Visioenen

Regelnummers proza verbergen

[p. 45]

Vierde Visioen

Inhoud.

Had. ziet twee koninkrijken van gelijke schoonheid, gelijk geslacht en gelijke macht. Een engel slaat zeven slagen met zijne vleugelen: zon, maan, sterren, paradijsbewoners, 's hemels troon, hemelingen, alle hemelen van ieder der twee rijken worden beurtelings opgeroepen. (1-32). De engel stoot op een bazuin: hij daagt allen tot getuigenis op. Had. wordt dan in zijn vleugelen omvangen, en verplaatst met hem te midden van een der rijken, dat hij zelf was. Had. moet het machtigste en schoonste der twee rijken uitkiezen. ‘Zij zijn beide gelijk’ zegt ze. Zij ziet iemand, van wien het andere hemelrijk was. Alle getuigen beider gelijkheid (33-71). De engel vereenzelvigt zich met den Minnaar; Had. wordt vereenzelvigd met de geminde. De twee koninkrijken, nu in twee hemelen veranderd, beteekenen hun beider (van de Geminde en van den Minnaar) menschheid. Had.'s menschheid is met zijne menschheid opgewassen: zij volgt haar en groeit met haar. (71-90). Door welke werken dit gebeuren zal, wil de Minnaar nu verklaren: ten eerste, door de beoefening van alle geboden en raden; ten tweede, door haar lijden en ijver; ten derde, door haar smart niet tot gelijkheid met den God-mensch te kunnen komen; ten vierde, door haar derven van wat ze meest begeert: godsgenieting. (90-119).

Algemeene beschouwingen.

Een echt-apocalyptisch visioen dat niet zonder grootschheid is. Weer is het een uitbeelding van de leer: dat de ziel moet gelijkvormig worden aan Christus in zijn menschheid, om met Hem gelijkvormig te worden in zijn Godheid. Hier wordt vooral aangetoond 1. dat die gelijkvormigheid mogelijk is; 2. door welke werken die gelijkvormigheid gebeurt.

Had. had zich met twijfel afgevraagd, hoe het beleven van den Godmensch mogelijk is: dit wordt haar getoond onder 't beeld van twee gelijke koninkrijken (beeld der menschheid van Christus, en van de minnende) die vergaan in twee hemelrijken (beeld van beider Godheid) en die geheel gelijk zijn. Christus verzekert haar dan, dat die gelijkvormigheid mogelijk is.

[p. 46]

De werken, waardoor de minnende tot die gelijkvormigheid met Christus' menschheid moet komen, om Hem dan te bezitten in zijn Godheid, geven als een algemeene ontwikkeling van het geestelijke leven, vóór het tot de Minnegenieting geraakt: dit leven begint met een periode van vertroosting in de bestrevingen naar die gelijkvormigheid; dan volgt een periode van onrustigen ijver, een eerste vorm van troosteloosheid; dan nog grooter troosteloosheid in 't voller besef van alle gebreken en tekortkomingen, wanneer de ziel buiten raad geraakt omtrent Gods wil en bedoelingen over haar, en zij hare minste vlekken diep gevoelt; dan eindelijk hoogste troosteloosheid en duisternis, door het derven van alle Godsgenieting, waarnaar zij nu onophoudelijk verlangt, terwijl zij beminnen moet, en hare geheele natuur haar daartoe noopt. Zoo volgt zij den Godmensch in zijne Menschheid.

Deze leer berust voorzeker op psychologische ervaringen, daar die door alle mystieken voortdurend bevestigd worden. (zie Poulain, Grâces d'oraison, p. 423 vlg.: des épreuves envoyées aux contemplatifs).

Om dit visioen eenigszins te begrijpen moet men rekening houden met het zoo gewone anticipatie-procédé (telkens aangeduid in de aant.); dan ook met het feit dat (r. 72 vlg.) de Engel zich vereenzelvigt met den Minnaar, en Hadewych met de Beminde. En de werkelijke Had. staat daar als buiten: de Minnaar spreekt tot haar, nu eens in den tweeden persoon, dan in den derden, van hare menschheid nl. als abstract voorgesteld van Hadewijch zelf.

