Visioenen

Regelnummers proza verbergen

[p. 135]

Dertiende Visioen.

Inhoud.

's Zondags vóór Sinxen, vóór den dageraad, wordt haar Minne zelf geopenbaard. Voornamelijk zal ze de verheerlijking zien van stille Minne, die Ootmoedigheid geborgen houdt.

Haar wordt vertoond een nieuwe hemel, de hemel der Serafijnen, die verborgen blijft voor allen die niet ten volle moeder der Minne zijn geworden, die niet ten volle, zooals Maria, Jezus' Menschheid volmaakt in hun leven hebben opgenomen.

In den hemel verschijnt Gods Aanschijn met zes vleugelen: twee in de hoogte, twee in de breedte, twee in de diepte; langs buiten zijn ze gesloten, langs binnen vliegen ze voortdurend. De sloten langs buiten worden afgenomen en zoo kan Had. zien, hoe de twee bovenste in de hoogte, de twee middelste in de breedte, de twee onderste in de diepte vliegen. De vleugels waren effen aan 't aanschijn; de zegels, die ze langs buiten met 't aanschijn verbonden, waren: de eigenschappen van volmaakte Godvormigheid.

Een groote schaar Serafijnen verschijnen, die een menigte gesierde geesten begeleiden: dat waren degenen die trouw alle Liefdewerken hadden verricht, welke de goddelijke Rede hun voorhield, met krachtige Liefde. Zij droegen den zegel der Minne, waarmee de Serafijnen de middelste vleugelen openen: de geesten varen er in en bezetten de ruimte.

Hier wordt de beschrijving onderbroken: Had. wordt door haar Serafijn opgeheven en mag in 't oog van 't Aanschijn zien. Zij ziet daarin de Liefde, als een machtige Koningin, met een kroon haar door de ootmoedige minnenden, die steeds zweren niet te minnen noch te dienen, (door de geesten van de middelste vleugelen) opgezet.

Verdere beschrijving der Minne: Had. heeft de Minne mogen aanschouwen, wat zelfs Maria, in revelacien althans, niet had gedaan in haar lichamelijk leven: daar de tegenwoordigheid van haar Zoon haar steeds de innigste en hoogste hemel was.

[p. 136]

De Serafijn verklaart haar verder, dat ze de drie volmaaktheden, die ze ziet aan de Minne, bezit in hare onderscheidenheid en in hare geheelheid. Die drie volmaaktheden zijn de volmaaktheden der drie soorten van geesten, die tot de drie paar vleugelen behooren, maar die Had. nu al ziet, omdat ze de Liefde al mag aanschouwen, die echter verder worden ontwikkeld.

Want nu opent de Serafijn de bovenste vleugelen: daarin verschijnen de ootmoedigen, die de hoogte vervullen, maar de ruimte, breedte, nog ruimer en schooner maken en zelfs uit de diepte nog een wonderbaarder lofzang en vuriger Liefdevlammen doen opstijgen.

Dan gaan de onderste vleugelen openen: die daartoe behooren zijn gering in getal. Zij hebben de eerste ootmoedigheid overwonnen en hebben niet alleen met de zeven gaven bemind, maar zijn nog door de Liefde aangeraakt geworden, waardoor zij voortdurend de Godsgenieting eischen: wat de Liefde hun ook geve, ze vergen steeds meer, de geheele Liefde zelf. Deze hooge ‘Ontrouwe’ maakt hen stout tegenover de Liefde.

Volgt hoeveel tot elk paar vleugelen, of tot twee paar behoorden, hoeveel tot de drie samen (hoeveel nl. de volmaaktheid der drie paar vleugelen samen bezaten). De Liefdevloed van beneden verslindt allen.

Maria, de eerste van het geringe getal der volmaakten gekleed gelijk Minne, houdt een laatste toespraak, waarin kort weer de beteekenis der drie paar vleugelen wordt uiteengezet: loochenen der Minne uit ootmoedigheid (zeggen en meenen dat men niet mint) is de hoogste stem der Minne (bovenste vleugelen); de werken der hoogste Trouw der Rede (middelste) zijn de klaarste stem der Minne; het gerucht der hoogste Ontrouwe (onderste) is de zoetste stem der Minne.

Had. wordt teruggezonden tot hare gezellinnen, nadat Gods Aanschijn zich ten volle had geopenbaard en zij in de diepte der Godsgenieting was verzwolgen geworden.

Algemeene beschouwingen.

In dit visioen is de gelijkvormigheid met God (de Godmensch) voltooid: de ziel is gelijk, één, met de Liefde geworden: zij heeft de volmaaktheid harer vergoddelijking bereikt.

[p. 137]

Het visioen wil de verheerlijking uitbeelden van stille Minne die oetmoedecheit berghet. Feitelijk is het de verheerlijking van de drie hoogste wijzen van Minnebeoefening:

1. Uit nederigheid belijden en gelooven, dat men de Liefde niet waardig beoefent en niet eens waardig is ze te beoefenen, en daarom meenen dat men nooit genoeg voor de Liefde zal doen; dit heet: loechenen der Minnen met oetmoede.

2. Met krachtig werkende Liefde volbrengen al wat Rede, door God verlicht, voorhoudt als behoorende tot den dienst der Liefde: in allen van Minnen volle Trouwe..

3. Hoogste Ontrouwe, die de eerste ootmoedigheid overwonnen hebbende, stout de Liefde zelf aandurft en haar geheel voor zich opeischt, om Liefde ten volle gelijk te worden.

Deze drie soorten van Liefdebeoefening worden in verband gebracht met de drie paar vleugelen aan Gods Aanschijn.

Zij zijn niet zóó onderscheiden, dat zij niet zouden samengaan: de zielen kunnen in een of twee wijzen gelijk volgroeien. De volmaakten bezitten ze alle drie onderscheiden en geheel.

Er schijnt dus meer gegeven dan in 't begin werd aangekondigd: daar wordt alleen de verheerlijking van één Liefdebeoefening, die der hoogste paar vleugelen beloofd; maar waarschijnlijk moet dit zoo opgevat, dat die stemming dier Liefdebeoefening bij de andere twee ook aanwezig is.

Bijzondere leerstukken in dit visioen vervat zijn:

De Liefde, die voorgesteld wordt als een oppermachtige Koningin, zetelende te midden van Gods Aanschijn.

De plaats van de zeven gaven van den hl. Geest, in het Liefdeleven. Dit zijn zeven teekenen van Minne, waardoor bedoeld schijnt, dat de zeven gaven juist in 't Liefdeleven ter aanwending komen, om de ziel aan de beweging van den hl. Geest, van de Liefde, te onderwerpen.

