Visioenen

Regelnummers proza verbergen

[p. 71]

Zevende Visioen

Inhoud.

Op een Sinxendag, in de kerk. Had. verkeerde in een toestand van vurig verlangen, zoo dat zij over haar geheel lichaam sidderde en beefde, 't Was of al haar ledematen dreigden uiteen te barsten. Zij begeerde nl. ten volle den Geliefde te bezitten, met Hem vereenigd te zijn in zijne Menschheid, om die geheel op te nemen en daarin sterk te staan, veel te lijden, zonder te bezwijken; daartoe verlangde zij, dat ook zijn Godheid haar innig vereenigd zou worden, geheel en volkomen, ten einde Hem te kunnen voldoen in alle lijden; wat zij steeds meest begeerd had, om vergoddelijkt te worden.

Van het altaar komt een arend op haar toegevlogen, die haar zegt, dat zij zich zou voorbereiden om één te worden. De arend keert zich om en verzoekt den Godmensch zich aan haar te vertoonen. Jezus verschijnt haar, eerst als een kind; dan brengt Hij haar de communie, als man met het kleed dat Hij droeg bij 't laatste avondmaal. Zij ontvangt Zijn Lichaam en Bloed. Dan wordt zij met Zijne Menschheid vereenigd; en zij heeft een oogenblik kracht om dit te dragen.

Allengskens verdwijnt de schoone man; zij voelt zich één met Hem. Dit was als het genot van Geliefden. Nadat zij zich één met Hem voelde, was het alsof zij in Hem was overgegaan.

Algemeene beschouwingen.

Het visioen beeldt de groote leer van Had. uit: één worden met Christus in zijn Menschheid, om op die wijze met Hem vereenigd te worden in de Godheid. Dit éénworden met Jezus' Menschheid wordt voorgesteld als een samensmelten in elkander. Aldus komt ze, naar 't schijnt, ook tot vereeniging met de Godheid. Die vereeniging met Jezus' Menschheid wordt op een wijze geschilderd, die men wel eens zinnelijk heeft genoemd: maar de uitbeelding der gedachte, de vereeniging met Christus' Menschheid, heeft de voorstelling machtig beïnvloed. Daarmee zal wel rekening moeten gehouden.

[p. 72]

Wat men ook denke over de visioenen als ervaringen, de ervaring is hier veelmeer van geestelijke natuur, en het zinnelijke wordt door het intellectueele karakter ervan sterk gedempt. Dit is overigens de eenige plaats, die in Had. zinnelijk zou kunnen genoemd worden. Om haar te beoordeelen moet zij ook in verband gebracht met haar geheele leer.

Men merke ook op, dat de vereeniging met Christus' Menschheid een vereeniging is door het lijden en door volmaakte deugd-, doghet-, beoefening, waardoor blijkt, dat het lijden, het doghen, niet nagestreefd wordt om 't lijden alleen, maar om die gelijkvormigheid, die eenheid met den Godmensch; waardoor het lijden zijn diepe beteekenis krijgt en in zijn volle waarde wordt gesteld.

In de inleidende beschouwing wordt het volledigst de toestand beschreven die de extase voorafgaat. Omtrent met dezelfde woorden wordt de toestand der ziel beschreven in de vijfde maniere van Minnen uit Limb. Serm. XLII; vgl. Reypens, S.J. Een verdoken parel der Mystiek in Dietsche War. en Belf. 1923, Juni, 724.

Daarbij dient opgemerkt, dat het visioen niet gebeurt inden gheeste; niets van dien aard (b.v. ic wart opgenomen inden gheeste) gaat vooraf. Zoo is het te verklaren, dat eerst aan het slot gezegd wordt, hoe zij wart verwandelt ende opghenomen in den gheeste. En inderdaad, dit visioen gebeurt in haar lichaam: elders is haar geest als buiten haar lichaam. Daarom kan ze ook nu vereenigd worden met Christus in hare menschheid.

