij deze lijst passen.

1. Zonderling is dat de getallen niet overeenkomen! In vis. 13 spreekt ze van honderd zeven volmaakten: daarvan waren er in den hemel maar 29; op aarde leven er 56. In het veertiende visioen staat ook als samenvatting van de nog levenden: In dese lvj. namen. Telt men ze echter op, dan zijn er 57. Men kan niet zeggen, dat Had. toen zij in 't 13^de visioen het getal opgaf, zich zelven er niet had bijgerekend, wel echter in de opsomming. Want waar zij na deze opsomming samenvat, zegt ze weer in dese 56 namen, en onder die namen komt de hare ook voor; zoodat ze wel tot die 56 behoorde. Ik hecht aan dit klein verschil niet het minste belang: Had. kan zich vergist hebben, één te veel hebben vermeld. Een vergissing van een kopist is ook onmogelijk: omdat de getallen zich gewoonlijk controlleeren laten, b.v. zegt ze eerst: in Brabant elf, en dan ontledend: drie mannen, zes maagden, twee weduwen. Een vergissing ware alleen mogelijk bij: in 't lant van loen woenter .iij., die sijn nonnen; dan zou .iij. staan in plaats van .ij.; wat ik niet waarschijnlijk acht.

De verhouding der getallen is ook vreemd: slechts 29 voor al de verloopen eeuwen, maar 56 voor haar eigen tijd! Had. moet dan wel overtuigd zijn geweest, dat haar tijd een

[p. 171]

bijzonder vurige, een hoogst-godsdienstige en begenadigde was. Nu, de dertiende eeuw was een groote eeuw, die ten onzent ook zeer vele heiligen heeft voortgebracht. De levendige extatische beweging, waarin wij Had. moeten plaatsen, kan die overtuiging in haar hebben vastgezet. Voor de toekomst echter zijn er slechts 22! En van die 22 lagen er al 11 in de wieg toen Had. schreef, 6 liepen nog spelen, en 5 zouden nog geboren worden. Misschien werden in Had.'s omgeving, en door haar zelf, eschatologische theorieën gehuldigd, en meende zij dat het einde der wereld aanstaande was.

2. Bij het gebruik van deze lijst voor de tijdsbepaling van Had., dient vooral gelet op het volgende:

Men moet niet het zekere of waarschijnlijkere opgeven voor het minder waarschijnlijke of onzekere.

Zoo zal men niet uitgaan van ver Leyse en mijn vrouw Nazaret (174) en deze laatste zonder meer identifieëren met Beatrix van Nazareth. Want, behalve dat de zin met die namen in hs. C ontbreekt, zoodat hij in A als glossa uit een ander hs. kan zijn overgenomen, is nog niet duidelijk wat mijn vrouw Nazaret eigenlijk beteekent. En zou men nu daarvan willen maken: mijn vrouw de priorin van Nazareth, dan ware daartegen dat Beatrix niet eens priorin is geweest.

Weinig meer is er te halen uit de meeste andere namen. Voor Maria, kluizenares, die vroeger non was geweest, heeft men wel eens Maria van Oignies voorgesteld; maar deze is nooit non noch kluizenares geweest.

Hildegaert is zeker Hildegardis van Bingen. Maar, zooals reeds gezegd, het ware ongeoorloofd uit haar plaats onder de gestorven tijdgenooten meer te willen afleiden, dan dat zij nog door Had. kon gevoeld worden als eenigzins tot haar tijd, den tijd der extatische vrouwenbeweging, te hebben behoord. Om de reeds vermelde redenen meen ik, dat men niet beslist kan staande houden, dat Had. nog in haar tijd zou zijn geboren; al volgt er wel uit, dat men Had. toch binnen de eerste eeuw na Hildegardis' overlijden moet zoeken.

Zoo blijven alleen twee namen over, die iets bepaalds voor een geschiedkundig onderzoek kunnen opleveren: Hendrik van Breda. (177) en meester Robbaert (193). De eerste moet een heer van Breda zijn geweest; de tweede

[p. 172]

een berucht inquisitor, om hetgeen over hem wordt meegedeeld. Twee Hendrikken van Breda zijn mogelijk; een inquisitor Robert is bekend, die aan 't gegeven signalement ten volle beantwoordt. Hij vertoefde ook in onze gewesten ten tijde van den tweeden Hendrik van Breda. Hierover heb ik breedvoerig gehandeld in Dietsche Warande en Belfort 1921. I blz. 455 vlg. Meer in de Inleiding.

2. Had. spreekt ook van een grau monic (170) en van een predicaer (215); meermaals van beghinen. Beghine nu was een spotnaam door het volk aan de aanhangsters der extatische vrouwenbeweging gegeven. Hij komt eerst einde der 12^e eeuw op. Niet voor ± 1230 begint de naam in de officieele documenten op te komen, zonder spottende beteekenis: mulieres, vulgo dictae beghinae. Bij Had. is het geen spotnaam meer. Hierover heb ik gehandeld Dietsche War. en Belf., 1922, blz. 44 vlg. overdruk. Zie hierover D.J.M. Philippen De Begijnenhoven, blz. 38. in D^r J. Greven Anfänge der Beginen, Munster i. W. 1912, blz. 27 vlg.

grau monic zou, evenals predicaer, technisch kunnen bedoeld zijn. Grau monic is dan een Franciskaan. De Franciskanen zijn begin der dertiende eeuw gesticht. Over de aankomst der Franciskanen in onze streken handelt P. Claessens L'ordre Franciscain en Belgique, Précis hist., 1882, p. 606, vlg. Hunne eerste huizen waren: Tienen, 1226; Leuven, 1228; Brussel, Diest, 1228; S. Truiden, 1230; Mechelen, 1231.

Maar het is ook heel goed mogelijk, dat grau monic niet meer beteekent dan Cistercienser: die werden ook grauw monniken genoemd. Deze beteekenis wordt in 't Mnl. Wdb. niet opgegeven; toch gelden de meeste voorbeelden daar vermeld van de Cisterciensers, en niet van de Franciskanen. Zoo het citaat uit Beatrijs 1027: Grau abyt dede hi (nl. de abt) hen an, want de Franciskanen hebben geen abten, wel de Cisterciensers. Zoo het citaat uit Lutg. II, 1275 een grauwe nonne Lutgardis was Cistercienserin.

En zoo ook kan predicaer wel, technisch, een predikheer, lid der dominikanenorde, beteekenen, maar hoeft dit niet noodzakelijk: bedoeld kan zijn een priester, die het prediken zich tot een bijzondere bediening had gemaakt. Als zoodanigen kennen wij mannen, die in de extatische beweging een voorname rol hebben gevoerd, als Nic. de Lira, Thomas

[p. 173]

van Cantimpré, Jacob van Vitry, dien Maria van Oignies, in haar ijver om 't woord Gods te verkondigen, beschouwde als haar plaatsvervanger en haar prediker, enz. Zie Leven van Maria van Oignies, AA. SS. Jun. IV, 667 in het supplementum, en vgl. Greven o.c. blz. 55-56.

Het gebruik dezer woorden is dus wel geen hindernis om Had. nog in 't begin der 13^e eeuw hare Visioenen te laten schrijven. Lastiger is 't woord begijn. In deze zal het best zijn, niet bij één enkele bijzonderheid te blijven, maar alle in hun samenhang te beschouwen en na te gaan omtrent welke jaren zich alle best samen verklaren laten.

3. Geheel de geest van deze lijst laat zich ook best verklaren in de eerste helft, of het midden der dertiende eeuw: het is duidelijk de geest der extatische vrouwenbeweging, en nog wel in hare ontwikkeling, vóór ze in bepaalde curtes of in Begijnhoven was uitgeloopen. Zie Dietsche War. en Belf. 1921, blz. 38 van overdruk: de geestelijke atmosfeer van de lijst der volmaakten.