Behalve die zeven gaven hebben de volmaakten nog tot beoefening van dit Liefdeleven: gherynesse van ghebrukene, d.i. zij worden door de Liefde aangeraakt, die hen aanport om de Liefdegenieting geheel op te eischen, wat hen tot die Ontrouwe, die hooger is dan Trouwe, voert.

[p. 138]

Geheel het Liefdeleven wordt daarbij weer voorgesteld volgens de algemeene groote leer der Visioenen: de gelijkvormigheid met den Godmensch, waarvan Maria het voorbeeld is. Als Maria moet men God ontvangen, Hem voeden, enz., om zoo Moeder der Minne, Minne zelf, Christus te worden. Het parallelisme tusschen het leven der ziel en dat van Christus wordt zoo ver gedreven, dat zelfs de Hemelvaart na den veertigsten dag erin wordt toegepast.

Dit visioen doet wel vreemd aan: de Middeleeuwsche mystieken, Had., hebben de leer van den hl. Augustinus, Deus Deum te vult zoo opgevat, dat ze aan de mogelijkheid om met Christus volmaakt gelijkvormig te worden, niet hebben gewanhoopt. Men zou haar misschien kunnen verwijten, dat ze voor den meer nuchteren lezer de grenzen niet genoeg getrokken heeft. Maar zij schreef ook, voor een goed verstaander (zie Inleiding, bestemming).

Hoe vreemd, hoe onbehaaglijk misschien, dit visioen ook moge aandoen, toch moet met nadruk gewezen op de voorname beteekenis aan de ootmoedigheid toegekend: tot die hoogste Godvormigheid komt de ziel door de diepste nederigheid, d.i. wel door het bewustzijn, dat zoo hooge verheerlijking en volmaking Gods eigen werk is, waartoe de mensch uit zich zelven niet geraken kan. En zelfs die hooge Ontrouwe is nog een vorm van nederigheid: slechts na met nederigheid gediend te hebben, als Maria, mag men tot haar opstijgen, wanneer nl. God zelf, de Liefde, de ziel aanraakt en tot die maning van ghebrukenesse opwekt. Zoo is de nederigheid de grondslag van 't geestelijke leven; zoo is ze er ook de kroning van. In dit opzicht zou deze leer wel kunnen overeenstemmen met die van den hl. Bernardus, dien verheven zanger der nederigheid; wat daarom niet beteekent, dat Had. dit van dien kerkleeraar zou hebben overgenomen. Feitelijk toch is er wel één verschil: bij den hl. Bernardus moet de Liefde in de hoogste mystieke vereeniging voor de nederigheid wijken; bij Had. wijkt de nederigheid voor de oppermachtige Liefde.

In die getallen der drie soorten van Liefdebeoefenaars is er ook meer dan een bijzonderheid, die den twintigsteeeuwer verbazen zal. Hierin is Had. wel kind van de Middeleeuwen, en bepaaldelijk van de extatische beweging der dertiende eeuw. En toch verheugt het ons katholieken,

[p. 139]

dat zij aan Maria de eereplaats toekent: Zij is voor alle minnaars het blijvende voorbeeld en de volmaakte Moeder van God. En met genoegen lezen wij ook een plaats als 101 vlg.: waarin wordt uiteengezet waarom Maria in haar tijdelijk leven geen revelaciën oefende. Zij was vol van godleker Minnen, en zij behoefde geen revelaciën, omdat haar Zoon voor haar de hoogste hemel was. Waaruit tevens blijkt, dat Had. die revelaciën opvatte als een genadegunst, die God aan de minnenden schenkt om hen aan te wakkeren en te ‘verzekeren’; en hoegenaamd niet als het hoogste of voornaamste in de heiligheid. Boven alle revelaciën gelden, ook voor haar, echte werken van Liefde (l. 158).

Wat de compositie van het visioen betreft, deze is toch zeer geördend en regelmatig, behalve dat ze eenigszins onderbroken wordt door de beschrijving der Minne in 't Aanschijn van God, nadat de middelste vleugelen waren opengedaan. In die beschrijving der Minne worden dan al heerlijkheden vermeld, die haar van de bovenste en onderste paar vleugelen toekomen, wat het begrip eenigszins verduistert, daar deze eerst verder, na de opening van beide vleugelen, vermeld worden. Verder dient opgemerkt dat de heerlijkheid van ieder paar vleugelen ook in de andere hare uitwerking heeft, zooals in den commentaar wordt aangetoond. De opspronc (r. 150) of opwal (r. 211) verbeeldt de geheelheid der drie onderscheiden volmaaktheden van de drie paar vleugelen.

Als literaire voorstelling behoort dit visioen tot de beste, is het misschien wel het beste. Niemand zal er, meen ik, de apocalyptische grootschheid van ontkennen. En meteen is het, ondanks het Middeleeuwsche van sommige opvattingen, zeer verheven, zeer zuiver, zeer matig gehouden. Kinderachtig is het nergens: als uitbeelding van de Goddelijke Liefde en van de hoogste vergoddelijking der menschen, doet het geweldig aan. Wat mij daarbij telkens treft is de veilige zekerheid van smaak, die de dichteres (want een heerlijk poëem is het wel) overal geleidt.

[p. 140]

[1] JC was tsondaghes vore cinxenen vore die^*1-12 2 dagheraet inden gheeste op ghenomen te 3 gode /, die mi minne cont makede / die mi tote³ 4^* diere vren ye verborghen hadde gheweest/. Daer 5 saghic ende hoerde wie die loue luudden die comen 6 van stilre minnen / die oetmoedecheit berghet^*/,⁶ 7 Die waent ende seghet ende swert, datse niet mint⁷ 8 ende gode noch den menschen/ noch ere noch 9 recht en doet van minnen noch van dienste van⁹ 10 gherechter doghet/. Daer saghic ende hoerde wie 11^* die loue luudden ende cierden die minne alre 12 minnen/.

13 Ende op die ure||wart mi uertoent een nuwe hemel/^*13 14 die mi nie eer ne versceen/; ende der seraphinne 15 sanc alleluya/. Ende die seraphin riep met groter 16 stemmen ende seide: Sich hier den nuwen verlo-¹⁶ 17 renen hemel die besloten es vore al die ghene die 18 nie moeder gods der volcomenre dracht en waren, ^*19 Nochne doelden met hem in egypten. Noch alle 20 weghe Nochne presenteerden hem daer der prophe- 21 cien swert dore die ziele ghinc/, ende dat kint niet 22 manne soegden/, Noch ten inde niet te sinen graue 23 ne waren/; Dien sal hi ewelike verborghen bliuen/.

* xiij. cap^m.

1-12 Geeft als den inhoud van heel dit Visioen.