Van belang voor den tijd van Had. is de mededeeling: dat zij ook bij de hl. Communie den kelk nuttigde, en dat de communie onder beide gedaanten nog als een algemeene gewoonte wordt voorgesteld. Wanneer de gewoonte onder beide gedaanten te communiceeren in onze gewesten in onbruik geraakte, heb ik niet met zekerheid kunnen vaststellen. In den loop echter der 13^e eeuw verdwijnt het gebruik voor de leeken om onder de gedaante van wijn te communiceeren. Ten tijde van den hl. Thomas en van den hl. Bonavontura, na het midden der eeuw, schijnt de vroegere gewoonte al voorgoed aan 't uitsterven te zijn; zonder dat echter bepaald kan gezegd worden, wanneer dit gebeurde. De verschillende kerken namen de nieuwe gewoonte de eene wat vroeger dan de andere over. In alle geval, uit de

[p. 73]

woorden door Had. gebruikt blijkt ten stelligste, dat de communie onder beide gedaanten in haar tijd en in haar bekende omgeving nog de eenig gebruikelijke was, zoodat aan een ander gebruik, om slechts onder eene gedaante te communiceeren, niet eens gedacht werd. Dit kan moeielijk na de tweede helft der 13^e eeuw zijn geweest: zoodat dit visioen in de eerste helft der 13^e eeuw moet hebben plaats gehad.

In het leven van de Gelukz. Aleydis van Schaarbeek wordt verhaald, hoe zij, om hare melaatschheid, niet tot de nuttiging van den kelk kon toegelaten worden. De communie onder beide gedaanten wordt daar voorgesteld als een gebruik bij de Cisterciënsers, waaruit dan zou volgen, dat dit gebruik elders, in de parochiekerken, niet meer bestond. De woorden echter zijn niet duidelijk: dum aliquando, prout est consuetudo in ordine Cisterciensi, ad altare Dei cum ceteris pro Dominica accederet refectione, et postea prae ceteris causa suae infirmitatis a calice et Sanguine Domini se cerneret amoveri. (AA. SS. Jun. II, 480,15). Waarschijnlijk is de gewoonte te verstaan, van de wekelijksche communie 's Zondags. Aleydis stierf 1250, den 11 Juni.

[p. 74]

1^* TE enen cinxen daghe wart mi vertoent^* 2 inde dagheraet/, ende men sanc mettenen² 3 inde kerke / ende ic was daer /; ende mijn herte / 4 ende mijn aderen / ende alle mine lede scudden /⁴ [5] ende beueden van begherten/; ende mi was alst 6 dicke heeft gheweest/ Soe verwoeddeleke/ ende 7 soe vreeseleke te moede/ dat mi dochte, / ic en⁷ 8 ware minen lieue ghenoech / ende mijn lief en 9 uerwlde minen nyet, dat ic steruende soude verwoe-⁹ 10 den ende al uerwoedende steruen/.||Doe was mi van^*10 11 begherliker minnen/ soe vreseleke te moede/ ende 12 soe wee/ dat mi alle die lede die ic hadde sonder- 13 linghe waenden breken ende alle mine aderen 14 waren sonderlinghen in arbeiden/. Die begherte 15^* daer ic doe in was die es ontseggheleke enegher 16 redennen / ocht yemens die ic kinne /; ende¹⁶ 17 dat selue dat icker af segghen mochte ware 18 ongehoert vore alle die die minne nye en bekinden¹⁸ 19^* met begherten werken/ ende die vore minne nye¹⁹

* LXXIJ-d. I

* .vij. cap.^m

2 Zij verbleef dus bij een kerk, waar het officie gezongen werd: een kloosterkerk dus, waarschijnlijk, of collegiale kerk; geen gewone parochiekerk,

4 aderen waarsch. zenuwen.

7 dat mij docht zoo ik Hem, den Geliefde, niet ghenoech ware en zoo Hij mijn nyet (hevige begeerte) niet vervulde, dat ik dan zou sterven.