Ook in dit visioen krijgt men sterk den indruk, dat Had. meer geldt als type der beminde, als zoodanig, dan als werkelijke persoon; dat die visioenen symbolische visioenen zijn van de Beminde als zoodanig; meer voorstellingsprocédé dus, dan eigenlijke ervaringen. Die gelijkheid, waarvan hier sprake, is daarom ook meer, m.i., de idëale voltooing van 't streven naar gelijkvormigheid met den Godmensch, dan de werkelijke uitdrukking ervan.

In dit visioen wordt het zoogenaamde Ptolemeisch stelsel verondersteld. Het heelal bestaat uit een reeks van concentrische sferen, waarvan de binnenste die der Aarde is; dan komen die van de planeten: Maan, Mercurius, Venus, Zon,

[p. 47]

Mars, Jupiter, Saturnus; daarop volgt de sfeer der vaste sterren, gewoonlijk als het firmament beschouwd; daaromheen de kristallijnen sfeer, het primum mobile, de eerste beroeringhe, die van God de beweging ontvangt en alle beweging meedeelt. Eindelijk, maar geen eigenlijke sfeer meer, het Empyreum, de verblijfplaats van God. Soms wordt onderscheid gemaakt tusschen het primum mobile en de kristallijnen hemel, als b.v. Ruysbroeck XII Beghinen, C. XXXI. Dan is het primum mobile het Empyraeum, niet in zijn onbeweeglijk zijn, maar in zijn ierste bewoghen sijn, Ruysbroeck, ibid. c. XXX, blz. 83, r. 23.

Als wij dit nu toepassen op Had., dan komen we misschien tot een verklaring van het anders onduidelijke: die van den paradijse. Daardoor wordt, meen ik, het firmament bedoeld, met de vaste of stille sterren, en daarom volgt misschien dat zij van haerre rasten verwect worden. De sterren van 21, die van haren lope stilhielden, zijn de planeten. De troen van r. 25 zal dan het primum mobile zijn, of de kristallijnen hemel, en niet zoozeer het firmament.

Toch beken ik dat de uitdrukking: die van den paradijse duister blijft. Uit r. 67 blijkt dat daardoor geesten bedoeld zijn, waaruit men zou meenen dat het Engelen waren; de engelen misschien, die de wake der sterren hadden.

Naar MEwsche voorstelling moeten allen door het Aardsch Paradijs naar den hemel (Thomas Summa theol. I, 102, 1) dat dan gedacht wordt op het hoogste der aarde te zijn. Het paradijs wordt ook vereenzelvigd met de limben (in aansluiting bij Jezus' woord tot den goeden moordenaar: Hodie mecum eris in paradiso). Door vele kerkvaders, ook door den hl. Augustinus, wordt onderscheid gemaakt tusschen paradijs en hemel (in Jo. tr. XCI, Epis. CLXXXVII, n. 7. Sermo CCLXXX, n. 5); dit paradijs is dan de schoot van Abraham, of het verblijf der gelukzaligen, die, volgens sommige leeraars - tot vóór de veroordeeling door Paus Benedictus XII, 1336, - niet onmiddellijk tot de Godschouwing werden toegelaten, maar eerst na de verrijzenis tot de hoogere hemelen zullen opstijgen. (Zie hierover Dict. de theol. cath. Paris Latouzey et Ané, art. Abraham (sein d') of art ciel). Of werd dit Paradijs na den derden hemel (maan, zon, sterren) verlegd, in aansluiting bij Paulus (2 Cor. 12, 1, 4) die tot den derden hemel verheven, zegt vervoerd te zijn geweest tot het paradijs?