4. Het mag ook verwonderen dat sommige der best bekende heiligen uit de dertiende eeuw, bijvoorbeeld, de hl. Lutgardis of Maria van Oignies of Christina de Wonderbare, enz. niet op die lijst voorkomen. Wel zou men van anderen, als b.v. van Aleydis van Schaerbeek of van Beatrix van Nazareth mogen vermoeden, dat zij bedoeld worden waar er spraak is van .j. alyt, .j. Beatrys. Maar de andere? Hoe dit uitgelegd?

Hier kunnen wij natuurlijk maar gissen.

Het treft al, vooreerst, dat Had. naar verhouding, veel minder namen van vrouwen noemt dan van mannen. Ze had van 56 volmaakten gesproken: daaronder zijn 24 mannen en 32 vrouwen. Waar ze nu de namen opgeeft vermeldt ze 23 namen van mannen (dus, vreemd! één enkel man wordt niet met zijn naam genoemd) en slechts 19 namen van vrouwen; zoodat dertien namen verzwegen worden. De vrouwen van Vlaanderen en Brabant samen nu zijn juist 13. Heeft ze die namen verzwegen? Heeft zij niemand uit haar naaste of uit de bekende omgeving met haar naam willen bekend maken? En zou daarin de reden liggen, waarom de naam van sommige van die heiligen niet op haar lijst voorkomt? Best mogelijk, alhoewel toch weer in Brabant van geen nonnen, maar alleen van maagden en weduwen gesproken

[p. 174]

wordt. Maar ook die kunnen kloosterzusters geweest zijn, althans de maagden.

Of zullen wij moeten veronderstellen dat Had. hare visioenen schreef vóór den tijd van deze heiligen? Einde twaalfde, begin dertiende eeuw? Maar toen leefde toch al Maria van Oignies. Indien dit de eenig mogelijke verklaring ware, zou dit natuurlijk een sterk argument zijn ten voor deele van nog een vroeger vervaardiging der Visioenen dan ik heb aangenomen, Maar 't spreekt van zelf dat andere verklaringen lang niet uitgesloten zijn.

Of zouden wij, verder, moeten aannemen, dat Had. de in abdijen levende vrouwen minder gekend heeft? Of dat haar sympathieën bepaald gingen naar de vrouwen die, zooals zij zelf, buiten de kloosters die extatische beweging aanhingen? Wat daarom niet beteekent, dat ze de in kloosters levenden zou miskend hebben! Wij moeten ook bedenken dat de heiligen, die in kloosters leefden, meer kans hadden om een biograaf te vinden; zoodat de namen van dezulken ons nu bijzonder zijn overgeleverd. Maar waren ze in hun tijd ver buiten hun kloosters bekend? Nu beschouwen wij ze als de grooten, omdat de anderen verdwenen zijn. Maar was dit zoo in hun tijd? Konden in bepaalde omgevingen niet anderen hooger hebben gestaan of bekender zijn geweest? al zijn hunne namen verdwenen, daar zij geen biograaf hebben gevonden. Ja, is dit niet het geval geweest met Hadewych zelf?

Dit zijn enkele gissingen, om het achterblijven van sommige namen te verklaren. Men zou er nog een paar andere kunnen bijvoegen. In alle geval, uit dit verzwijgen kan niets gehaald worden voor de tijdsbepaling van Had.'s visioenen. Het zwijgen van den naam b.v. van de hl. Lutgardis, gesteld zelf dat Had haar zou gekend hebben, kan niet alleen uitgelegd omdat Had. vóór Lutgardis' tijd zou geschreven hebben, maar ook omdat Lutgardis, toen Had. hare visioenen opteekende, nog in 't leven was, en Had. geen bekende, levende personen wilde noemen.

Beoordeeling.

Het valt niet te ontkennen, dat deze lijst in meer dan een opzicht bevreemden moet. Wat ook de visoenen al wonderbaars bevatten, deze lijst is wel het wonderbaarste.

[p. 175]

Wat ons eerst al onaangenaam aandoet, is het feit zelf van zulk een lijst: hoe iemand er toe komen kan, zulk een reeks namen op te stellen van personen, die tot de algeheele volmaaktheid zijn opgeklommen. Maar dit gevoel vermindert toch al eenigszins, wanneer men bedenkt; dat zoo iets met den aard der visioenen zelf die hier gegeven worden samenhangt. Het dertiende visioen als visioen, als alle visioenen hier vermeld, is wel zonderling, maar behoudt toch een zekere dichterlijke grootschheid en schoonheid. Daarmede echter was ook zulk een lijst verbonden. Zoo hangt die met de heele visionaire literatuur uit dien tijd samen. En hierin is Had., de toch zoo sterke en zoo hoogstaande vrouw, wel een kind nog der Middeleeuwen. Om die lijst te beoordeelen, moet men zich dus eerst al verplaatsen in de geestelijke atmosfeer, waaruit die visioenen zelf geboren zijn.

Wat dit onaangenaam gevoel nog versterkt, zijn wel de zonderlinge dingen, die over sommige personen worden meegedeeld. Maar ook die indruk vermindert, wanneer wij het volgende overwegen:

Vele inderdaad groote heiligen, met Maria aan het hoofd, worden er toch in vermeld. Zoo vier groote mystieken: de hl. Gregorius, de hl. Hilarius, de hl. Isidorus, de hl. Augustinus, met ten slotte den hl. Bernardus. Daarbij populaire heiligen, als de hl. Martinus; of andere in onze gewesten vereerde heiligen, als de hl. Brigida van Schotland, en de hl. Amalberga.

Daarneven vermeldt zij er anderen, die niet als heiligen vereerd worden en ook niet door haar heiligen worden genoemd. Maar ook in dezen kunnen wij verschillende invloeden aanwijzen, die al het vreemde wat over die personen verhaald wordt sterk verzwakken.

Daar is b.v. die zonderlinge Constans, die veertig jaren op handen en voeten kroop. Dat moet uit een of ander legendenboek over de Oudvaders, over de monniken en eremieten uit de woestenijen van Egypte of van Palestina getrokken zijn. Zulke werken, als b.v. Vitae Patrum, Historia monachorum, Historia Lausiaca van Palladius, Pratum spirituale van Joannes Moschus, met andere zeer talrijke biographieën van heilige monniken, werden nog in de Middeleeuwen gretig gelezen, vooral in de verzameling die Simeon Metaphrastes er in de tiende eeuw van vervaardigd

[p. 176]

had, onder den titel Vitae Sanctorum, waaruit de exempelen-literatuur dan overvloedig heeft geput. Die Constans is zoo een Oudvader geweest, want een van zijn broeders komt hem bezoeken, en hij richt tot hem het woord met de toespraak: Vader. Wat een vreemd leven die Constans ook leidde, vreemd was het niet voor de Middeleeuwers. En zoo wordt zijn voorbeeld nog met lof aangehaald in een van Taulers authentieke Sermoenen: Ascendit Jhesus in naviculam (in de uitgave van Ferdinand Vetter Die Predigten Taulers, 1910, blz 174). Also liset man von einem, gieng in den walde vierzig jor uf henden end uf fussen, und stot von ime das er nie gotlichen trost enbefunde: do ist inkein twifel an, er enhette me gotliche trostes wan tusent ander; aber im engenugte nut, er hette es in der aller hochster wise do man es muge haben...’