9 dat ic stervende soude verwoeden ende al verwoedende sterven, uit A, daar dit wel oorspronkelijk zal zijn.

* 8. b.

10 Herhaalt hetzelfde; maar 't voorgaande drukte uit wat haar dicke hadde gheweest; hier nu, hoe 't haar was bijzonder op dien dag.

* LXXIIJ-a.

16 ocht yemens die ic kinne: yemens is appositie bij enegher; voor eenige taal, van wie ook.

18 onghehoert onbegrijpelijk, dwaas.

* 49 b.

19 met begherten werken met de werken der begeerte: die haar nooit begeerden te bezitten en er niet naar hadden gestreefd; ende vore Minne die de Minne nooit als de hare heeft erkend.

[p. 75]

20 bekint en waren/. Aldus maghicker af segghen/: 21 Jc begherde mijns liefs te vollen te ghebrukene / 22 ende te bekinnenne ende te ghesmakene in allen²² 23 uollen ghereke/; Sine menscheit ghebrukeleke²³ 24 mitter miere/ Ende de mine daer in te ghestane/ 25 ende starc te wesene in onghebrekelecheiden te²⁵ 26 valne / dat ic hem weder / dat onghebrekeleke²⁶ 27 ghenoech ware/: Suuer ende enech/ ende in allen²⁷ 28 te vollen ghereke ghenoech te doghene in elker 29^* doghet/. Ende daer toe woudic van binnen/ dat 30 hi mi met siere godheit in eneghen gheeste ghe-³⁰ 31 noech/ ende al ware/ dat hi es, sonder ontbliuen/. 32 Want die ghichte coesic meest bouen alle ghich- 33 ten/ die ic ye ghecoes/: dat ic ghenoech ware in 34 allen groten doghene; Want dat es dat volco-^*34-35

22 in allen vollen ghereke met al wat tot die menschheid behoort, ten volle, cf. r. 24.

23 ghebrukeleke in genietende ervaring verlangt zij de Menschheid van Christus in haar werken en doghen op te nemen, en door die genietende ervaring in die opname van Jezus' Menschheid kracht te hebben om daer in te ghestane.

25 en sterk te blijven om niet te vallen, te bezwijken, wanneer mij niets van Christus' doghen en lijden ontbreekt. Had. wilde ten volle al 't lijden en doghen van Christus Menschheid opnemen (in onghebrekelicheiden) en dan sterk zijn om niet te vallen. Dit niet te vallen moet afgeleid worden uit sterc te wesene; om sterk te zijn tegen 't vallen, als zij 't ten volle heeft.

26 dat zoodat ik Hem weder dat (hierin, nl. r. 27) ghenoech ware, onghebrekeleke is bijwoord; zonder dat iets ontbreekt, stipt, trouw.

27 zuiver ende enich: waarschijnlijk zonder bijmenging van wat haar dit zou verlichten; en in allen, dat is, in elker doghet, te vollen ghereke tot volle toegehoorigheid = met al wat er bij behoort; ten volle.

* LXXIIJ-b.

30 Zij wilde dat Christus zich haar meedeelde in zijne Godheid, geheel en gansch, om haar te steunen; in eneghen gheeste = zooals één geest met Hem te zijn.

* satisfacere penis in etc.

34-35 Want dat es dat volcomenste ghenoech doen om op te groeien en zoo God met Gode te zijn. Want dit ghenoech doen om op te wassen tot God is, vraagt: doghen, pine enz.