3 Minne: verschijnt in dit Visioen als verscheiden van Jezus, als een overmachtige Koningin.

* 56 a.

* amor jurans se nihil dignum facere**

6 die nl. Minne, is rechtstr. voorwerp. vgl. r. 73.

7 die nl. oetmoedecheit.

9 van dienste geldt meer ten opzichte van den menschen.

* LXXXIIIJ-c.

* 15 b.

13 een nuwe hemel de hemel nl. der Seraphinnen. vgl. vis. 5 de hoogste hemel.

16 Deze hemel is voor hen die, zooals Maria, Jezus' Menschheid geheel hebben gevolgd en geleefd; verloren verborgen, de anderen ontoegankelijk.

* matres dei

[p. 141]

24 Na dien sanc ende na die stemme wart die 25 nuwe hemel ontdaen /. Daer openbaerde dat 26 anschijn van gode/, daer hi allen heyleghen/ ende 27^* menschen int lancste siere eweleecheit ghenoech²⁷ 28 met sal doen. Dat anschijn hadde sesse vloghele^28-30 [29] ende die waren alle buten besloten ende binnen 30 vloghense alle vren/.

31 Doe ontdaden buten alle die slote diere vlo-³¹ 32 ghele/, Ende ic sach waer si vlieghen ende te 33 welken staden/. Die twee ouerste vlieghen in die 34^* hoghede daer god die ouerste cracht der minnen³⁴ 35 met ghebruket. Die twee middelste vlieghen in 36 de wijdde der volcomenre seden der minnen/. Die 37 twee nederste vlieghen in die grondelose diepte/ 38 daer hi alle wesene in verslint/. Die vloghele 39 waren alle rechte effene ane dat anschijn ende 40 die seghele die buten die vloghele ende om dat 41 anschijn sluten, dat sijn || die gherechte wesene^*41 42 der gheweldegher godheit/, die nieman hem seluen

* LXXXIIIJ-d.

27 Is wel een grootsche gedachte en een prachtige voorstelling van de eeuwige zaligheid.

28-30 Dit kunnen we ons, zooals zoovele der apocalyptische beelden in Had., niet concreet voorstellen. Zie bij r. 44.

31 Zoodat Had. de beweging der vleugelen van binnen kon zien, (vgl. vis. 12, 8) waarvan ze dan ook zeggen kon: binnen vloghense alle uren. De beweging der vleugelen beteekent dan Gods Liefdeleven. Maar wordt dit opengaan der vleugelen weer niet proleptisch gezegd? immers later ontsluiten de Serafijnen eerst elk paar vleugelen. (vgl. r. 57).

* 56 b

34 Wat telkens bij elk paar vleugelen gezegd wordt zal een toepassing vinden in de zielen, die tot elk paar vleugelen behooren.

* 15 c.

41 Die zegels beteekenen: die ghereehter wesene der gheweldighe godheit; de ware eigenschappen van de machtige Godheid, die de ziel verkrijgt door streven naar gelijkvormigheid met den Godmensch. wesene wel zooveel als levensvoering zooals de almachtige Godheid dit vergt, en waardoor de ziel haar gelijk wordt.

[p. 142]

43^* volcomen gheuen en mach/ hine wille sijns selfs 44 god ende mensche pleghen/.⁴⁴

45 Hier na saghic ene grote menechte der sera- 46 phinne die songhen alle alleluia amen /. Die 47 brachten met hen elc de sine / ene grote scare⁴⁷ 48 ghecierder gheeste/; die waren alle gheciert metter⁴⁸ 49 ouerster trouwen der godleker redene/ van crach- 50 tegher minnen/. Ende si hadden in hare hande 51 den openen zeghel der minnen, dat es te allen van⁵¹ 52 minnen volle trouwe. Ende si hadden in haren 53 houede den name. Dit zijn die heersche heerscape 54 dien de seraphinne staen te dienste. Want si⁵⁴ 55 hebben in minnen verwonnen datse verwonnen sijn⁵⁵

* LXXXV-a.

44 Steeds dezelfde gedachte: te leven, te beoefenen, uit te drukken in zijn Menschheid en in zijn Godheid. sijns selfs i.e. God, of liever den Godmensch Christus.
Dit gelaat met drie paar vleugelen gaat natuurlijk terug op verbeeldingen en schilderijen, zooals we er nog aantreffen in onze kerken; en op voorstellingen uit de apocalyptische literatuur (Isaias, 6, 2 waar dit van de Serafijnen gezegd wordt; Ez. 1, 23 van de Cherubijnen; Apoc. II, 8 van de vier dieren)

47 Elk Serafijn had een geest, dien hij begeleidde.

48 vgl. r. 230: zij hadden de hoogste werken van Trouw der goddelijke Rede uit krachtige Minne beoefend. v. 230 is 't eenvoudig: der Rede die hier goddelijk genoemd wordt, als een afstraling van Gods Rede: zij hadden trouw alle liefdewerken verricht die Rede hen voorhield, uit krachtige Liefde.

51 te allen van Minnen volle Trouw d.i. volle Trouw van Liefde tot alles.

54 Vgl. vis. 1, 205 vlg..

55 Zij hebben overwonnen zoodat zij overwonnen zijn, als de onoverwonnen kracht der groeiende Minne. Men moet de Liefde overwinnen, wat hierin bestaat, dat men door haar overwonnen wordt. De constructie van het laatste deel is toch niet duidelijk; is also de... cracht rechtstr. vw. van verwonnen hebben? alse dan in de bet. van: namelijk, te weten; of appositie van si? alse dan in de bet. van als-zijnde, en voegw. van hoedanigheid? Dit laatste, of zoo iets, schijnt bedoeld, vooral om wassender, dat alleen van de liefde in den mensch kan gelden.

[p. 143]

56 alse de onuerwonne cracht der wassender minnen.

57 Ende die seraphinne namen die ende ontsloten 58 metten zeghelen haerre hande die twee middelste 59^* vloghele dies anschijns/. Ende si sijn gheuaren⁵⁹ 60 daer in ende besitten die wijtheit ende cierense 61 met diere nuwer coenst/. Want die onbekint was⁶¹ 62^* ghelaten in de werdeghe minne/, Ende si verblijd- 63 den oec daer met verhoelnen sanghe die ye in 64 minnen verholenleke met groter stemmen gheroe- 65 pen heuet.

66 Ende die seraphin die mine es / ende die mi 67 daer brachte, hi hief mi op ende alte hant saghic 68 in die oghe dies anschijns enen setel/, ende daer 69 op sat de minne gheciert in die vorme van eenre 70 coninghinnen/; ende die crone die op haer || hoeft^* 71 stoent was gheciert metten hoghen werken der 72 oetmoedegher / die der gherechter minnen lof⁷² 73 gheuen ende dat vore waer houden datse der minnen 74 niet ne dienen Noch ne minnen/: dat swert hare⁷⁴ 75 waerheit altoes/. Want sine weten hen seluen niet/^* 76 ende si weten minne allene al. Daer omme recht⁷⁶ 77 hare ellendeghe dolende lof die wijdde al dore/Die⁷⁷

* LXXXV-b.