Misschien heeft Tauler dit uit Had; want zijn bericht vat juist samen wat Had. over hem meedeelt. In alle geval bewijst dit, dat zelfs een Tauler door zulk een leven niet geërgerd was. Integendeel. Daarbij moet men ook steeds weer bedenken, dat mannen als Caesarius van Heisterbach, Jacob de Voragine, Thomas van Cantimpré, in hunne exempelen soms nog heel wat zonderlinger zaken vermelden en met lof ter bewondering, zooal niet ter navolging, voorstellen. Zulk een beschouwing kan al heel wat den ongunstigen indruk door deze lijst van Had. in sommige plaatsen verwekt te haren gunste wijzigen. De Middeleeuwers waren, ja, Middeleeuwers. En dat ze zulke feiten bewonderden bewijst den eenvoud van hun geloof, dat niets vreemd of overdreven vond, wat ter eere van God werd gedaan.

Zij zochten ook de heiligheid nog veel meer in buitengewone boetplegingen, die wij toch wel kunnen goedkeuren om de goede bedoeling waarmede zij werden verricht en om de hooge liefde die er uit spreekt. Over dit ascetisch leven der eremieten in de ME. kan men lezen, b.v. Louis Gougaud, O.S.B. La vie érémétique au Moyen Age, in Revue d'Ascét. et de Mystique, 1920, blz. 229 vlg. of nog in hetzelfde tijdschrift, 1923.

In 't begin der dertiende eeuw leefde te Villers de monnik Arnulfus wiens boetplegingen nog aan die van Constans herinneren. AA. SS. Jun. V, 610 vlg. Ook in de Chansons de Gestes is er meermaals spraak van eremieten, die dergelijke

[p. 177]

boetplegingen beoefenden. In Girard de Roussillon b.v. wordt van een eremiet gezegd, dat hij placht te bidden uitgestrekt over den grond, op zijn naakte knieën en ellebogen. (Uitg. Paul Meyer, blz. 235.)

Wat over die Jonkvrouw Geremina verhaald wordt zal ook al minder zonderling voorkomen, als men daarbij denkt b.v. aan Christina de Wonderbare, van wie iets dergelijks is overgeleverd.

Het gebeurde met de jonkvrouw Sara, een geboren Jodin, staat in verband, met de exempelenliteratuur uit die dagen, waarin Joden en Jodinnen nog al een ruime plaats innemen. Vgl. b.v. Thomas van Cantimpré, Bonum universale de Apibus, l. II, c. XXIX, de bekeering van een Rachel.

Honorius die op een steenrots in de zee verbleef, is ook al geen uitzondering: eremieten zochten gaarne de eilanden in de rivieren en de zee op, om er in de eenzaamheid God te dienen. Zie hierover b.v. Louis Gougaud a.c. blz. 223 vlg. In de 12^de eeuw leefde een Barthelemy op het eiland Farne, dat een beroemd oord voor eremieten was. Anastasius (a.c. blz. 220) leefde op het eiland Tombeleine. In den prozaroman van Tristan, ook in de Reis van S. Brandaen en in het duitsche Lied van S. Oswald is er spraak van eremieten, die op een eiland midden in de zee verbleven. Verdere Literatuur hierover zie Gougaud, a.o. blz. 224.

De Jonkvrouw Lane, van Keulen, die met Had. door geesten, enz. in verbinding stond, is ook een motief, dat in de hagiographische literatuur niet onbekend is. Zoo stond b.v. Elisabeth van Spalbeek in verbinding met een Maria van Rijsel. Zie b.v. Raissius, Auctarium in 19 Nov. 2, of Fisen, Ep. Leod. II, 18.

Wel onder invloed van de Kruistochten, die het Westersche christendom in betrekking met het oostersche hadden gebracht, worden de eremieten of monniken vermeld, die op den berch, of op den muur te Jerusalem verbleven. De bergstreek tusschen Jerusalem en den Jordaan was van in de vroegste eeuwen een der vermaarde woestenijen van Oudvaders. Ten tijde van de Kruistochten zullen er daar nog wel verbleven hebben, en de Kruisvaarders zullen bij hun terugkomst in hun land over hunne wonderbare levenswijze menig verhaal hebben verspreid. In verband hiermee dient opgemerkt, dat C r. 171 heeft: berch, waar A en B

[p. 178]

hebben: opten muer Verder r. 195 heeft C op die mure; A en B weer: opten muer. Met op den berch zou men heel die bergstreek kunnen verstaan, of in 't bijzonder den Olijfberg; maar opten muer? Leefden die daar soms als stylieten? Muer zou ook de beroemde rotswand kunnen zijn in de woestijn op den weg naar Jericho, waar juist veel eremieten verbleven. Op een foto lijkt die rotswand treffend op een muur. Over die monniken van Jerusalem, zie b.v. Pourrat, La spiriualité chrétienne I, blz. 439 vlg.

De sonderse die vermaect es in enen mure zinspeelt op de im muratio van kluizenaars en kluizenaressen. Ook al een gewone boetpleging: dat waren de inclusae in technischen zin, die belofte aflegden hun leven in een kluis door te brengen zonder er ooit uit te komen. Zij werden er dan ook practisch ingemuurd. Zie hierover mijne opstellen Dietsche Warande en Belfort, 1922, blz. 97 overdruk. Over de plechtigheden bij die inmuring gebruikelijk zie F. Sainte-Marie Ferrin, La belle Vie de Ste Colette, blz. 72.

Verder heeft Had. nog Levens van Heiligen gelezen. Wat zij over den H. Augustinus meedeelt zal ze wel nergens gevonden hebben. Het is een toepassing van het leven der Hoogste Ontrouwe, waarvan in Vis. 13, 163 vlg. Zij spreekt ook nog van wonderbare dingen die zij weet over den H. Martinus en die niet in zijne vite staan. Over de vele levens van dezen populairen heilige zie b.v. Ulysse Chevalier, Répertoire des Sources historiques du M.A. i.v.

Indien wij nu, bij de beoordeeling van deze lijst, al deze bijzonderheden vóór oogen houden, zullen wij die ook beter gaan begrijpen en er minder door gestoord worden. Wij moeten daar niet als rationalistische twintigst-eeuwers gaan tegenoverstaan; maar alles verplaatsen in de Middeleeuwen, en bepaaldelijk in de geestelijke omgeving van de extatische vrouwenbeweging uit de eerste helft der dertiende eeuw. Zie verder Inleiding Hadewych volgens de Visioenen.

[p. 179]

Dit sijn die volma||ecte ghecleedt ghelijc minnen/^*

Die hadewich sach elc met sinen seraphinnen/:

[1] MAria die yerste/.

2 § Johannes baptista dander/.

3 § Johannes ewangeliste die derde/.

4 § Maria magdalene die vierde/; hare haesteghe ^*5 minne die veruolghedese te haerre groetheit /,⁵ [6] ende gaf hare alle dinc diese volmaecte in die 7 .iij. wesen / die ene sijn /.⁷

8 § Sente Peter die vijfte/; die was in voller 9 minnen ghefundeert/.

10^* § Sente Jacob die seste; die hadde .xxvij. hogher^*10 11 reuelatien van gode / sonder die hi hadde op den 12 berch van thabor vander transfiguracien /: die 13 was die yerste/. Diere hadde hi .vj. binnen ons 14 heren leuenne, ende na sijnre doet .xxj. alle 15 vanden wonderen ons heren/, sonder andere mene- 16^* gherande zuete gheuoelnisse/ die hi allen vren 17 wel na hadde, seder dat hi den heileghen gheest 18 ontfinc/; dat en wert nie vre van hem ghe- 19 bluust/. Soe en dedet oec van en gheen der

* 19 a.

* Magdalena

5 vervolghedese bet. hier, meen ik: zette ze aan (charitas christi urget me! van den h. Paulus).

7 .III. wesene hier en verder, waarvan spraak in vis. 13, r. 117 vlg.

* XCI-a.

* Jacob

10 Sinte Jacob Deze lof over s. Jacob getuigt van hooge vereering voor hem. Leefde Had. soms in een parochie, bij een godshuis, aan dien heilige gewijd? Zij had het vierde visioen op zijn feestdag.