[p. 48]

[1] IC sat op enen mey dach/, ende soude messe^*1 2 horen / van Sinte Jacobe alst recht was /; 3 Want het doen sijn dach was/. Doen worden mi 4 binnen diere epystelen mine sinne binnen ghe- 5 trect / met enen groten verstormden ghelate van⁵ 6 enen gruweleken gheeste / die mi van binnen trac 7^* in binnen mi/. Van binnen mi werdic doen al op 8 ghetrect inden gheeste /.

9 Doen wert mi vertoent ene selsenne ghelike /:⁹ 10 twee conincriken als van ere rijcheit / ende van 11 ere gheborten ende van enen gheslechte/ ende van¹¹ 12 gheliker const in alre ghewelt/. Ende doen quam 13 een Jnghel bernende al vol onsteken van invie-¹³ 14 reghen viere/; ende hi ondede sine vloghele wide/ [15] ende hi sloech dar mede grote slaghe seuene/, Alse 16 een roupre die al verstillen wilde te siere stemmen 17 om te ghehorne sinen wille/. Metten yersten slaghe¹⁷ 18 hilt die mane stille/ van ha||ren lope/ te diere^*18 19 stillen die daer gheboden was/. Te dien andren 20^* slaghe liet die sonne haren loep te diere stillen /.

* .iiij.

1 Op enen Meidach eerste Mei, feest van de apostelen Philippus en Jacobus.

5 ghelate misbaar; verstormt onstuimig, hevig bewogen. Die geest trekt haar naar binnen (verinwendiging) en dan ontvoert hij haar in den geest: deze is niet die gruweleke gheest, maar beteekent niet meer dan: voerde mij op in den geest; zie 3, 3. Deze beschrijving heeft geen verdere verklaring in 't visioen.

* XVIIJ a.

9 ghelike gelijkenis, in den zin van twee gelijke dingen.

11 van gheliker const (A heeft cost) = even veel kunnende, in alre ghewelt in alle macht, dus: even vermogend.

13 al vol onsteken geheel deze voorstelling is apocalyptisch.

17 om te ghehorne opdat men zou kunnen hooren.

* 5 c.

18 te diere stillen, stilte vgl. r. 16 verstillen.

* 46 c.

[p. 49]

21 Metten derden slaghe/ hilden alle die sterren van 22^* haren lope. Metten vierden slaghe worden die²² 23 vanden paradyse van haerre rasten verwect / Dies 24 te bewonderne met nuwer redenen/. Metten vijften²⁴ 25 slaghe/ hilt die troen stille van sinen lope/. Metten²⁵ 26 zesten slaghe openbaerden alle die heyleghen/²⁶ 27 van heyleghen menschen/ Leuende/ ende dode 28 Alle die sijn inden hemel / ende in purgatorien / [29] ende in erdrike/ elc na dat hi wesen sal gheheelec²⁹ 30 in allen/. Metten seuende slaghe worden ontploken 31 alle hemele van elcs hemels rike in eeweliker³¹ 32 glorien.

33 Doen die inghel aldus hadde ghesleghen met 34 sinen vloghelen / ende ghestille hadde ghemaect/, 35 Doen gaf hi ene stimme/ Alse die donder, ghelijc

* LXVIIJ b.

22 die vanden paradyse zie alg. besch.

24 met nuwer redenen omdat het iets nieuws is, dat nog nooit binnen hun begrip, hun rede, is gekomen.

25 troen zie alg. besch.; openbaerden te voorschijn komen.

26 alle die heyleghen van h.m.: van dient om het algemeen begrip alle te bepalen tot de menschen en is als een genitief van soort: zoo velen er zijn van...

29 die ‘heiligen’ vertoonen zich dus niet in hun reëel bestaan, maar in hun ideëel bestaan, zooals ieder zal zijn gheheelec in allen: allen zijn nl. in allen, omdat allen met het voorbeeld van allen vereenigd zijn, waarin allen boven zich zelven leven. Dit komt wel meer voor, niet alleen bij MEsche visionairen, maar ook bij lateren, als bij de hl. Theresia, Alph. Rodriguez.