59 si de gheeste.

61 vgl. r. 151: coenst = comst; want: tot nog toe had niemand die bezeten; die de wijtheit. Alles gebeurt in de eeuwigheid.

* 56 c.

* 15 d

72 oetmoedigher nl. van dezulken die tot de bovenste vleugelen behooren (vgl. r. 136). Deze worden hier proleptisch vermeld, omdat van de kroon der M. werd gesproken en deze kroon van zulke ootmoedigen komt.

74 swert vgl. r. 7 vlg.

* Nota diepe oetmoedecheit*

76 al tegenover het niet der menschen; recht strekt zich uit.

77 ellendighe, dolende lof want die lof komt van hun klagen, dat ze Minne niet dienen, dat ze niet minnen, omdat ze zichzelven niet kennen; en van hun lijden. Maar dit schijnt weer proleptisch gezegd. En waarom de wijdde? wat op de middelste vleugelen wijst; of is wijdde de heele ruimte van 't Aanschijn? of hadden die ook invloed op die wijdde? Zie r. 143.

[p. 144]

78^* nemmermeer dore vloghen ne werdet/; ende die 79 lof cierde ende verblijdde met nuwen sanghe dien 80 nemmermeer nieman verstaen ne sal/ dan die/die⁸⁰ 81 minne in oetmoedecheiden al uerloren hadden/.

82 Der minnen voeren vten oghen swerde al vol⁸² 83 vieregher vlammen /. Hare voeren vten monde 84 blicsenen ende dondere. Haer was dat anschijn 85 dore scenen dat menre dore mochte sien alle die⁸⁵ 86 werke van wondere die de minne ye wrachte ende 87 werken can/; dat motic laten/. Want dat ic daer 88^* in sach daer af mochte men meer scriuen dan die 89 soutere dauids in heuet; die swighic nu ende wane 90 altoes/. Si hadde hare aerme ontploken ende daer 91 in beuaen alle die dienste diemen ye dore hare 92 dede ende hare tesue side was al vol gheheelre⁹² 93 gheoefender cussene sonder sceden/. Haer lichame 94 was al vol wallender wondere. Ende in hare 95^* wijdde onder hare voete hadse de .vij. gauen/.⁹⁵ 96 Ende daer vore hadse enen zetel staende/.

97 Ende die seraphin die mi op hief/ Sette mi 98 daer op ende hi sede te mi/: Sichhier, dits die 99 minne die du sies in midden den anschine der ||^*

* LXXXV-c.

80 die is ow. (hadden); die, door hun groote ootmoedigheid, Minne verloren hadden. Vgl. 75.

82 Vgl. Apoc. 19, 15.

85 Hier wordt het doresien van het Aanschijn, in 12, 154 uitgelegd; vgl. bij vis. 14, 43, 52.

* 56 d.

92 gheheelre gheoefender cussene sonder sceden = kussen van een Liefde, die God, de Liefde, geheel wil bezitten, en haar beoefent zonder scheiden.

* LXXXV d.

95 De zeven gaven van den H. Geest. Apoc. 5, 6;

* 16 a.

[p. 145]

100 naturen gods; dese ne wart noyt creaturen hier^{100 *}101 uertoent/. Al was marien rechte minne cont, 102 ende die seuen gauen int werc der volcomenre 103 doghede, sine plach nie hemelscher reuelacien 104 vore hare opuaert/. Want si was van stilre redenen¹⁰⁴ 105 ende vol van godleker minnen/, ende versekert bi 106 verwandelinghen ende bi oefeninghen haers soens/,¹⁰⁶ 107 daer hare ghenoech te vollen die innechste ende¹⁰⁷ 108 die hoechste hemel cont bi was.

109 Doe seide hi: sich hier selue alle dese hebbene¹⁰⁹ 110 der minnen sijn di condere vordane meer dan mi/. 111 Want du moeder der minnen heues ghesien in dese¹¹¹ 112^* drie verholene wesene die du sies in danschijn¹¹² 113 der minnen/. Wi sient met dienste dat wi v dienen¹¹³ 114 in wondere; ende ghi siet ende selet sien in claerre¹¹⁴ 115^* redenen van kinnessen metter menscheit. Nu¹¹⁵

100 hier waarsch in den hemel der Serafijnen, vgl. 16; of: nooit te voren op aarde?

* prerogativa ipsius**

104 opvaert Hemelvaart.

106 versekert bi verwandelinghen haers Soens kan moeilijk iets anders beteekenen dan: bevestigd (in de goddelijke Liefde) door omgang met haar Zoon. In deze bet. wordt het woord in 't Mnl. Wb. niet opgenomen. Ik vat het op als vertaling van conversatio, afgeleid van verwandelen = conversari, onder de menschen wandelen.

107 Ghenoech is de lezing van A en B, C heeft ghenoechte wat zou kunnen beteekenen de verpersoonlijkte drang naar Liefdeverzadiging; maar dan ware de datief vereischt na cont sijn door ervaring bekend. Die hemel is de hemel der Serafijnen.

109 hebbene eigenschappen.

111 moeder der M. zij heeft den Godmensch ten volle geleefd.

* LXXXVJ-a.

112 wesene over deze drie wesene is voorts onophoudelijk spraak. Het zijn de drie soorten van ootmoedigheid, door de drie paar vleugelen beteekend. Zie 198 vlg..

113 dat in dien dat, doordat.

114 in wondere tegenover: in claere redenen schijnt te beteekenen: wij kunnen het alleen bewonderen.

* 57 a.

115 Zij zal het nog verstaan in haar menscheid; of: al zijt gij mensch.

[p. 146]

116 besiet ende besit voert dit ghehele rike / dat ghi¹¹⁶ 117 die minne hier siet besitten/; soe besiet dese drie 118 ghecierde wesene die ghi siet dat hier de minne 119 vercieren/ ende die hoghe lof die so uerblidet/. Jn 120 dese alle drie besiedi v seluen ende vent/, Ende¹²⁰ 121 ye doch besittijt hier gheheel ende gheciert met al 122 dien gheheelen wesene daer ghi die minne met 123 gheciert siet.