* 60 a.

[p. 180]

20 apostelen/ sonder van drien/. Maer die en noemic²⁰ 21 v niet/, om dat haer confuse waer, dier swighic nv/.

22 § Sente Gregorius die .vij.^de die in allen drien 23 ouer volmaect was/.²³

24 § Sinte hilarius/ die .viij.^de dien menech ver- 25 holen guet ghesciede van gode/ ende die in allen²⁵ 26 ouer gherecht was/.

27 § Sente ysidorus/ die .ix.^de: die was so volmaect 28^* in allen doechden/ dat al dat men van hem wist 29 was als een dau bi anderen stormen, || soe ouer^*29 30 groet was hi van allen goede.

31 § Sente augustijn die .x.^de; hi gheuoelde int^*31 32 ander iaer vore sijn doet dat hem wart op een 33 vre soe wee van minnen/ dat hi soe verdoelt wart 34 op die vre vore minne, dat hi gheuoelde verteghen-35 heit van minnen; ende daer sach hi der minnen 36 groetheit bi sijnre cleinheit/. Daer viel hi in ontho- 37 penisse van minnen/, Hoe ende waer mede hi der 38 groter minnen ghelijc soude werden/.

39 na die helle die hi doe smaecte Soe viel hi³⁹

20 Wie deze drie apostelen waren en of dergelijke meening elders in de ME. verspreid was, is mij onbekend.

23 De hl. Gregorius de Groote, de hl. Hilarius, de hl. Isidorus Hispalensis, de hl. Augustinus waren de groote mystieke schrijvers, wier werken in de ME. het meest gelezen werden. Dit zou van belang zijn voor de bronnen van Had.

25 in allen nl. wesenen; of eenvoudig: in alles.

* XCI-b.

* 19 b.

29 als een dau bi anderen stormen; als een dauwdrop in een storm, als een verfrissching terwijl het elders stormt (?)

* augustinus

31 Over hetgeen hier van den hl. Augustinus gezegd wordt is verder, naar mijn weten, niets bekend. Het is overigens een toepassing van het leven der hoogste ontrouwe waarvan in vis. 13, 163 vlg..

39 helle dit eerste leven was als een hel. Zoo ook in Br. 22, 169 vlg.

[p. 181]

40 int vagheuiere met enen groeten toeuerlaet ende 41 wart soe fier / Dat hi haer alle minne wesen⁴¹ 42 woude / ende soude / ende dat hi haer oec wael 43 ghewassen soude. ende daer quamen oec ander 44 heileghen te hem dien troesten op die vre die sijn 45 vriende waren /. Sente iohan ewangeliste ende 46^* andere sine hemelsche vriende wel si .ix. ende⁴⁶ 47 rieden hem dat hi zijn recht sette ieghen minne/,⁴⁷ [48] hi soude verwinnen/. Ende doen vertoende hem 49 seraphin der seraphinne / ende seide /: Als du⁴⁹ 50^* effene weghes / ende alle dinc dat haer gheues 51 ende dien du mins in sine stat settes, soe en sal di⁵¹ 52 nieman buten hem kinnen / noch hem buten di /.

53 Doe quam hi buten alle twiuel / ende viel in 54 allen stormen van ontrouwen/, dat hi der minnen 55 gheen recht van vordeel en woude gheuen/. Daer⁵⁵ 56 inne bleef hi alle vren tot sijnre doet: al en bleef 57 hi alle vren niet in die verweentheit || hi bleef int^* 58 rike ende in die werke/. Ende doe gheuoeldi hi⁵⁸ 59 der wesene vander driuoldicheit in gherechte- 60 cheiden ende in minnen/.

41 alle Minne i.e. al Minne, geheel Minne.

* XCI-c.

46 wel si ix minstens negen waren zij.

47 Zooals de ontrouwen; zijn recht tegenover haar doen gelden.

49 Vgl. vis. 12, 85; effene weghes: als gij gelijk beschouwt...

* 60 b.

51 di gij zult nl. geheel in Hem overgaan.

55 gheen recht van vordeel hij zou niet toelaten dat M. met recht kon zeggen, dat hij niet genoeg deed, dat zij meer deed.

* 19 c.

58 int rike der Minne waarschijnlijk.

[p. 182]

61 § Een Joncfrouwe ende hiet geremina die .xj.^te:⁶¹ 62 si was alle vren binnen .ix. iaren met so groter ^*63^* persen van minnen datsi in gheenre wisen rusten 64 en mochte noch der minnen vergheten/. Si dede 65 hare dicke alse wee ochte si in arbeide van kinde 66 ghinghe/ Ende dat hare alle hare lede waenden 67 spliten /; ende wart soe gruwelic wijt / dat hare 68 dochte dat si verslant alle die helsche te ver-⁶⁸ 69 deruene mitter nuweheit hare minnen, ende die⁶⁹ 70 eerdsche te voedene ende te hoedene elken in 71 sijn ghetamen; ende alle die hemelsche verslantse 72 oec ende verwandelse in nuwer glorien/ ende droech⁷² [73] om met nuwen tronen/ Ende si was dicke alse⁷³ 74 sterc dat haer niet te voren staen en mochte, Ende 75 also snel dat se alle minnaren doede Ende leuende 76 verrechte te mids/. Soe stijf stonden hare die⁷⁶ 77 hande altoes dat hare dochte dat alle ertrike

61 Geremina dat zij de hl. Germana van Bar-sur-Aube zou zijn, meen ik niet. Niets dergelijks wordt van deze in haar leven verteld. (AA, SS. Oct. I, 35).

* in pena ix annis

* XCI-d.

68 Vgl. Had. over haar zelf 10, 39 vlg. 10, 266 vlg.

69 te verdervene om ze te ‘verderven’ in 't verderf storten, zooals God.

72 droech om met nuwen tronen bedoelt misschien: verhooging hunner glorie, door heerlijker tronen verzinnebeeld (?); dus synonieme uitdrukking voor verwandelse (verwandeldese) in nuwer glorien. Dan wordt bedoeld, dat de zaligen daardoor een gloria accidentalis verkregen, zooals b.v. Had.'s geestelijke Bruiloft, in het 12^de vis... Maar de uitdrukking is vreemd. Zulk een nuwe troen had ook Had in vis. 14. Merk echter op, dat het maar was: dat hare dochte.

73 wat hier gezegd wordt, komt ook voor in 't leven van Christina de Wonderbare.

76 verrechte te mids: verrechten misschien in de beteekenis: aantasten; dat zij alle scharen van minnaren, levende en doode, te midden hadde overvallen (in wedstrijd ermede) snel dan, als episch epitheton: dapper.

[p. 183]

78^* verdraghen niet en mochte hebben leuende en⁷⁸ 79^* hadse leuende minne niet onthouden/ Die onsterf- 80 lijc is/. Na die .ix. iaer soe hadse .viij. iaer also 81 sinkelike minne ende alsoe een ghenoechde mitten⁸¹ 82 heileghen vader / Ende mitten sueten soen 83 ende mitten claren heileghen gheest, dat se al 84 minde dat si minden ende dat si wrac dat si 85 wraken /; Ende dat si liet alle dinc ghescien ^*86 sonder || wonder ende sonder iamer Ende si en ^*87 minde doe niemanne dan die die si inden wesene 88 kinde van minnen inden hemel / ende op der 89 eerden, dode Ende leuende ende ongheboren/. doe 90 was hare alle anders al eens, als mi nv wel na es/.⁹⁰ 91 doe volwiesse die minne in die volmaecte wesene.⁹¹ 92 van haren beghinne en segghic niet/; Want het 93^* was scone/ ende groet ende met gherechter oet- 94 moedecheit. Maer aldus ghedane was hare hoechte/.

95 § Sente martijn die .xij.^ste: hi was soe ghefun-^*95 96 deert in caritaten van gronde in minnen dat die

* XCIJ-a.