[p. 76]

35 menste ghenoech doen te wassene god met gode 36 te sine/. Want dats doghen/ ende || pine / ellende/^* [37] ende in groten nuwen vernoye te sine / ende dat 38 al laten comen ende gaen sonder vernoyen / ende 39 el en ghenen smake daer af te hebbene dan soete³⁹ 40 minne/ ende helsen ende cussen. Aldus begherdic 41 dat mi god ware hem mede ghenoech te sine.⁴¹

42 Doe mi aldus vreeseleke te moede was/, Doe 43^* versaghic vanden outare comen gheuloghen te 44 mi enen are die groet was/; ende hi seide mi: 45 Wiltu een werden / soe ghereide di /. Ende ic 46^* stoent op mijn knien/, ende mijn herte gheberde⁴⁶ 47 vreseleke dat enechleke te anebedene/ na sine⁴⁷ 48 werde werdecheit/, dat doch mi onghereet ware/,⁴⁸ 49 dat wetic wel, wet god, altoes te minen wee ende 50 te minen sware/. Ende gheen aer keerde segghen-⁵⁰ 51 de/: Gherechte here ende moghende/, Nu tone⁵¹ 52 dine moghende cracht dijnre enecheit te eneghene

* 8 c.

39 dit te smaken als soete m., helsen enz. Vgl. 1, 180.

41 dat mi God ware dat Christus zich mij zou mededeelen, om hem daarmee ghenoech te sine.

* LXXIIJ-c.

* 49 c

46 mijn herte gheberde vreseleke geraakte in een vreeselijken toestand,

47 dat enechleke te anebedene: om dat te aanbidden; dat heeft als grammaticaal antec. het een-werden, als logisch antecedens de geliefde, met wien ze één zal worden; enechleke is bijw. bij anebedene en bijna zooveel als ons innig: met geheele verzameling van zich zelven.

48 onghereet onmogelijk.

50 keerde zich om, naar iemand anders, de Geliefde.

51 Nu tone = toon hoe innig gij een ziel met u kunt vereenigen na ghebruken dijns selves.

[p. 77]

53 na ghebruken dijns selues/. Ende hi keerde hem⁵³ 54 weder / ende seide te mi /: Die ghecomen es hi^54-56 55 comt weder / ende daer hi nye en quam, daer 56 en comt hi niet/.

57 Doe quam hi vanden outare hem seluen toenen- 58 de alse een kint/; Ende dat kint was van dier ^*59 seluer ghedane/ dat hi was in sinen yersten drien 60 Jaren/; ende hi keerde hem te mi waert/ ende nam 61^* vter ciborien sinen lichame in sine rechte hant /⁶¹ 62 ende in sine slinke hant nam || hi enen kelc /^* 63 die sceen vanden outare comende/, maer ic en 64 weet wanen hi quam/. Daer mede quam hi in die 65 ghedane des cleeds / ende des mans dat hi was⁶⁵ 66 op dien dach/ doen hi ons sinen lichame iersten^* 67 gaf, also ghedane mensche / ende man / Soete 68 ende scoene / ende uerweent ghelaet tonende /, [69] ende also onderdanechleke te mi comende / Alse 70 een die eens anders al es/. Doe gaf hi mi hem 71 seluen in specien des sacraments in figuren alsoe⁷¹ 72 men pleghet/; Ende daer na gaf hi mi drinken 73 vten kelke ghedane ende smake alsoe men⁷³

53 na bepaalt van welke vereeniging er spraak is: volgens die vereeniging waardoor men u zelf bezit, opneemt. Vgl. hierbij voor de bet. van ghebruken r. 23.

54-56 Apocalyptische toespraak, naar analogie van: qui habit, dabitur ei; qui autem non habet, et quod habet auferetur ab eo. (Mt. 13, 12). Wat juist bedoeld wordt, weet ik niet: Jesus komt zooals Hij eenmaal gekomen was, als kind, jongeling, man, tot de Zijnen.

* forma pueri

* LXXIIJ-d.

61 Ik heb C sine tot sinen veranderd, zie r. 66.

* 8 d.

65 in die ghedane des cleeds ende des mans: met het kleed en in den ouderdom dien hij had toen...

* sponsus

71 in figuren nl. onder de gedaante van de hostie, also men pleghet zooals 't de gewoonte is.

73 ghedane ende smake hebben bijna bijvoeglijke kracht: met de gedaante en met den smaak (van wijn).