124 Ende alse ic mi besach soe waest alsoe. Ende 125 doe seidic den seraphin dat hi mi ontslote die .ij. 126 ouerste / ende die twee nederste seghele vanden 127 vloghelen die aent anschijn waren; ende hi deedt. 128^* Ende alse hi || op hadde ghedaen die twee ouer-^* 129 ste zeghele, doe quamen die die bi oetmoedicheden^*129 130 alle vren te nieute waren worden, ende nemmer- 131 meer vre hen seluen ne gheloefden der minnen 132 lieue yewerinc aue te gherakene, ende houden hen¹³² 133 alle vren vore minne onsalechst. Ende die cier- 134 heit die de ghene brachten die was onsegghe

116 vlg.. In 't Aanschijn der Minne moet Had. de drie sieraden der drie soorten ootmoedigheid zien. Zoo beziet zij haar zelve; immers zij is minne geworden en bezit de drie soorten van ootmoedigheid, niet alleen in hunne onderscheidenheid, maar in hunne geheelheid; wat weer het leven der hl. Drievuldigheid uitdrukt. Daar de onderste en bovenste vleugelen nog niet ontsloten werden, schijnt dít alles proleptisch gezegd. Of reeds kon Had. door de middelste vleugelen de geheele Minne aanschouwen.

120 ende vent en vindt gij u zelven; ende ye doch evenwel bezit gij ze niet gescheiden alleen, maar geheel, besittijt, nl. het rike, r. 116.

* LXXXVJ-b

* 16 b

* diepere oetmoedecheit

129 Dit is de tweede soort van ootmoedigen, verscheiden van die van r. 59. Maar het zijn dezelfden als die van r. 72-81: daar werden ze proleptisch vermeld, omdat Had. van de kroon der Minne was komen te spreken; dat zegt Had. dan ook uitdrukkelijk r. 156.

132 die nooit van zich zelven vertrouwden, dat ze de genegenheid der Liefde ooit zouden aanraken door iets van al wat ze voor haar deden

[p. 147]

135 leker dan eneghe daer men ye af las ochte bi 136 onsen tiden sach/. Die wesene warent die de¹³⁶ 137 minne ghecroent hadden ende gheciert hare 138 anschijn/. hare lof luudde oec met soe soeter stem- 139 men, dat opwaert vloyede met nuwen aderen/,¹³⁹ [140] ende die vlammen met soe nuwen ontstekene¹⁴⁰ 141^* menechfout dat eweleke nuwen brant soude ma- 142 ken/. Al die ouerste hoecheit wart daer binnen 143 soe menechfout verhoeghet /, Ende die wijtheit¹⁴³ 144 wart daer met soe wonderleke wijt ende verciert 145 bouen alle die daer te voren dore die middelste 146 zeghele comen waren.

147^* In die diepheit der minnen soe quam oec een¹⁴⁷ 148 nuwe gheruchte dat al waghede / Ende wonde- 149 rende onghehoerde loue/. Ende een nuwe wallende¹⁴⁹ 150 opspronc wiel daer op met nuwen storme weder¹⁵⁰

136 wesene hun deugden, eigenaardigheden.

139 dat = dat het nl. de lof, enz., aderen van zang.

140 vlammen het werkw. schijnt te ontbreken, of misschien moet vloeyden herhaald. Die vlammen zijn waarsch. de Liefdevlammen, van r.83

* 57 b.

143 Niet alleen bezetten zij de hoogste, de bovenste vleugelen; maar zij verruimen ook de wijdheid, vgl. r. 77.

* LXXXVJ-c.

147 De onderste vleugelen werden nog niet ontsloten; daarom moet wat volgt nog van de bovenste geesten verstaan worden: hier wordt gezegd de invloed van hun komst ook in de diepheit.

149 wonderende... love ook onderwerp van quam; of: dit nieuw gerucht bestond in: wonderende... love.

150 opspronc zelfst. nw., wiel van wallen imperf.. z.r. 211. Die opsprong beteekent de opneming der drie wesene in een. Hij komt uit de diepte: het is een opsprong van vlammen, die de vlammen r. 140 nog aanvullen, heviger doen branden. Uit de diepte dus komt lofgezang en komen Liefdevlammen, die het lofgezang en de Liefdevlammen van r. 138 vlg. nog aanvullen.

[p. 148]

151 te wlne die nuwe toecoemste die daer bernen/. 152 Dese ghecierde gheeste quamen metter hogher¹⁵² 153 maren vore minne / ende vore mi in dat anschijn 154 der vloghele/; ende si worden alle gheset op die 155 vre elc van sinen seraphin. Ende altehant || worden^* 156 dese gheciert alle in die selue vorme die minne 157 ane hadde daer se gheciert sat ende diese mi 158 hadde ghegheuen.

159 Ende doe op waren ghedaen die twee nederste¹⁵⁹ 160 zeghele vanden vloghelen dies anschijns, Doe 161 quam ene scare onmenegher ende met vele menech-¹⁶¹ 162 foldegheren wonderen / dan alle dandere hadden ^*163^* ghedaen/. Dese waren de ghene die oetmoedecheit 164 begheuen hadden tusschen hen ende hare lief bi 165^* vriheiden van minnen, Ende die kinnesse hadden^*165 166 ghenomen tusschen hen ende haren god hoe ghe- 167 daen hi ware in siere cracht van siere redenen¹⁶⁷ 168 ende van sinen rike / ende van siere goede / ende 169 van siere suetheit / ende van al sinen wesene daer¹⁶⁹

152 Dese gheeste nog steeds van de bovenste vleugelen: metter hogher maren vgl. 228: hunne stem is de hoogste stem der Minne.

* 16 c.

159 volgen de geesten der onderste vleugelen.

161 ze zijn gering in getal.

* humilitatem postposuerunt

* LXXXVJ-d.

* 57 c.

* vertegenheit van oetmoedecheiden**

165 Dezen hebben ootmoedigheid afgelegd en zich stout tegenover God geplaatst om Hem geheel aan te durven. Daarom hebben zij kennis genomen, als rechtstreeks, tusschen hen en hun God, hoeghedaen... Vgl. 183. Het beeld schijnt te zijn: dat ze die volle kennis van God klaar vóór zich, tusschen hen en God, hebben geplaatst, om ze geheel op te eischen.

167 van siere redenen hangt af ofwel van kennesse (of: hoeghedaen), ofwel van cracht; in dit laatste geval beteekent het: wat betreft. Rede wordt vermeld, omdat zij ook met Rede hadden gediend, tot zij hadden afgelegd al datter Redenen behoert.