31 van elcs hemels rike dit wordt, m.i. per prolepsin (anticipatie-proc.) gezegd: de twee koninkrijken zullen vergaan in twee hemelrijken (r. 47) waarvan hier gezegd wordt, dat alle hemelen (dus in ieder hemelrijk worden nog hemelen gedacht) opengingen.

[p. 50]

36 ere gheweldegher bosinen / daer men met ghe- 37 biedt / dat hoechste ghebod /. Ende doen seide 38^* hi/: Alle ghi ghestilde die dient ende alle ghi³⁸ 39 gheopenbaerde diemen daer mede dient/, Sijt mi 40 hier mede orconde/ van dat ic toene derre wonde-⁴⁰ 41 rendere / ende derre gruwelendere/ van uv die hier⁴¹ 42 steet/. Doen wasic binnen diere vren omvaen in⁴² 43 sine vloghelen / ende in die middelt sijns riken 44 dat hi selue was. Doen seide hi te mi/: Du onbe 45 kinde alle dinen houden / ende alle dinen weder ||^*45 46 saken/, Gheminde ye alsic selue, Nv kies van desen⁴⁶ 47 tween hemelen die du in conincrike saghes /.⁴⁷ 48^* Ende doen vielic in heme alse omuaen met ere⁴⁸ 49 sueter nuwer trouwen/ ende die was vol van bekin-^49-50 50 nessen met smake van gherechter minnen/. Jn dien

* LXVIIJ c.

38 de ghestilde z.r. 65; gheopenbaerde, te voorschijn geroepenen, ontboden, z.r. 26. r. 66.

40 Weest getuigen van wat ik zal toonen aan deze...

41 A en B hebben van mi die C van uw di, zeker moet die gelezen; of van mi of van u, is moeilijk uit te maken; maar die gaat, meen ik, niet met mi, noch met u, wel met gruwelendere en bedoelt Had. Anders: syt mi orconde... van mi die hier steet (sta).

42 Had. wordt opgenomen in 's engels vleugelen en in 't rijk geplaatst, dat nu met den Engel vereenzelvigd wordt.

* 5 d.

45 houden = getrouwen, vrienden.

46 Gheminde ye alsic selue: Had. werd immers in hem opgenomen. Zij wordt met hem in de mystieke opstijging gelijk gesteld, zie vis 1.

47 De koninkrijken zijn in twee hemelrijken herschapen: de koninkrijken zijn het symbool der menschheid, de hemelrijken dat der godheid; in con. niet int: immers = als, in het beeld van...

* 46 d.

48 Misschien beteekent dit dat Had. nu de Godskennis en Godsliefde krijgt, die eigen is aan het koor van den engel; en daarom een nuwe trouwe is, die r. 52 heet te zijn: metter gheheelder trouwen omdat tot de gelijkheid met Christus, die verder wordt voorgesteld, algeheele trouw noodzakelijk is.

49-50 Zie Vis. 1: de hoogste takken van den boom der wijsheid.

[p. 51]

51 doergaenden smake / van sueter minnen seide 52 hi te mi/: Gereenne metter gheheelder trouwen/⁵² 53 die eweleke alle dinc nuwe sal maken, ghesmake/⁵³ 54^* ende kinne selue/ Wat dese hemele hebben onghe-⁵⁴ 55 lijcs/, ende kies den rijcsten ende den moghensten/. 56 Ende ic seide: here/, Jc bekinse alle/, Want du⁵⁶ 57 mi met dijnre volcomenheit heues af ghedaen alle⁵⁷ 58 mine nederheit/ Daer ic bi twifelde/. Ende doen 59 saghic enen dies die ene hemel was/Ende mijn lief,⁵⁹ 60 elken in sinen hemel/, euen gheweldech/ ende in 61 gheliken dienste/ ende in alre ghelikere glorien/ [62] ende in ere werdegher gheweldecheit/ ende in euen 63 verdraghelikere ghenadecheit Jn allen eeuweleken 64 wesene/. Ende alle die verstilt waren van haren 65 lope/, mane/, sonne/, sterren/, throen, Ende alle 66 die gheopenbaert waren te dien orconde te sine, 67 paradijs, menschen / ende alle hemele die dien 68^* dienen, seide alle: Amen/; Ende orconden die 69 enecheit van hen beiden/; ende hen allen es orlof