78 verdraghen misschien eenvoudig: dat niemand ter wereld het zou hebben kunnen verdragen, en in 't leven blijven.

* 60 c

81 sinkelike Minne. Een woord dat nog elders bij Had. voorkomt. Br. XX, 126 heet het van de Liefde: si es soe sinckeleec in hare selven, si doet al ghenoeghen in hare nature. Moet zoo iets beteekenen als: vast gegrondvest in de diepste zaligheid, zoodat niets die rust of zaligheid nog storen kan; verzonken in den Liefste.

* omnia fecit cum domino sine miseria etc.

* 19 d nullam animam dilextt

90 Zoo iets toch had Had. ook beleefd in vis. 13.

91 volwiesse of var. volwiese schijnt niet meer dan het imperf. te zijn: volwies; of: die M. deed haar volwassen?

* XCIJ-b.

* mertinus

95 De hl. Martinus, bisschop van Tours († 397 of 401), een der populairste heiligen uit de ME.: in caritaten misschien zinspeling op zijn bekende barmhartigheid tegenover de armen; van gronde gaat m.i. met ghefundeert geheel en al, funditus.

[p. 184]

97 hertelicheit van sijnre minnen alle hemelrike ende 98 eertrike ghichte; hi was ghetroest des volmaecten⁹⁸ 99 wesens .vj. Jaer vore sijn doet, ende hi wart op 100 gheuoert in die wesene daer hi in ontfaen was/ alse¹⁰⁰ 101 die drieuoldicheit/ ende die gherechte vader nam¹⁰¹ 102 den enen ouer den anderen/. Van hem wetic won-¹⁰² 103 der dat men niet en leest in sine vite; men en 104 screeft in .vij. deser tafelen niet/.¹⁰⁴

105 § Die .xiij.^de die was een ende hiet Constans;^* 106 hi croep .lx. iaer ouer hande ende voete als een 107 beeste/; hi seide tot enen sinen broeder dien 108^* alsoe crupende vant ende also naect, doe hi hem 109 vraghede hoe dat hem met gode stonde/, hi 110^* seide weder/: lieue vader, in allen desen arbeide¹¹⁰ 111 van .lx. iaren en ontfinc ic nie volcomenen troest 112 des heileghen gheests. Dit dochte den anderen 113 swaer / want hi en verstons niet/; Want hi hadde 114 alle daghe gheoefent sinen troest vanden heileghen 115 gheeste. Want vroude ende zueticheit van binnen 116 dit dunct den lieden vanden || heileghen gheest/;^* [117] dat es waer/, Ja yet van gode, dat es god altemale.¹¹⁷ 118 Maer dat men beiaghet met oefeninghe dat es haest^*

98 ghichte begiftigen, als b.v. Had. in het 12^de visioen.

100 alse toen nl.

101 In de Liefdeomhelzing der drie Personen werd hij omhelsd.

102 vite. Er bestonden verschillende levens van den hl. Martinus. Zie U. Chevalier, Répert.

104 Van belang voor de wijze waarop Had. hare visioenen opteekende: op wassen tafeltjes.

* constants

* 60 d.

* XCIJ-c.

110 vader: tot zijn medebroeder, hij was dus zelf een monnik (of eremijt) en leefde in een gemeenschap. In de dietsche vert. van Tauler's Serm. heet hij: eremijt. Dat zal hij wel geweest zijn.

* 20 a.

117 Zoo ook Br. 28, 179 en 181.

* acquisitum per exercitium

[p. 185]

119 verdaen, als van dien manne ende van vele menschen/¹¹⁹ [120] die hen met gratien beiaghen, ende es hen paraclijt¹²⁰ 121 ghenoech. Maer lieue gheuondi volcomen para-¹²¹ 122 clijt, ghi en verloerten nemmermeer vre noch en 123 ghemisses sijnre bande: dat hi gheeft dat es^*123 124 onwandelachtich ende onuerganckelec; daer om 125 en verstont die man Constant niet noch vele liede 126 die inden anderen lieden den heileghen gheest 127 niet en bekennen soe groet/. Die toe name heilech¹²⁷ 128^* dat es die volcomenheit der persone daer die drie 129 in wonen/. Daer om en hadde hi volcomen den 130 troest des heilichs gheests niet, om dat hi niet en 131 was ghebrukelic in die drie ghehele wesene daer¹³¹ 132 ic u af segghe/. Nochtan was hem wel cont dat 133 werc des heilichs gheests.

134 § Sente paulus die .xiiij.^ste; hi was herde^*134 135 obedient; hi gheuoelde vander minnen in sinen 136 gheest bernende dat vier vanden heileghen gheest/,

119 als vandien manne nl. van hem die Constans ondervroeg.

120 die hen met gratiën beiaghen die in hun geestelijk onderhoud voldoen met gratie; bedoeld schijnt: die zich tevreden stellen met wat gunsten, en niet den hl. Geest willen bezitten. - paraclyt vertroosting van den hl. Geest.

121 lieve tot den correspondent? of alleen uitroeping?

* datur spiritus?)

123 gij zoudt niet meer zijn boeiën missen, er niet meer uitkomen.

127 heilech voegen wij bij den naam van den Geest; dit beteekent de volmaaktheid der personen waar de hl Drievuldigheid in woont.

* XCIJ d.

131 ghebrukelike. Hij kende wel het werk van den hl. Geest; maar niet den hl. Geest zelf, omdat hij nog niet was ghebrukelike in de Liefdevereeniging van de drie wezens in hun geheelheid. Die wesene zijn de drie wesene van vis. 13 maar vereenzelvigd met de drie personen der hl. Drievuldigheid. Vgl. 13, 121.

* paulus

134 S. Paulus vreemd, dat de hl. Paulus zoo laat komt! Is he een vergetelheid geweest, die Had. hier herstelt? Of wordt soms een andere Paulus bedoeld? Ik meen van neen: hem en gherochte wat sijn lichame ghedoghede zinspeelt duidelijk genoeg op al wat de hl Paulus te lijden had. Zoo ook obedient waarschijnlijk op zijn: Quid me vis facere? tot Jezus op den weg van Damascus; en de laatste woorden op zijn: Superabundo gaudio in omni tribulatione nostra.

[p. 186]

[137] ende sine minne woende altoes daer bouen; ende 138^* hem en gherochte wat sijn lichame ghedoghede 139 om haesten ende om ghebrukenesse der minnen 140 daer hi al in woende/.

141 § Een Joncfrouwe ende hiet sare die .xv^de: si¹⁴¹ 142 hadde .xvj. iaer iodinne gheweest; doe hoerdese ^*143 van Christus doet segghen ende van sinen leuenden 144 seden, ende si waert beruert in ontfermherte- 145^* cheiden/; ende haer dochte datse gheuoelde dat 146 Christus || bloet op hare herte vallende quam, ende^*146 147 hare wart wee ende wonderlike; ende si ontstal 148 haren vader ende moeder, ende quam in ene stat 149 bouen colen daer kersten woenden/, Ende si seide 150 datse iodinne hadde gheweest. Doe woudemense 151 doepen; ende si seide si waer ghedoept/. Doe 152 leerde si kersten seden; Ende si wart ghenomen 153 inden gheeste, ende si wart ghebaedt int bloet 154 Christi, Ende haer wart drincken ghegheuen

* 61 a

141 Van deze Sara weet ik niets: nog zoo'n exempel uit een of ander verzameling gehaald. Wonderbare bekeeringen van Joden en Jodinnen werden in de ME. exempelen-literatuur aangetroffen. Vgl. Bonum univ. de apibus l. II, c. XXIX, de bekeering van een Rachel.

* Judea

* XCIIJ-a.

* 20 b.