169 dus van Gods rike enz. zelf

[p. 149]

170 hi sijns selues in pleghet. Dese wesene haddense^{170 *}171 bekint met dien .vij. gauen die ic eer seide die 172 de minne onder de voete hadde/. Ende doesi in 173 dienste waren om die gauen, doe haddense oet- 174 moedecheit marien ende der gherre die vte dien¹⁷⁴ 175 ouersten seghelen quamen / ende van oetmoede 176 der minnen loechenden / ende der minnen waer- 177 heit soe na bekinden / ende soe hoghe bouen hen,¹⁷⁷ 178 Ende hen anders niet en wisten dan vore minne 179^* niet/. Die .vij. gauen sijn .vij. tekene der minnen/.¹⁷⁹ 180 Ende dat achtende es gherijnnesse van ghebru-¹⁸⁰ 181 kene / die al af doet datter redenen behoert, ende ^*182 lief in lief een valt. Maer wantse die gauen hadden¹⁸² 183 ende dat achtende kinnende worden / ende hen 184 minne dat eischede, so maendense alle vren dat¹⁸⁴ 185 ghebrukenesse || ende en gheloefden haren lieuen^* 186 minnen niet / ende dochte hen datse allene minden 187 ende hen minne niet en hulpet. Die ontrouwe¹⁸⁷

170 wesene eigenschappen van God, juist vermeld; bekent en beoefend.

* radix donorum

174 Dit wil niet zeggen, dat ze later boven Maria komen. Vgl. 218.

177 soe na om hun Liefdedrang.

* LXXXVIJ a.

179 tekene. Hierdoor wordt misschien uitgedrukt, dat de zeven gaven van den hl. Geest vooral in het Liefdeleven toepassing vinden en de ziel bekwamen om door den hl. Geest, door de Liefde, aangedreven te worden. Zooals de hl. Thomas leert: dona sunt quidam habitus perficientes hominem ad hoc, quod prompte sequatur instinctum Spiritus Sancti. (Summa theol. I, II 68, 4 c).

180 gherynnesse nl. het rechtstreeks aangeraakt worden (de mystieke aanraking, tactus Dei) om God te genieten.

* rationem postponit

182 een valt in lief valt, zoodat ze één zijn.

184 Door die aanraking aangedreven, maenden, eischten ze voortdurend de Godsgenieting. Zij beschuldigden, in heilige vrijheid, de Liefde van hen alleen te laten beminnen, van hun geen wederliefde te toonen.

* 16 d.

187 Ontrouwe paradoxaal-dionysiaansch: deze Ontrouwe (vgl. l. 54, Br. 8, 31; Rgd. 10) maakt hen stout en overmoedig tegenover de Liefde. Misschien is hier Ontrouwe van wegen Liefde bedoeld, die niet helpt.

[p. 150]

188 maectse so diep dasse die minne al verwielen,^*188 189 ende si gaen hare met sueten ende met sueren 190 ane/. Wat die minne gheuet, dats ghesuert ende¹⁹⁰ 191 vertert ende verslonden; watse nempt, dats rike ghe- 192^* maket van groter ghewout van ghebrukene dies ma-¹⁹² 193^* nens der minnen/ alle vren groet effen hare seluen/, 194 Soe oec datse al die list gods besceden en can.

195 Dese quamen voert gheciert ghelijc der minnen 196 in alre cost ende in alre gherede. Dat ghetal van 197 desen kinnic ende dat es herte cleine ende alle 198 kinnicse diet sijn in den hemel ende in erde. Ende 199 die met al drien desen wesenen volwassen sijn /¹⁹⁹ 200 ende selen van dien die nu godleec sijn, diere en²⁰⁰ 201 sijn nu inden hemel maer .xxix. ende hier en ^*202 leeftere maer .lvj. ende diere es nu gheboren inde 203 wighe .xi. ende .vj. loepter achter straten spelen, 204 ende .v. salre noch gheboren werden, Ende nem-²⁰⁴

* infidelitas profuudauit

188 verwielen: in zich geheel kunnen opnemen als in een draaikolk.

190 Wat de M. hun ook geve, dit is dra verteerd, nooit genoeg; ghesuert = bron van leed, omdat het nooit voldoende is.

* 57 d.

192 vgl. 184: wat Liefde neemt, wordt vermogend gemaakt van de groote kracht van het genieten van dit manen, om Minne te hebben gelijk haar zelf. Ik begrijp: Wat Minne ook neemt, (terughoudt, niet helpt), zij eischen er des te sterker, machtiger, geheel Minne om, en willen met Minne gelijk zijn, zoodat geen list van God ze nog zou kunnen scheiden van Liefde: die list is het niet helpen van r. 187. Vgl. 234.

* LXXXVIJ-b.

199 met al drien wesenen bedoelt de eigenschappen van de drie paar vleugelen.

200 godleec is dus een voorbereideningsstadium voor het volwassen zijn in de drie wesene.

* numerus fruentium tunc**

204 nemmer = niet meer.

[p. 151]

205 mer en salre in allen drien volwassen sijn/. Die 206 somme es. C. ende .vij.. Die metter middelt ende²⁰⁶ 207 vanden nedersten, diere es van dien tween vol- 208 wassen/ drie dusentech ende .viij.. Vander diep- 209 ten ende vanden ouersten volwassen iiij.^M ende 210 .lxxxiij.. Ende vander middelt wijdden allene 211^* VI^M ende .cc. .lxxxiiij.: ende die opwal vanden op²¹¹ 212 spronghe die ic vore || seide, die quam met eenre^* 213 groter druust ende verslant in enen wesene alle 214 dandere. Ende ic seide met eenre groter vieregher 215 stemmen/: Ghi seraphinne die dit ambacht van 216 onsen wondere hebt te dienne, staet ende huedt 217 onse glorie; wi selen alle een werden ende een al/.²¹⁷

218 Ende maria die de ouerste was van dien .xxix. 219 si seide te mi/: Sich hier eest al ghedaen; comt²¹⁹ 220 dore alle dese wesene ende dore smake die minne 221 die du in oetmoedecheiden soeghets / ende met²²¹ 222^* ghetrouwer redenen cierets ende berechtes ende 223 met diere hogher trouwen ende met diere gheheelre 224 ghewout dwonghes / ende een makets/. Daer bi 225 ende om dine hoghe ghewout, soe es di dese ver-

206 29 + 56 + 11 + 6 + 5 = 107.

* LXXXVIJ-c.

211 die opwal zinspeelt op r. 149 vgl.. Die opwal moet beteekenen: degenen die de volmaaktheden der drie vleugelen samen bezitten; waartoe het kleine getal behoorde. Immers werden opgesomd die behoorden tot de middelste en nederste; tot de onderste en bovenste vleugelen; dan zou daarop volgen: tot alle drie te gelijk. Of beteekent dit: de vereeniging in Liefde van allen?

* 17 a.