52 Ghereenne kan wel van de mystieke liefdeaanraking door God begrepen worden, maar hoeft nochtans, dunkt mij, niet technisch opgevat te worden: zij heeft algeheele trouw ontvangen en is daardoor aangeraakt, in beweging gezet. Of anders: God heeft haar met zulk een Liefdeaanraking beroerd, waardoor zij algeheele trouw heeft ontvangen.

53 sal de trouwe; vgl. Apoc. 21, 5: ecce nova facio omnia.

* LXVIIJ d.

54 Had. moet de algeheele gelijkheid der beide hemelrijken constateeren; zij mag, zoo ze er eenig verschil in ontwaart, den heerlijksten kiezen.

56 Ic bekinse alle: ik erken ze alle, geheel; ik erken dat ze geheel en in alles gelijk zijn.

57 nederheit vgl. Vis. 1, 406: door die nederheid durfde Had. niet gelooven, dat de twee hemelrijken gelijk konden worden; de engel heeft haar zoo volkomen gemaakt, dat zij niet meer twijfelt.

59 enen zoover ik begrijp wordt daardoor bedoeld: Had. zelf, in haar oorbeeld in God.

* LXIX-a.

[p. 52]

70 ghegheuen elken te sine in sinen wesenne/ daer⁷⁰ 71 hi te voren in was/.

72 Doen seide die Jnghel noch te mi/: Nu sich mi^72-73 73 eneghe gheeenecht dinen gheminden/ ende mine 74 ghe||minde sidi ghemint met mi/. Dese geheele^*74 75^* hemele / die du sies die hare sijn ende mine/;⁷⁵ 76 Ende die du saghes alse twee conincriken/ die 77 verwoest waren / dat was onser tweer menscheit/ 78 eer si vol wies/. Jc wies vore/; ende nochtan bleuen 79 wi effene/. Ende ic quam in mijn rike ghisteren/, 80 ende ghi wiest na/; nochtan bleuen wi effenne/. 81 Ende si sal volwassen heden/ ende met di comen⁸¹ 82 marghen in hare rike/; ende nochtan bliuen effene 83 met mi/. Du heues, lieue starke grote ende vrouwe/,⁸³

70 te sine of te siene ontbr. in A en B.

72-73 De engel vereenzelvigt zich nu met den Geliefde, Christus: Magni consilii Angelus. Het is zeker Christus, die voorts spreekt. Had. is zijne geminde; ghemint met mi, misschien gelijk ik, vgl. 8,50. Had. is het die daar met den Minnaar wordt voorgesteld; sidi = wees gij.

* 6 a.

74 vlg. De eene hemel is die der beminde, de andere die van den Minnaar Jesus. De twee koninkrijken verbeeldden hun beider menschheid. Door Jezus gelijkvormig te worden in zijn Menschheid komt men tot de gelijkvormigheid met Hem ook in zijn Godheid. Dit verklaart de zeer apocalyptische toespraak die nu volgt. In de eeuwigheid, waar deze gelijkvormigheid voorgesteld wordt plaats te grijpen (daardoor immers leidt de ziel het leven van haar oorbeeld in God) is er geen gisteren of morgen, en daarom is de Godgelijkvormige ziel immer God gelijk. Zoo begrijp ik althans deze plaats. Het is natuurlijk zeer moeilijk, ja, onmogelijk, dit klaar weer te geven.

* 47a.

75 hare van de geminde: van de tot godvormigheid geraakte menschheid. Dese geheele hemele staat tegenover de verwoeste conincrike: de koninkrijken bedoelen de menschheid; de hemelrijken, waartoe de naar Godvormigheid strevende ziel komt, de Godheid en Godvormigheid.