146 bloet waarsch. bloed: Christus' bloed, als r. 153; niet bloot: rechtstreeks, zonder middel

[p. 187]

155 vanden kelc/. Na die ure dat si doen weder quam, 156 soe hadse .lxxiiij. scoener reuelacien ende oec den 157 gheest van prophecien/, ende oec, dat bouen al 158 gaet, gherechte werke van minnen/. Si verstont¹⁵⁸ 159 alle redenen ende hadde alle sciencie/. Ende si 160 hadde den heileghen gheest in hare ziele / ende in 161^* haren lichame/. Ende si was met alre oefeninghe 162 moeder gods volcomen/.¹⁶²

163 § Sente bride die .xvj.^de: van hare wetic al eest 164 luttel/.

165 § Sente amelberch die .xvij.^de; daer en wetic¹⁶⁵ 166 oec niet vele af/.

167 § Sente bernaert die .xviij.^de: daer af wetic oec¹⁶⁷ 168 luttel/.

158 't Doet deugd, te midden van al die zonderlinge dingen toch nog de gezonde gedachte te zien bovendrijven, dat de werken van Liefde alle revelaciën en propheciën overtreffen.

* XCIIJ-b.

162 Bride of Brigida. Zij is niet de beroemde Brigitta van Zweden, die eerst 1302 geboren en 1373 te Rome overleden is. Een populaire heilige Brigida in de ME. was de hl. Brigida van Schotland († 1 Febr. 523. Zie AA. SS. Febr. I, p 99 vlg.). Zij was eene beroemde wonderdoenster, en de zonderlingste mirakelen worden van haar verteld Ook in onze gewesten werd ze en wordt ze nog zeer vereerd.

165 Amelberch, de hl. Amelberga, overleden 772. Een Vlaamsche heilige. Zie AA. SS. 10 Jul. III, 72-88. Biog. Belg. I, 259-260.

167 Sente Bernaert. De hl. Bernardus 1091-1153, heilig verklaard 1174. Het is vreemd genoeg, dat Had slechts weinig weet van hem. Te later men Had. wil laten leven, te minder dit te verklaren is. In haar Brieven citeert zij hem wel een enkel maal: (15, 11) Jezus is honig in den mond, maar dit veronderstelt hoegenaamd geen bekendheid met zijn werken, daar dit een vers is uit de beroemde en vroeg verspreide hymne: Jesu, dulcis memoria.

[p. 188]

169 § Een sijn brueder ende hiet henric die .xix.^de.¹⁶⁹

170 § Een grau monic ende hiet dyderic die .xx.^de.¹⁷⁰

171^* § Een hiet eligius ende lach op den berch te¹⁷¹ 172 iherusalem die .xxj.^de.

173 § Ene clusenersse / ende hiet maria die .xxij.^ste;¹⁷³ 174 die was tierste nonne: verleyse ende mijn vrouwe¹⁷⁴ 175 nazaret kindese wel.

176 § Mine / clusenerse die verre dore sassen lach,¹⁷⁶ 177 daer ic heren henric van breda toe sande die 178 .xxiij.^ste.

179 § Honorius die in die zee op een steen roedse¹⁷⁹ 180 lach die .xxiiij.^ste, daer ic enen monic toe sende 181 die tot mi dicke || te comen plach.^*

169 Henric moet een ordebroeder geweest zijn. Ten tijde van den hl. Bernardus leefde er met hem te Clairveaux een heilige leekebroeder Henricus, over wien Caesarius van Heisterbach (Dial. mirac. Dist. I, CXVI) zegt, dat hij was: vir grandaevus et sanctus.

170 Zie Alg. besch. De naam Dyderic is te onbepaald, om eenige gissing toe te laten.

* 61 b

171 Eligius. Geen heilige eremiet van Jeruzalem is bekend onder dien naam. C heeft berch hoewel 195 op die muere; A en B: opten muer. Zie Alg. besch.

173 Maria: men heeft wel eens voorgeslagen, Maria van Oignies (1177-1213). Maar die is nooit non, en nooit kluizenares geweest, hoewel ze toch op 't einde van haar leven te Oignies, bij 't klooster, een soort kluis had en er met een klein gezelschap godvruchtige vrouwen woonde.

174 De vermelding: verleyse..wel staat niet in C. 't Kan heel goed een latere glosse geweest zijn, die in A werd opgenomen en vandaar in B. Die namen zijn te onbepaald, om een gegronde gissing toe te laten.

176 Mine C heeft dit duidelijk als een eigennaam opgevat: Mina; dore moet beteekenen: over de uitgestrektheid van, als in 't lat.: per Saxoniam. Sassen is Saksen, in Duitschland, vgl. 200. Henric van Breda, heer van Breda, omtrent midden 13e eeuw (1246-1256). lach, als 180, 195, reeds 171 = woonde, verbleef.

179 Een Honorius die aldus zou geleefd hebben is mij onbekend. Vele eremieten leefden dus op een eiland.

* 20 c.

[p. 189]

182 § Een Joncfrouwe van colne ende hiet verlane,¹⁸² 183 die .xxv.^ste: si plach oec dicke te mi te comen met 184^* gheeste ende oec te senden gheeste ende inghel / 185 ende seraphinne / ende heileghen / ende menschen/.

186 § Ene vrouwe van colne waert ende hiet oede¹⁸⁶ 187 die .xxvj.^ste: si plach oec te mi te comen/.

188 § Ene beghine ende hiet helsewent / ende woende¹⁸⁸ 189 bi viluoerden / die .xxvij.^ste: si verschiedt al sin- 190 ghende/.

191 § Hildegaert die alle die visione sach die¹⁹¹ 192 .xxviij.^ste.

193 § Een beghine die meester robbaert doedde¹⁹³ 194 om hare gherechte minne die .xxix.^ste.

195 § Vanden leuenden legherder .vij. op die mure 196 te iherusalem alse heremiten / ende .iij. woenter 197 in die stat/; die sijn wive: .ij. Joncfrouwen ende 198 die derde was een sonderse ende es vermaect in 199 enen mure/.

182 Keulen was een middenpunt van mystiek leven reeds in de eerste helft der 13^e eeuw. een Lane is onbekend.

* XCIIJ-c.

186 Oda onbekend, te vaag.

188 Helsewent onbekend onder de begijnen van Vilvoorden. Over dit begijnhof, zie Philippen, De begijnhoven, blz. 425; vlg. mijn opstellen in Dietsche War. en Belf., blz. 48 overdr.

191 Hildegaert. Wel de groote visionnaire Hildegardis van Bingen (1098-1179). Van de 13^e eeuw af werd zij als heilige gevierd te Gembloux; van de 14^e door de Benedictijnen. Ze is echter nooit heilig verklaard geworden, hoewel haar naam in 't Roomsch martyrologium voorkomt, den 17 September.

193 Meester Robbaert. Zie Alg. besch. Hij moet een berucht inquisitor geweest zijn.

[p. 190]

200 § Jnt lant van doringhen / woenter viue: .ij.²⁰⁰ 201 manne ende .iij. wiue/.

202 § Jn brabant allene .xi.: .iij. manne .vj. maghede 203^* .ij. weduwen/.

204 § Jn inghelant .ix.: vijf heremiten, .ij. clusener- 205 sen ende .ij. Joncfrouwen/.

206 § Jn vlaenderen viue: .iij. beghinen ende .ij. 207 nonnen/.

208 § Jn zeelant .vj.: .i. priester, .ij. beghinen/, 209^* een clusenare in middelborch ende een wedue 210 van groter macht; die zeste es een verborghen 211 manneken/.

212 § Jn hollant een dat es een verstoeten priester 213 ende ouerlicht/.

214 § Jn vrieslant oec een priester/.

215 § Een predicaer van zeelant ende woent in²¹⁵ 216 denemaerken.