217 Zinspeling, dunkt me, op Deus omnia in omnibus 1 Cor. 15, 28: een nl. in de Godsgenieting.

219 Dit is het eindpunt.

221 soeghets, cierets, berechtes imperf. in oetmoedicheden = bovenste vleugelen; ghetrouwer redenen = middelste vleugelen; hogher Trouwe = de ontrouwe der onderste vleugelen.

* 58 a.

[p. 152]

226 borghen hemel cont ghedaen aldus; alsoe du 227 minne hier sies alsoe esse gheciert ende met desen 228^* sanghe gheloeft/. Want loechenen der minnen²²⁸ 229 met oetmoede/, dat es die hoechste stemme der ^*230 minnen/. Die werke der hoechster trouwen der 231 redenen dat es die claerste stemme der minnen 232 ende die bequaemste. Dat gheruchte der hoechster 233 ontrowen dat es die suetste stemme der minnen. 234 Daer en machse hare niet langhere deilen noch²³⁴ 235 sceden. Dese heefstu van beghinne ghehadt sider²³⁵ 236 dattu ierst die godheit ontfinghes / dese .iij. 237 wesene, ende ie sider was die minne van di aldus 238 gheciert in dit ghehele anschijn der ewegher god- 239 heit dat nie mensche meer ne dede alsoe, sonder 240 die vanden mensten ghe || tale, daer ic dat .xxix.^* 241 af voluulle. Sich wiltuus alsoe voert meer ghebru-²⁴¹ 242 ken alse ic / Soe moestu dinen sueten lichame 243 hier hebben. Maer omme die/ die du vercoren 244^* hebs met di in dit te volwassene die noch niet

* LXXXVIJ-d.

228 loechenen der Minnen met oetmoede behoort tot de bovenste vleugelen; werke enz., tot de middelste; gheruchte der hoechster ontrouwen tot de onderste vleugelen.

* nota voces in celo

234 Daer in die ontrouwe.

235 sider dattu ierst die Godheit ontfinghes; men ontvangt de Godheid door gelijkvormigheid met den Godmensch: zooals Maria den Godmensch ontving, zoo heeft ook Had. Hem eens ontvangen. Vgl. r. 17 vlg. r. 251.

* 17 b.

241 Had. wordt teruggezonden, om hare genooten te geleiden en tot volwassenheid te voeren: om de Liefde geheel te kunnen genieten, zou ze haar lichaam in den hemel moeten achterlaten. Zij wil ter wille van hare genooten afstand doen van deze zaligheid. Maar zoodra ze verlangt, zal men haar komen halen naden viertechsten dag. Duidelijke zinspeling op Jezus' hemelvaart; welke voorstelling werd ingegeven door het symbolisme van de leer over de gelijkvormigheid met den Godmensch. Die viertichste dach moet natuurlijk symbolisch opgevat; zooals trouwens al die visioenen. Men ziet ook hoe ver het parallelisme tusschen den Godmensch en de ziel gedreven werd.

* LXXXVIIJ-a.

[p. 153]

245 volwassen en sijn ende te vorst die du alre meest²⁴⁵ 246 mijns, so wiltuut noch versten. Ende in die eerste 247 vre die du wils hale wi di; Ende na dattu nu²⁴⁷ 248 weder coms/ saldi die werelt cume laten leuen, 249 Ende dinen lichame dien du so edelleke houts 250^* ter minnen saltu weder met di halen enen corten 251 tijt naden viertichsten dach^*.

252 Ende dat anschijn ontdede hem al dat was / 253 ende minne die daer gheciert sat/: Dat anschijn 254 daer ic alle dinc in bekinde ende sach, daer saghic 255 in hoghede wijdde diepte. Doe ghinc mi ghe- 256 bruken als te voren ende ic viel in die grondelose²⁵⁶ 257 diepte, ende quam buten den gheeste op die vre²⁵⁷ 258 daer men nemmermeer af segghen en mach/.

245 en vooral om degenen die gij meest mint (mijns = minnes), wilt gij 't nog uitstellen.

247 wedercoms uit de verrukking.

* 58 b.

* videtur de resurrectione

256 als te voren. Ik meen niet dat dit bet.: zooals vroeger; ze heeft er immers nog niet van gesproken, (of bij r. 217?); maar: alles overtreffend.

257 quam buten den gheeste totnogtoe was zij in den gheeste; maar door dit ghebruken komt zij buten den geeste, nl. in de genieting, buiten alle onderscheiden kennis, en dit was een ure waarover men nooit iets kan uitbrengen; dat is het onuitsprekelijke. Vgl. 5, 63; 10, 72.

1 A sondaechs B tsondaechs (A vóór cinxenen: die geexp., in B die ook geschr. en doorgeh.*) B sinxenen (vóór s iets geschrapt) 2 B geeste B gen. 3 B minne (i.r. bijgev.) B makede (de op ras.) 4 B hadden B gew. 5 sachic B horde; luden 7 B zwert; niet ne m. 8 B noch recht noch ere 10 B ger. B sachic B horde 11 luden: de A minnen 13 .i. 14 A nye; en A seraphinnen B zeraphinne 15 alleluya 16 B verhoelnen 17 alle die B gene. 18 nye 19 A egipten 20 A prophetien B prophesien zwert 21 B de z. 22 A man ne B man ne (uit man nen) soechden; en w. 23 A sel; eweleke

25 B oppenbarde 26 aenscijn A heilighen B heileghen 27 B lanxte sire; ewelecheit B gen. 28 aenscijn; .vj. B vlogele 30 B vlogense 31 B die erb. slote (uit sloten) 33 B welcken .ij. 34 B hogede 35 .ij. B vliegen 36 wide (A seden der i.r. bijgev.) B zeden (A na minnen: geradeerde plaats van 6 of 7 letters) 37 .ij. B vliegen in de grondeloese 38 B vlogele 39 A aenscijn B aenschijn 40 zeghele 41 aenscijn B zijn; die ontbr. B ger. 42 B gew.; niemen

43 B geuen B en (i.r. bijgev.) seleus 45 sachic B zer.. 47 A met hem B hen 48 geeste A ghecierdt (d verb.) 49 redenen 50 B haer 52 B hare 53 A sijn B eersche 54 B die zer. A ten d. 55 minne

56 B onverwonnene 57 B zer. 58 A seghele B zeghele: .ij. 59 aenscijns 60 B de w. 61 B const 62 B werdege; verblinden 63 B m.v.s.d.y.i. i.r. bijgev. A verhoelen 64 B minnen (op ras ) A verholenleerke (sic) B verhoelenleke (le i.r. bijgev) B ger. 66 C di A die ende (maar orde door teeken herst) B zer. 67 sachic 68 A aenscijns B zetel (A tusschen daer en op: m geexp.) 69 die m. B der c. 70 A coninginnen A hare h. 71 stoet B hogen 72 B ger. 73 B geu. A voer w. B vor. w. 74 B zwert 76 A ome 77 B ellendege C wijdde (v.a.h. op ras.) A wide