[p. 78]

74 pleghet /. Daer na quam hi selue te mi, ende⁷⁴ 75^* nam mi alte male in sine arme / ende dwanc 76 mi ane heme /; ende alle die lede die ic hadde 77^* gheuoelden der siere in alle hare ghenoeghen / [78] na miere herten begherten/ na miere menscheit /. 79 Doe werdic ghenoeghet van buten in allen vollen 80 sade/. Ende oec haddic doe ene corte wile cracht⁸⁰ 81 dat te draghene. maer saen in corter vren ver-⁸¹ 82 loesic dien sconen man van buten in siene in vor- 83 men /, ende ic sachene al te niete werdene Ende 84 alsoe sere verdoiende werden / ende al smelten in 85 een/, Soe dat icken buten mi niet en conste bekin- 86 nen/ noch vernemen/, Ende binnen mi niet besce- 87 den/. Mi was op die vre ochte wi een waren sonder⁸⁷ 88 differencie/. Dit was al van buten in siene, in^*88

74 vlg. Om geheel deze plaats juist te beoordeelen, mag men niet uit het oog verliezen, dat de uitbeelding der gedachte, het symbolisme, haar sterk heeft beinvloed: Had. had immers verlangd ten volle, zoo innig mogelijk, met Christus' menschheid vereenigd te worden: na miere menscheit.

* 49 d.

* LXXIII3-a.

80 Misschien, niet noodzakelijk, zinspeling op r. 24; Had. had immers verlangd zoo met de menschheid vereenigd te zijn (menschheid is doghen en lijden) dat zij daaronder niet zou bezwijken.

81 Men ziet hieruit, hoe begrippen (vereeniging sonder differencie) worden uitgebeeld.

87 sonder differencie eenige plaats bij Had.; Ruysbroeck zal die vereeniging meermaals beschrijven; of liever: hier bij Had. is geen spraak van de unio sine differentia met de Godheid, in Gods wezenheid; alleen van vereeniging met Christus, met wien zij zich geheel één voelt.

* vere percipitur in sacramento**

88 Dit wijst, meen ik, op r. 73-81; dit eerste moment der vereeniging; dit geschiedde van ‘buten’, zooals in het hl. Sakrament; zooals gelieven elkander genieten.

[p. 79]

89 smakene/, in gheuoelne, Alsoe men smaken mach 90 van ontfane || inden sacramente van buten /, Jn^* 91 siene ende in gheuoelne van buten/, Also lief 92 met lieue ontfaen mach in aller voller ghe- 93^* noechten / van siene / ende van hoerne, van ver-⁹³ 94 uaerne deen inden anderen/. Hier na bleef ic in⁹⁴ 95 enen veruaerne in mijn lief dat ic al versmalt in 96 heme/, ende mi mijns selues niet en bleef /; ende 97 ic wart verwandelt / ende op ghenomen inden^97-99 98 gheeste,/ ende mi wart daer vertoent uan selker 99 hande vren.

* 9 a.

* LXXIIIJ-b.

93 Hierna wijst, meen ik, op 't tweede moment, r. 85 vlg.. Met Dit r. 88 begint dus een soort recapitulatie.

94 vervaerne zelfst. gebr.; een onbep. lidw.

97-99 Zeer lang is mij deze plaats duister gebleven; toen het mij eens trof, dat het volgende visioen zonder tijdsaangave begint en inderdaad van uren handelt; de zin hier ende ic wart verwandelt leidt dus het volgende visioen in. Wat is er dan gebeurd? In wat voorafgaat was Had. nog in haar lichaam; daarom was de vereeniging in dit vis. beschreven van buten. Na de vereeniging met den Godmensch, wordt zij veranderd en in den geest, uit haar zelve, gevoerd, als in andere visioenen; en dan wordt haar vertoond van zulkdanige uren, als in 't volgend visioen beschreven worden.
Vgl. in 't volgend vis. r. 98, waar duidelijk nog dit zevende visioen verondersteld wordt. Beide visioenen zijn dus eigenlijk één zelfde visioen, of liever, gebeurden bij dezelfde gelegenheid.