217 § Jnt lant van loen woenter .iij., die sijn nonnen.

218 § Noch hebbic || een vriendinne die woent int^* 219 lant van biheem / ende es clusenerse/.²¹⁹

220 § Te parijs woent een vergheten meesterken²²⁰

200 Doringhen = Thuringen.

* 61 c.

* XCIIJ-d.

215 predicaer Dominikaan. De Dominikanen hadden een klooster in Denemarken reeds vóór den dood van hun stichter; 1230 waren er reeds achttien stichtingen van Dominikanen in dit land(Heimbucher Ord. und Kongr. der kath. Kirche II, 111-112). Misschien bet. het woord alleen prediker.

* 20 d

219 Biheem zal wel Bohemen zijn. De vormen Behin en Behain worden opgegeven door H. Oesterly. Hist. geog. Wörterbuch des Deutschen MA. Gotha, Parthes, 1883, i.v. Boehmen.

220 meesterken waarschijnlijk een magister in godgeleerdheid. Men mag zich hierbij de vraag stellen, of Had. soms aan de Universiteit van Parijs zou gestudeerd hebben. In A is deze passus bijzonder aangeteekend.

[p. 191]

221 alleen in een celleken/; hi weet meer van mi dan 222 ic goets van mi seluen weet.

223 § Daer bi soe woent oec .i. soe volcomen wijf 224 in ene cluse / ende heit gerenina, dat ic nv ghene²²⁴ 225 beter en weet.

226 § Op ghenen rijn wonen .ij. menschen, die sijn²²⁶ 227 noch soe verborghen dat deen Joncfrouwe der 228 ander niet liden en wilt dies dat si nochtan van hare²²⁸ 229^* ghesien heeft ende met hare inden gheeste gods/. 230 Si en willen niet minnen segghen vore gode; noch- 231 tan heeft minne alle hare lede doer scenen ende 232 verlichtet/. Si en dorren oec haerlijc anderen van 233 binnen metten gheest noch metten monde heten 234 lieue; nochtan sijnse die Jacob die gode soe dore²³⁴ 235 sien hebben, Ende hi hen doer mint, dat hi haer 236 god ende haer lief es/, alsoe hi die onse es ende 237 wesen sal.

238^* § Jn dese .lvj. namen sijn .vij. iohanne, .ij. die-²³⁸

224 Gerenina of waarsch. Geremina, onbekend.

226 ghene aan den overkant van den Rijn.

228 liden belijden, bekennen.

* XCIIIJ-a.

234 die Jacob. Verschillende verschijningen van God aan Jacob worden in het boek Genesis vermeld. De voornaamste is die van zijn strijd met den Engel, met God, waarin aan Jacob gezegd wordt dat hij: contra Deum fortis fuisti, (een gewoon motief bij Had. in den strijd met de Minne) en waarna Jacob verklaart: Vidi Deum facie ad faciem (XXXII, 24 vlg.). Hieruit begrijpt men hoe Jacob een beeld van den waren Minnaar kon worden

* 61 d.

238 Het komt me overbodig voor veel over deze namen na te vorschen. Wel zou men bij eenen of anderen kunnen voorstellen of niet deze of gene heilige bedoeld is, maar daar heeft men toch niets aan. In verband echter met S. Alijt mag vermeld, dat in het leven van de hl. Aleydis van Schaarbeek (gest. 1250) gezegd wordt, hoe een heilige vrouw uit haar tijd haar, bij haren dood, zag opstijgen tot de Serafijnen, wat juist met het 13^e Vis. overeenstemt. Zou deze vrouw onze Hadewijch niet zijn? (Zie AA. SS. Junii II, 482, n 33.). De schrijver van het leven der Gelukz. Aleydis was een Cisterciënsermonnik uit haar tijd.

[p. 192]

239 deric, .iij. claes/, een ghielis, .J. bonefaes .J. 240 godeuaert, .iij. henric, .iij. wouteren, .J. robbart, 241 .J. godescalc, .ij. saren .J. hadewich, .J. alijt, .iij. 242 emmen, .v. magrieten, .ij. agneten, .J. agate, .J. 243 beatrijs, .ij. oeden/. Jc en hadde .v. ghene stade 244 te segghen van allen deser lieden leuen; daer om²⁴⁴ 245 en wetic watter v beschiettet, ghi en wist hare²⁴⁵ 246^* leuen / Ende met hoe wonderliken wonder dat si 247 tot deser volcomenheit comen sijn / Ende selen 248 comen/.

244 ghene stade hebben geen gelegenheid hebben, de tijd zou mij ontbreken.

245 De slotbemerking is weer duister. Men zou meenen dat de zin is: ik kan u over al die personen niet vertellen; daarom vraag ik me ook af, wat al hetgeen ik hier gezegd heb u kan baten, vermi's gij toch hun leven niet kunt weten, dat ik allemaal niet kan schrijven. Een beleefde afwijzing van verdere vragen? Voor watter hebben A en B wat dat, nl. misschien al die namen; watter = wat daarvan, van die namen. selen comen van de levenden.

* XCIIIJ-b.

Dit opschrift met rooden inkt staat alleen in C en is natuurlijk niet oorspronkelijk. In plaats van rangtelwoorden hebben A en B overal hoofdtelwoorden als .i. .ij. .iij. enz. en geen par. C twee regels hooge, blauwe versierde M. A en B twee regels hooge roode M. B heeft hier ook randglossen: S. Jacob .vij., Gregorius, Ysidorus, Augustinus .x., nota bij r. 85; Mertinus .xij. Constant .xiij.; Beatus Paulus.
B .i. ontbr. 2 A Jhoannes (?); babtiste 3 Jan 4 B haestege (ghe op ras.) 5 vervolghese A hare B harre 6 A volmaecten B volmaecte (uit., ten) 7 wesene; .i. 8 C voller: r erb. bijgev.; volle 9 A gefondeert B gefundeert 10 B hogher ontbr. 11 opten 12 transfiguratien; 13 díerste C Dat; haddi 14 leuene; siere; al 15 B menegerande A van 15 tot 21: str. i.r. 16 A suete A geuoelnesse B gheuoelnesse: alle 17 sider A heilighen B heiligen B geest 18 ne A nye; gheblusschet 19 A doet B deet (ee onduid. op ras.) A van geen der B geen van den ap.

20 A noeme ic B noem ic 21 hare confuse; was; diere B zwigic 22 B heeft hier zeuene 24 A ylarius B hylarius; menich A verhoelen 25 goet B gesc. A alle 26 B ger. 27 A vóór .ix. had xi geexp.; soe 28 wiste 29 alse .i. 31 augustinus; hi veruolghede in dander 32 sine A doot; ene 36 grootheit(?) B bi op ras.; siere (A na hi staat op geexp.); onthopenessen 37 waer met mender gr. 38 B gel. 39 Na die A hille

40 vagheuier A .i: groten 41 hare al 42 hare; wel 43 andere 44 A heiligen B heilegen; diene; sine (A op ras.) 45 sente ontbr. 46 C hemelsche erb. 47 A sijn r. B iegen 48 C vertoende: ver erb.; doe 49 B zer. tweem. B ende: e op ras (rood eraf gekrast) alse 50 B weges; allen dinghen A hare B geu. 51 C ende erb. C mins op ras. A in dine; B in sine (uit dine*); sets 52 niemen A kennen 53 B Doen; allen twifele 54 storme 55 A geen B van rechte geen vordele A vordele geu. 56 in; tote A siere B sire 57 B verwentheit 58 C rike erb.; inde; gheuoelde 59 C wesene: e van ne erb.; drieuoldecheit B ger.