81 si Had.'s menschheid.

83 vrouwe waarom die toespraak met vrouwe? en wat beteekent juist vrouwe hier? heerscheres? of corrupt voor vroede? of ende = hoewel? of vrouwe = geliefde! of vrouwe = vroude, zalige, Godgenietende?

[p. 53]

84^* willen weten met dinen twifele te mi/ Waer bi dat^*84 85 wesen soude / ende met wat werke dat si mi⁸⁵ 86 ghelijc volwassen soude/ dat ic hare ghelijc wesen⁸⁶ 87 soude / ende di ghelijc mi seluen/; dat si in mi /;⁸⁷ 88 Ende dat si di cont van minen monde /; dat es 89 mine verstennisse miere riker naturen/:

[90] hare een groet werc daerse mede volwassen sal^*90 91 Dats datse alle die doghede werken sal / die hare 92 van minen wesenne ghetoent sijn / Jn scrifturen /⁹² 93 Jn rade / Jn smake van minnen tusschen hare 94 ende mi/ Biden ghebode dattu heues te hare / van⁹⁴ 95 bande van minnen/ ende bider wider kinnissen/ die 96 du heues mijns ghebrukelecs willen/.⁹⁶

97 Hare ander grote werc sal sijn ellendech wesen/^*97 98 ende onghestadech tijd vele diere grotere doghede/⁹⁸

* LXIX-b.

* Non intellexit**

84 twifele vgl. 58.

85 si Had.'s menschheid.

86 dat = zoodat.

87 di aan Had. in hare volmaaktheid; of waarschijnlijk te lezen du; hoe gij zoudt gelijk worden aan mij zelven? dat si in mi; dit weze mijn geheim, het is immers verstennesse miere riker naturen; om te begrijpen hoe dit zal gebeuren moet men mijn rijke natuur verstaan, wat ik alleen doe, en dit late men mij. Maar ik wil 't u toch meedeelen.

* consolatio

90 Hare van Had.'s menschheid.

92 van minen wesenne hier blijkbaar zooveel als van Mijn leven.

94 biden ghebode door de macht die gij, de idëeele Had., over haar hebt in wat betreft den band van Liefde, om haar daarin te houden, of: die komt uit de Liefdevereeniging.

96 van mijn zaligenden wil; niet van den wil die slaat, beproeft; maar genieting geeft. M. o.w. dit 1^e werk is dat van den beginneling, die Christus deugden beoefent en zijn raden volgt in de vertroosting der Liefde: in smake van Minnen.

* contrarium

97 De nota zegt: contrarium; dit is 't inderdaad; op die periode van vertroosting in smake van M. volgt ellendich wezen van M.

98 ongestadich heeft duidelijk zelfde functie als ellendech en moet dus daarmee samen gaan, niet met tijd: geen vaste plaats hebbende (fig.) onvast, onrustig (omtrent hetzelfde als ellendich); daarom moet tijd ge-gescheiden worden; maar wat er dan van gemaakt? Een soort van acc. van tijd? = in den tijd van, gedurende, in: terwijl zij daarin beoefent vele dier groote deugden, die wi nl. Jezus en Had. in hare god-vormigheid, in haar gemind hebben; of anders: ellendig-wezen en ongedurig-tijd vele diere (komende van); dus: de pijnlike, ellendige levensvoering en de wisselende tijd, die zulke deugden meebrengen.