78 B vlogen; en A wordet 79 B verblide B sange; die 80 niemen; en sal; die de 81 B al ontbr. 82 B zwerde 84 A blixenen B blixemen B Hare A aenscijn B aenschijn 85 B zien 86 B de ontbr. B gewrachte 87 moetic 88 B in ontbr. B mochtmen 89 dies B zwighic 90 arme 92 B geh. 93 B gheoefendere (dere op ras). Hare 94 A 94-111: streep i.r. (B na wondere staat onder hare doorgeh., in op ras.) 95 B wijde B de erb. 97 B de zeraphin sette mi daer (i.r. bijgev.) op ende hief ende seide 98 ende seide; de m. 99 A aenscine

100 (A een hand i.r. verwijst naar dezen regel.) (B hier staat boven in doorgeh. tusschen cr. en vert.) 101 C comt (m tot n geexp.) 103 doechden; reuelatien 104 A hare op wert vaert (maar wert geexp.) B op vart 106 B zoens 107 C ghenoechte te vollen B genoech te vollen 108 A diere h.h. 110 voert ane 111 A ghesijn B gesijn* 112 .iij. verhoelne; ziet (B na verhoelne gerad. pl.) A daenscijn B daenschijn 113 B wy 114 B B zien 115 A 115-138: streep i.r. een weinig onderbroken bij de randnota 130

116. B besit (t op ras.) vort B geh. 117 A minnen; .iij. 118 A gecierde 119 B hoge; soe 120 .iij. A vent (e onduidelijk) B vent (en op ras.) 121 B geh. 122 A ghehelen B gehelen 124 A als ic B alsic 125 B doen B ten zer. 126 .ij. B zeghele 127 A aenscijn B aen daenschijn 128 B hi erb. B hadde (uit... den) ged.; .ij. 129 A seghele C die quamen (i voor o); oetmoedecheiden 132 (C of yewerint?) A ane B aue (uit ane)* B ger. 134 B gene B onts.

135 (A tusschen dan en enege staat y geexp.) B enege dinc (dinc i.r. bijgev.) 136 tide 138 A aenscijn B anscijn; lude B zueter 139 vloyde 140 B soe (i.r. bijgev.) B ontstekene (uit ..enen) soe (doorgeh.) 141 B euw. 142 B al (daarna ras. voor 2 lett.) 143 B menichfout A verhoghet B verhoget; C wijsheit 146 -.i. 147 .i. 148 B ongehorde; .i. 150 B viel

151 C nuwe (uit nuuwe: eerste n doorgeh.) A coemste B comste 152 geeste; A 152-155: streep i.r. B hoger 153 C maren (uit maien) B voer mi A aenscijn 154 B vlogele (l van vl. erb.) B ges. 155 B worden die ghec. (die op ras.) 158 B gegeuen. 159 .ij. 160 vlogele A aenscijns B aenschijns 161 A ende met menege menechfoldeghern B ende met menege menechfuldegher verwonderen (B heeft de n van A... ghern gelezen als v en er de verkorting van er bijgev.*) 163 B die gene 164 A tusschen hem 165 (A bovenaan de bl. staat een kruiske) B kinnessen 166 B gen. A tuschen hem B ged. 167 C van cracht tot goede: i.r. bijgev. B sire r. 169 B zueth.

170 selfs B pleget C wese 172 die v. B doese 174 ute den 175 B zeghelen 176 A lochenden B loech... (e erb. bijgev.) 177 B hoge A bouen hem 178 A hem 179 B zijn 181 B behort 182 .i.; Mer; de 183 B dat (i.r. bijgev.) 185 A ghebrukene B ghebrukenessen C ende onghel.. 186 A minne B lieue minnen A hem 187 B halp (a op ras., na p gerad. pl. van 2 lett.)

188 soe; datse de m. 189 ghaen B zueten 190 de m. B geu. 191 A verteert; nemt B gem. (B tusschen gemaket en van: heuet doorgeh.) 193 effens (B tusschen groet en effens gerad. pl. van 2 letters.) B haer 195 A quamen vore B gheciert vort (maar orde door teeken herst.. rt op ras.*) 196 A 196-211: streep i.r. B in al 197 kinic; herde 198 kinicse A dijt in hemel B diet (et op ras.*; in C staat bij dezen regel een i.r.) 199 A allen .iij. B allen desen .iij. wesen B zijn 200 B ende (op ras.) B die (op ras.) godlec B zijn 201 B zijn 202 B leftere B geb. in die (C bij 202, 203, 204, 205 staat een i.r.) 203 wieghe 204 geb.; nemmeer

205 saller: drien ontbr.* (in de plaats staat in A deren doorgeh.) 206 hondert 207 .ij. 208 M.M.M. ende achte 209 M.M.M.M.; ende ontbr. 210 A widen B ende v.m.w. alleene VI^m. CC. ende lxxxiiij. ben, i.r. bijgev. d.a.h. 212 B ere. 213 A 213-217: streep i.r. 215 B zer. 216 A diene B dienen 217 .i. A .i. B ende .i. werden al 210 A 218-230: nieuwe streep i.r. B de erb.; vanden 219 B ged. 220 B dese: se erb. 221 B soeghes (s op ras.) 223 B hogere A trouwe B geh. 224 B gewout (u uit n): dwonges .i. makes 225 hoge B gew.

228 B sange gel. A lochenen 229 C van met oetmoede tot minnen; i.r. bijgev. d.a.h. 230 de w. 232 ger. 233 ontrouwen B de zuetste 234 B haer A langere B langher deylen 235 sceiden B heuestu B geh. 236 A eerst; ontfinges 237 ye 238 A in dijt B dit (t op ras.*) gehele A aenscijn B aenschijn (A van 238 tot 241: streep i.r.) 240 anden (v is verdwenen, het hs. is hier wat versleten) B minsten 241 B vort 242 B als; moetstu B zueten 243 ome 244 B heues

245 B zijn 246 (A 246 tot 249 streep i.r.) A mins B mins (op ras. uit mijns); soe B in ontbr. 247 A nu (schijnt verbet. uit mi) B mi 248 de w. 249 soe edeleke 250 metti 251 A viertechsten 252 C van ontdede tot anschijn: i.r. bijgev. d.a.h.. A aenschijn B aenschijn A (252 tot 257 streep i.r.) 253 B gec.; aenscijn 254 met bekinde; sach ic (A na ic ras. van 2 letters, waarschijnlijk in) 255 A hoechde B hoge wide B ginc B gebr. 256 C ende erb. B in de grondeloze 257 geeste