1 B tsinxendage; A mettunen B mettinen 4 A mine aderen C alle erb.; leden 6 B hadde geweest A gheheeft: h geexp. erb. w, verwoedeleke 7 vreseleke; icne 8 minen lief; B gnoech B en ontbr. 9 veruulde; niet; C steruen soude ende a.v.s. 10 A begheerleker B begerleker 12 A al die B sunderlinghe 13 waende 14 A sonderlinghe B zunderl..; arbeite; begerte 15 B doen A ons.; 16 redenen; ochte A iemens 17 B seggen; waren 18 al die die de m. A niene B niet en 19 nie

20 A ne w.; mach icker; 21 lieues 22 A bekinne B bekinnene 23 A ghebreke (maar b geexp.) B ..reke op ras.* B synre B gebr. 24 metter B inne B gest. 25 sterc A omgh.. B ongebr.. 26 A onghebrekele 27 B gen. B enich 28 B ger. B gen. B elcker 30 C eneghe B enegen geeste gen. 31 A dat hys B hi es (i.r. B had eerst hijs, dit werd doorgeh.; in rand es hi bijgev. maar orde hersteld*) 32 A de gichte B die (uit de*); B gichte cosic B gichten 33 A ie B gen.

35 B gen. 36 B eerste god (uit gode) 38 B ghaen 39 ne ghene A suete B zuete 40 B ende vôôr helsen erb. bijgev. 41 gen.. 42 vreseleke; versagic 43 B geulogen 44 B .i. aren A aeren; te mi 45 i. B ghereide (e van ei erb.) 46 ic wart C had wart, geexp. erb.: stoent d.l.h.; mine 47 dat enechleke te anebedene ontbr. 48 mi ontbr.; in C i.d.r, bijgev. d.l.h. B onger. 49 weetic 50 C te erb. B zware A keerdem B. keerde hem (uit keerdem*) 51 B ger. A toene 52 B mogende B te (op ras) ene (doorg.) enegene (uit enegen) na (i r. bijg.) ghebruken (uit.. ene*)

53 A te ghebrukene B hi he (doorg.) keerde hem (e van h gescheiden) 55 B come; nie B ne C daerne en comt 57 A tonende B tonende (ne op ras.) 58 B i.; vander 59 B gedane A eersten .iij. B iersten .iij. 60 A te hem (C had ook hem, dat verbeterd) 61 C sine 62 A sinen sl. B slinke (uit slinken*) B ene kelct 65 B gedane 66 doe; eerst 67 alsoe A ghedaen B gedaen; A zoete 68 scone 69 alsoe B onderdanechlec B als 70 .i. B hem seluen ontbr. 71 B sacramens 72 A mens pleecht B mens pleegt B drincken 73 B kelcte A mens pleghet B mens pleget

74 C na te mi staat tweemaal ende nam mi, maar eens doorgeh. 75 B in sinen arme 76 A al die A lede die i.r. bijgev. 77 in al hare B genoeghen 78 A begherte B begerte 80 B zade 82 A verlosic; den A scoenen 83 A sach hene B sach heme C al nyet te A alte niete werden B al te nieute (op ras.) werden 84 B zere; verdoyende 85 .i. C dat ontbr. A soe dat ickene B soe dat icken B mi buten (maar door teeken orde hersteld) 86 B ende (op ras.) 87 A mi B Mi (verb. uit mi*) B ochte (o op ras.) B wy A .i. 88 A differentie

89 alsmen 90 B zacr. A ende sien ende gheuoelen v.b. B ende zien ende geuoelen v.b.*; 91 alsoe 92 A allen voller B genuechten 93 B van s. (v op ras). 94 B veruarne B deen (op ras); bleuic 95 C ene B veruarne 96 B ende mi (op ras.); niet ne 97 B gen. 98 B geeste B selcker