Visioenen

Regelnummers proza verbergen

[p. 56]

Vijfde Visioen.

Inhoud

Had. ziet de drie hoogste hemelen, die Johannes den Evangelist, in zijn openbaring, slechts in gelijkenissen waren getoond. Zij valt neer in aanbidding, met een groote smart, en vraagt waarom God hare gezellinnen buiten de Liefde laat dwalen. Zij is toch geen Lucifer meer, die zich hoogmoedig op eigen verdiensten verheft; weliswaar heeft zij vroeger door overdreven liefde tot zondaars en menschen Gods heiligen wil niet genoeg geëerbiedigd; maar zij heeft geleerd haren wil geheel met Gods wil te vereenigen. Daarom vraagt zij nu dat God hare gezellinnen vereenigen zou. De drie hemelen worden haar dan verklaard als een beeld der Godheid. Zij werd door God opgenomen en mocht Hem genieten zooals zij dit eeuwig zal in den hemel.

Algemeene beschouwingen.

Wat de kunstwaarde van dit visoen betreft, is het een van de zwakste. De kern ervan is ook niet een om de prachtige verbeelding toch treffende allegorie, maar een smeekgebed tot God voor hare gezellinnen. Wij treffen er echter eenige levensbijzonderheden in aan: zoo spreekt hier Had. rechtstreeks van donse: zij vormde dus met hare gezellinnen een soort vereeniging in Liefdebeoefening; over haar zelve verhaalt ze dat ze er vier zou opgewekt hebben; maar zoolang we niet juist weten op welke feiten gezinspeeld wordt, zal het niet gemakkelijk zijn, iedere uitdrukking nauwkeurig te verklaren. Zelfs over hare gezellinnen zegt ze, helaas! niet veel.

Enkele belangrijke leerstukken worden er in aangeraakt. Zoo: Lucifer is hij, die zich op eigen verdiensten verheft, zijn wil zet tegen Gods wil en als recht van God eischt, wat een louter genade is. Ook de vereeniging van onzen wil met Gods wil, om te zamen met Hem te haten en te minnen in een, wordt sterk betoond.

Of zij meende dat ‘gedoemden’ nog uit de hel konden gered worden, blijkt niet uit hare woorden.

[p. 57]

Eindelijk vermeldt zij uitdrukkelijk, dat zij God genieten mocht, zooals zij Hem eeuwig zal bezitten. Deze genade echter was van korten duur.

Had. onderscheidt ook verschillende hemelen: en nog wel, waarschijnlijk, zooveel als er koren van Engelen zijn. Dit was trouwens een gewone voorstelling. Vele kerkvaders, van den hl. Hilarius af, spreken van meerdere hemelen; Paulus was opgestegen tot den derde, maar er waren er waarschijnlijk meer (s. Hil. in ps. CXXXV, 10, P.L.t. IX, c. 774). Zoo ook de hl. Ambrosius, Hieronymus, Augustinus, Cyrillus van Jerusalem, enz.. Andere (bv. de hl. Jo. Chrysostomus) kwamen met klem daartegen op. (Zie hierover: Dict. de théol. cath., art. Angélologie, A, 1211.) De zeer sterke neiging naar abstractie en personificatie, waardoor zelfs het wee riep (r. 14), werkte ook bij Had. mee om die hemelen verschillend voor te stellen, en om dan, door hare neiging naar synbolisme, de drie overste hemelen, bijzonder verblijf der Godheid, als beeld van de hl. Drievoudigheid op te vatten.

[p. 58]

1^* JC was in assumptie daghe te mettenen inden^*1 2 gheeste op ghenomen ene corte wile /; ende² 3 mi worden vertoent die drie ouerste hemele /³ 4 Daermen af noemt / die drie ouerste Jnghele /, 5 die throne / die cherubinne / die cheraphinne /. 6 Ende het quam te mi die aer vanden viere dieren/,⁶ 7 Die suete Sente Johannes ewangeliste/; ende seide/: ^*8 Com ende sich die dinghen/ die ic mensche sach/;^8-11 9 die heuestu alle ghesien ontploken/ ende gheheel/ [10] die ic bi gheliken sach / die heuestu bekint / ende 11 wets welc si sijn/.