61 Ene A heet B hiet (uit heet); ierenina 62 A na uren: buten geexp.; in soe 63 B perssen; dat se; i. gh uren 64 A vergheuen (maar u geexp. erb. t) 65 B also (o uit e); arbeite 66 A ghinghe B ginge A alle de lede wanen B dat hare die lede w spliten (spl. op ras.) 67 C wart erb.; gruweleke B haer 68 datse; hilsche 69 metter B nvheit; haerre 70 A aerdsche B erdsche B huedene elcken 71 A al de h. 72 verwandelese droechse 73 omme; Hare was oec dicke alsoe 74 hare 75 alsoe C se erb.; dode 76 B mits 77 A handen B haer; al A aerdrike B erterike

79 onsterfelec 80 alse 81 C sinkeleke: eerste ke erb bijgev. A ghenoechden B ghevoechde (aan v werd verb.); metten (in B erb.) 82 A heilighen B heilegen; metten A soeten B zueten A soene B sone 83 metten A heiligen B heilegen; geest 84 A dat se B dat si (uit se*) 85 Ende si liet B gesc.. 86 B iammer 87 C niemanne: ne erb.; niemene C tweede die erb. 88 C kinden A opter 89 erden C dode erb.; doede 90 alse anders al eens (B alleens) C al; alse mi 91 C wesene: slot-e erb.; volwiese de m. 92 seghic 94 C ghedane erb.; Mer dus ghedaen (B ged.) was dat hoechste 95 merten; ghefondeert 96 A gronden B gronde (uit.. den) van m.

97 hertelecheit; siere; al h. 98 A erdrike B erterike gichte; hi wart B get.; volmaecte 99 A sine d. B doot. 100 B geu. A inde B inde (uit.. den); in ontbr. 101 drieuoldecheit B ger., namden 102 weetic; wonders 103 leset; Menne 104 ghescreeft; derre 105 A xiij B xiij^ste A .i. ende hiet ontbr.; constans 106 ende ouer voete alse A ene B .i. 187 te enen B brueder 108 A alsoe in cr. (in onduid.) B alsoe ru (r verb.); alsoe 109 C met goede 110 A in al desen arbeite III C lx. op ras. A ontfincic 112 dies heylichs (B heil.) geests C Dit dochte - gheeste: ben. i.r. bijgev. d.a.h. 113 B zwaer;: hine verstonts 114 geoefent sine troeste; heiligen 115 A goest (sic) B geest; A vrede A suetecheit B Want - dat es ontbr. 116 A heilighen geest 118 beiaecht; oefeninghen; dats saen v.

119 alse C vanden 120 A hem A beiagen C paraclijc 121 gen; Mer; ghewondi; volcomenen (B ene op ras.) C paraclijc 122 ghine A verloertene B verloertenne C vre erb. 123 ghemisset: sier A gheuet B geuet; 124 onw.. eeh A onuergancleke B onverganckeleke; ome 125 Constante 126 die in a.; C gheest erb. A heilighen; geest 217 C be van bekennen erb.; bekinnen 124 C persocne; maar e geexp.; .iij. 129 A omme B ome B volcomenen (uit.. men) 130 C heileghe B heilechs; geests 131 ghebrukeleke C gheheel B geheele 132 segge 133 heilechs geests 135 geu.; al v.m. 136 geest; berrende; heiligen geest

138 rochte; doghede A omme B ome; 139 haeste A omme 141 Ene B Joffrouw C ende hiet i.r. A hiet i.r.; zara 142 horese 143 C leuende 144 B zeden; wart A beroert; ontfermecheiden 145 A hare C datse geuoelde ben. i.r. 147 wonderleke; ontstal 148 A Ende hare m. (A tusschen hare en m.: vo geexp.) B ende haren m. 149 coelne; kerstene C Ende si s. - doepen: i.r. bijgev. d. a h. 150 A hadden B gew. B Doen 151 dopen A ware ged. 152 A leretse B lerese; kerstene B zeden; gen. 153 geeste 154 cristi A drinken B gegeuen A ghegeuen

155. A kelke B kelcke B Na de; se doe 156. A scoene reuelatien B scone 157 geeste A prophetien 158 B dat i.r. A geet B gheet (op ras.) B ger. C werken (A er vóór m^e geexp.; B heeft het meegelezen*) 159 redene 160 A heilighen B heilegen geest 161 alre volcomene (B.. nen) oefeninghen 162 volcomen ontbr. 163 brigida A weetic 165 B amelberghe 168 oec .i. lettel.

169 Een (in A onduid. er schijnt te staan Ehen: of is E het teeken van par..?) 170 A graeu A monec B moenc B ende ontbr.; diederec 171 hiet ontbr.; opten muer 173 A clusenerse; heet 174 Si was; tierst C verl. - wel ontbr. 175 C Mine is van cl. door een rood streepje gescheiden B clusenersse A varre (a verb.) 177 A herren heynreke B herren C breda onderstreept; seinde 179 C Honorius onderstreept B die i.r. in de A ze; op de steenroke (in A en B: e van enr. verb.) 180 A monec B moenc; seinde 181 die dicke te mi te comene plach (B te vóór comene i.r.)

182 Eene; coelne C verlane onderstr. A ende heet lane B ende hiet (uit heet) lane 183 C van si plach tot menschen: onderstr.; comene 184 geesten; sendene; geeste; Inghele 185 B zer. A heilighen B heilegen 186 coelne wert C oede onderstr. 187 comene 188 C hiet erb. helsewent onderstr. B elzewent 189 viluorden (daarna den doorgeh.) A versciedt B verschiet 191 A Heldegaert B heldegart; alde C visioen B visioene 193 Ene; robbeert B dede (i.r. bijgev.) doden 194 B ger 195 A vóór vanden wordt hier i.r. het teeken van par. geplaatst; leuende leeghter opten muer; 196 heremite; woentere 197 B in de stat B zijn C en A wijf B wive (i.r. bijgev. vóór twee ras.) B ende ontbr. 198 ene; 199 muer;

200 .v. .iij. wijf .ij. man 202 C Jm (geexp tot Jn); allene ontbr. man A magede 203 B twee (i.r.); wedewen 204 ingelant A heremite A vóór .ij. staat .iij. geexp. B clusenerssen 2o5 B ende ontbr. 206 ende ontbr. 208 A zelant 209 A clusenere B clusenere; ene B weduwe 210 A seste B .vi A .i. 212 B es erb.; i. verstoten priestere 213 ouerverlicht 214 B vrieslant; .i. priestere 215 predekere; zel.; ende ontbreekt 216 A denemerken B denemarken 218 A hebic; ene B vrindinne; die woent ontbr. 219 bihem B clusenersse 220 A 220-223; streep i.r. B .i.

221 allene C weent: n doorgeh. A dat (maar t geexp. en verkorting boven a) 223 C .i. erb. C volcomenen (?); soe vôôr woent ontbr. 224 C gerenina onderstr. B cluze; heet B geene 225 betere 226 B zijn 227 verborgen A dan B dat (t op. ras.*) dene A Joncvrouwe B Jonfrouwe 228 anderen A lien B lyen; datse 229 B ges.; heuet; C met haren geeste A goeds 230 minne 231 heuet; al; leden B dore sc. 232 Sine 233 geeste 134 C se erb.; de J. B die g. (i erb.) 235 dore m.; hare 236 hare; de onse 238 A .lvj. (verb. uit .xxvj.: XX doorgeh. en geexp. l erb.) B lxxvi (heeft alles meegelezen); ianne; diederecke

239 clause; gielijs B godeuart 240 B heinreke B heindrecke; robbert 241 B twee zar A ene; Hadewijch C hadewich onderstr. A een alijt 242 mergrieten; aghate 243 beatrijs; gheen st. 244 segghene; al derre liede leuene A ome 245 wat dat; bescietet B ghine B haer 246 C van met tot wonder: onderstr. wonderleken; datse te 247 B zijn A 61 d is niet verder beschreven; in B blijven 3 reg. wit.