12 ende metten ghedinkene der spraken / die Sinte 13 Johannes hadde/ hier na te mi / So vielic in mijn¹³ 14 anschijn met enen groten wee/; Ende dat wee riep 15 ouer lude/: A/ A/ heylech vrient ende ghewareche¹⁵

* LXX-a.

* .v.

1 assumptie 15ⁿ Augustus: O.-L. Vrouw-hemelvaart.

2 mettenen deel van het kerkelijk officie, dat na middernacht of bij den dageraad gehouden werd.

3 hemele: de hemelen worden onderscheiden volgens de koren der engelen; onder invloed van het bijbelsche coeli coelorum en van de vervoering van den hl. Paulus tot den derden hemel. Zie algemeene beschouwingen.

6 aer zie Ezechiel, 1, 5 vlg.; Apoc., 4, 6 vlg. - De arend werd gewoonlijk vereenzelvigd met den hl. Johannes, om de arendsvlucht van zijn Evangelie en de arendsblik van zijn zieningen.

* equaliter Joane ni ewangelist-secundum revelationem.

8-11 Johannes had die hemelen slechts in gelijkenissen gezien; Had. ziet ze (hier) open in hunne geheelheid. Ik vermoed echter, dat deze woorden weer per prolepsin gebruikt worden. Had. zal immers aan het slot met Gods enkelvoudigheid vereerd worden. De hemelen nu, zooals daar gezegd wordt, zijn beelden, gelijkenissen van de Godheid. Als Had. zal mogen de Godheid genieten, zal ze die hemelen niet meer in gelijkenissen, maar ontploken en gheheel (immers vereenigd met Gods enkelvoudigheid) hebben gekend.

13 hierna waarsch. gaat Johannes voort tot haar te spreken.

15 heylech vrient Johannes? wat volgt echter is tot God gericht en daarom = God (Christus). A A vgl. Jer. 1, 6; 14, 13 Ezech. 4, 14; 20, 49.

[p. 59]

tekstkritische noten

16 moghentheit/, Waer omme laetstu donse in vrem-¹⁶ 17^* den stucken/, Ende waer omme en doervloystuse¹⁷ 18 in onse enecheit niet/? Ic hebbe minen ghehelen 19 wille / noch met v ende minne ende hate met v /¹⁹ 20 alse ghi. Want ic en ben noch nu gheen lucifer^*,²⁰ 21 Seder dat ghi mi anderwerf sekerheit daedt/, alse²¹ 22 die ghene doen die nu lucifer sijn / Ende willen 23 dat hen goet/ ende gracie ghescie / dies niet en²³ 24 hebben / in leuene / noch in werken / Noch in 25 dienste/; ende die || haren arbeit willen verdriuen /^*25 26^* ende gracien willen ghebruken / Ende verheffen 27 hen/, om dat ghi hen .J. luttel toenet uwer goet- 28 heit / soe willen sijt vore recht hebben/; ende die 29 vallen van uwer hemelscher eren/; dat hebdi mi

16 A vreemden 17 doeruloecstuse* C se ontbr. 18 B geheelen A 18-26: streep i.r. 19 B ende h.: en op ras. 21 B Sider (i op ras.) 22 gene B zijn 23 A gratie B gescie 25 B arbeyte; verderuen 26 A gratien B gracie 27 B hem om, tonet 29 B van staat vóór eren maar met verwijzing dat het vóór hemelscher moet komen

16 in vremden stucken in dingen die vreemd zijn aan de liefde.

* LXX-b.

17 De zielen met God vereenigd vormen een eenheid, als de ranken met den wijnstok: God doorvloeit hen; waarom neemt Gij haar niet op in onze Eenheid?

19 minnen ende haten, doemen ende benediën met God zijn gewone concrete uitdrukkingen (pars pro toto) om de algeheele vereeniging met Gods wil uit te drukken. In God vloeien haten en minnen, doemen en benediën, alle uitersten samen. Naar die eenheid moetook de ziel streven.

* Lucifer est qui

20 noch bijw. toch; of misschien noch = andermaal; dus: nu niet meer. Lucifer is hij, die zich, zooals de afgevallen engel, op eigen verdienste verheft.

21 sekerheit daedt waarop dit zinspeelt blijkt niet; of zie r. 29, r. 42, r. 50 vlg.

23 goet ende gracie dat hun allerlei gunsten en genadegaven zouden geschonken worden.
dies van iets, om iets (eenige verdienste) dat ze niet hebben.

* 6 d.

25 arbeit verdriven ik begrijp: het werken willen opgeven, en, zonder te werken, uw gratie willen genieten; en die zich verheffen, omdat Gij hun een kleine gave van uwe goedheid hebt meegedeeld; die grootgaan op uwe genadegaven; vore recht als hun recht.

* 47 d

[p. 60]

tekstkritische noten

30 ghedaen weten/. Hier ane mesdede ic hier vore^*30 31 ane leuende ende ane dode/, die ic met begherten 32 vore recht uerledeghen woude uter purgatorien³² 33^* ende vter hellen/; maer des sijt ghebenedijt/; ghi³³ 34 dadet van hen vieren sonder uwe abolghe te mi ^*35 onder leuende ende dode / die doe ter hellen³⁵ 36 behoerden /; dat verdroech uwe goetheit miere on- 37 bekinnecheit / ende miere onbesetter begherten / [38] ende diere ongebondender karitaten / die ghi mi in 39 v ten menschen gaeft/, Ende ic noch niet doen en 40 bekinde uwe volcomene gherechtecheit/. In desen 41 vielic / ende wart lucifer / in dat / dat ic dit niet 42 en bekinde / Alle en mesuiel mi in v niet /. Dit⁴² 43 was die ene sake daer ic omme viel onder de 44 menschen/, dat ic hen onbekint bleef / ende si mi⁴⁴ 45 wreet/. Jc woude bi minnen onthouden leuende

30 B tweede hier ontbr. A 30-37: streep i.r 31 A doede 32 B van rechte 33 B ende ontbr.; hillen A Mer B meer 34 abolge 35 hillen 36 gotheit B goetheít (e erb. bijgev.*) A ombekinecheit 37 B mire A omb. 38 C ongebondeder B onghebondender; car. 39 noch doe niet 40 gherechticheit B ger. A 40-55: streep i.r. 41 B dit ontbr. 42 alne m.; Dat was 43 B zake B om B den m.

* orando peccavit

30 De zonde van Had. bestond hierin, dat zij de zondaars redden wilde zonder Gods wil te raadplegen en dit als een recht voor zich van God eischte. Maar God heeft haar om hare onwetendheid vergeven; en haar zelfs vier uit de dooden laten opwekken. Waarop hier gezinspeeld wordt is niet bekend. (Misschien wil Had. slechts zeggen, dat zij er vier, die reeds om hun slecht leven verdoemd waren, heeft bekeerd; niet dat zij werkelijk vier dooden heeft doen verrijzen; vgl. r. 49; zoo is te verklaren onder levende ende doede 31, 35; zij leefden nog, maar waren zedelijk dood. Vlg. echter 14,106.)

32 vore recht vgl. 28. verledighen verlossen; of zijn die uter purgatorien de levenden; uter hellen de dooden?

* LXX-c.

33 ghi dadet van hen vieren gij hebt het gedaan ten opzichte van vier van hen (ze verlost).

* 4 liberavit et hoc fecit desiderium**

35 die doe: die heeft als antecedens alleen dode misschien;

42 alle en mesviel hoewel ik daardoor in uwe oogen geen zonde bedreef; ofwel: hoewel het u niet misviel, hoewel gij het niet euvel opnaamt.

44 zoodat ik hun vreemd, onbekend, bleef; of: versmaad.

[p. 61]

tekstkritische noten

46 ende dode ute alre nederheit van onthopene/ Van 47 meswerkene /, Ende dede haer pine menderen/, 48 ende helsche dode in purgatorien senden / Ende⁴⁸ 49 leuende helsche in hemelschen rade bringhen/.⁴⁹ 50^* Dit verdroech mi || uwe goetheit / ende toende mi/^* 51 dat ic hier om aldus ware gheuallen onder dat 52 volc/. Doen ghi mi seluen in v. seluen naemt/,⁵² [53] ende daet mi weten hoe ghedaen ghi sijt / ende 54 haet ende mint in enen wesenne/, doe bleef mi 55^* bekint/ hoe ic al met v. soude haten ende minnen/ ^*56 ende in allen wesenne sijn. Hier bi dat ic dit weet/⁵⁶ 57 soe eysche ic v/ dat ghi donse gheheel maect met 58 ons/.

59 Ende die op den throen sat inden hemel seide te⁵⁹ 60 mi/: Dese .iij. throne ben ic in .iij. personen /: 61 troen mensche/, cherubin heylighe gheest/, sera- 62 phijn in mijn ghebruken daer ic al ben/. Ende hi nam

47 hare p.; minderen B raden 50 A goetheit (e erb. bijgev. d.l.h.) 51 omme B geu.. 52 Doe; selue 53 A daed B daedt 54 wesene 56 in allen wesene 57 A eysch ic B eyschic; geheel maect (staat in A bov. i.r. met verwijzing naar deze plaats; na donse had A laet wesen, maar dit werd geexp.) 59 opten troen B te mi seide (maar orde door teeken hersteld) 60 trone; persone 61 cerubin; heilich A gheest B geest; seraphin

48 helsche dode in purgatorien senden dat was, misschien, slechts een wensch, of een eisch van Had.

49 levende helsche zij die, hoewel nog in leven, door hun slechte zeden reeds tot de hel behoorden; zij heeft ze bekeerd.

* LXX-d.

* 7 a.

52 Is dit misschien een zinspeling op het derde visíoen?

* 48 a.

* odire.

56 Hier bi dat ic dit weet en, waarschijnlijk, ook weet, dat het met uw verlangen overeenstemt, zoo vraag ik u dat...

59 Het woord throen schijnt hier in drievoudige beteekenis gebezigd te worden: 1. zetel; 2. deze III throne = hemelen, vgl. het begin; 3. troen mensche = het koor der tronen; de drie personen der heilige Drievuldigheid worden door de drie opperste hemelen, der Tronen, Cherubijnen en Seraphijnen verzinnebeeld; mensche = Jezus-Christus de Godmensch; in mijn ghebruken de wezenlijke Godsgenieting wordt hier den Vader toegeschreven.

[p. 62]

tekstkritische noten

63 mi op buten den gheeste in dat ouerste ghebruken 64 van wondere sonder redene/; daer ghebroekic sijns⁶⁴ 65^* alsic eweleke sal/. Die vre was cort / ende alsic⁶⁵ 66 te mi seluen quam / doe dede hi mi weder inden 67 gheeste / ende seide te mi aldus /: Alsoe dws nv 68 ghebrukes / saltws eweleec ghebruken /. Ende 69 Johannes seide te mi/: Ganc te dijnre bordenen / 70 ende god sal sijn oude wondere in di vernuwen. 71 Ende ic quam weder in mijn leet met meneghen 72 groten wee.

63 geeste 64 ghebruuct ic* B wondere (uit.. ren) 65 B alse ic 67 geeste A alse duus B alse dws (bov. i.r. met verwijzing n.d.pl.) 68 A ghebrukets A saltuus B saltu; eweleke 69 ioannes 70 sine (sin in A op ras.) 71 B menegen 72 C grote.

64 De hoogste Godsgenieting, waarin de ziel bewondert zonder Rede, als bij Ruysbroeck.

* LXXI-a

65 alsic ewelike sal zij weet dit, omdat dit haar verder gezegd wordt. vgl. 68.

1 B assumptien dage 2 B geeste; gen.. 3 B de; .iij. A 3-6: streep i.r. 4 .iij. C. Inghele: 1e erb. 5 trone; seraphinne 6 .iiij. 7 B die i.r.; soete A sente iohannes B Sente iohannes ewangelist 8 dinghe 9 B geh.. 10 B gel.. C de heuestu 12 Ende metten; sente ioannes 13 soe viel ic 14 A aenscijn B aenschijn 15 heilich A ghewareghe B gewareghe.