[p. 54]

99^* die wi in hare ghemint hebben/ ende dat siere⁹⁹ 100 met werken sal met grote storme tghelijcste.¹⁰⁰

101 hare derde werc / ||Ende hare noch meere doghet^* 102^* sal sijn hare meneghe toecomende mestroest te allen^*102 103 vren/, die hare segghen selen/: Wat meint god/?¹⁰³ 104 Wat meint dese ioffrouwe/? Wat saelt wesen? Hoe 105 maecht ghescien/ dat ic hem volwiese/ ende hare/¹⁰⁵ 106 na haerre beider werdecheit hen ghenoech te sine/? 107 Mi weetse volcomen god/ ende di salse willen¹⁰⁷ 108 weten/ Die volcomenste mensche die leeft bi aller¹⁰⁸ 109 gheliker doghet na minen seden/, Die anxt ende 110 die quale / hoese ons also ghenoech ghewerken¹¹⁰ 111 soude met also ghebrekeleken seden / Alse die 112 hare sijn, Ende hare ouersuete haeste met ernster

* LXIX-c.

99 siere = sie er: de deugden; met vóór werken ontbreekt in A en B. storme hevigheid (in haar ellendicheit).

100 tghelijcste zou dit staan voor tgheheelijcste zoo geheel mogelijk? of tghelijcste het even-, gelijkmoedigst? of het gelijkvormigst met Christus?

* 6 b.

* 47 b.

* 3 desolatio

102 toecomende overkomende.

103 sie die mestroeste worden als verpersoonlijkt; die mestroeste zullen haar, als 't ware, zeggen; hier worden de bronnen van die mestroeste aangegeven. 1. Gods wil, dien zij niet verstaat; 2. de wil van Had. zelf over haar menschheid; wat meent deze juffrouw? (dit is de menschheid van Had., die over de juffrouw Hadewych klaagt). 3. hare eigene bezorgdheid om God gelijkvormig te worden, ondanks hare tekortkomingen en gebreken.

105 hem volwiese ende hare: nl. Jezus en Had.: het is de menschheid - Had., die zich dit afvraagt.

107 Mi weetse dit is weer de Minnaar die spreekt; di = Had. volmaakt; weetse.. salse = menschheid Had.

108 bi aller gheliker doghet door, in, alle gelijke deugd = door gelijk te zijn in deugd, door ten volle deugd te willen beoefenen na minen seden.

110 quale kwelling (zelfkwelling), bezorgdheid.

[p. 55]

113 begherten / dat sijt emmer wesen wilt sonder ont-¹¹³ 114 bliuen Wat soe dat cost/; ende dan weder vallende 115^* in mesdaden/ diese doemen/ ende onthopen doen,¹¹⁵ 116 die soe gherne edel bleue/ ende sonder vlecke na 117 onse beiden ghelijc/, ende hare seluen daer buten¹¹⁷ 118 gheuoelt met allen haren vonnissen/: Nv gesmake¹¹⁸ 119 selue / Wat mochtse meer doen volcomen /?

120 Hare vierde werc ende dat alre meeste datse in ^*121 ons volleiden sal/ dats deruen van onser sueter 122 naturen / die onser ghelijc van anderen gheuoelt/¹²² [123] ende die kinnisse / ende dat smaken/ dat wi in ons 124 seluen tweeuoldech van hare hebben, Ende si 125 onuolwassen dies daruen moet / dien si bouen¹²⁵ 126 al moet minnen/, Ende alse alle deemsterheit¹²⁶ 127^* dar || ane hebben/. Dat sal hare werc sijn daer^*127 128 si ons mede ghenoech maerghen hare seluen vol- 129 bringhen sal /.

113 dat sijt.. om toch gelijkvormig te zijn aan Christus en Had. = Had. als vereenigd met haar oorbeeld; emmer = wat soe dat cost te allen prijs; sonder ontbliuen zonder dat haar iets van die volmaaktheid, van die gelijkvormigheid, zou te kort blijven.

* LXIX-d.

115 mesdaden fouten, tekortkomingen; doemen hangt af van doen en heeft wederk. bet.: die haar zich doen veroordeelen, verwenschen en haar in twijfeling brengen.

117 na ons beide (n) ghelijc = gelijk elk van ons beiden (zooals: haerghelijc, onserghelijc) of: volgens ons beiden gelijk.

118 vonnissen ik versta: met al wat over haar beschikt is, en nog niet toelaat, dat zij sonder vlecke zou zijn. Of: niettegenstaande hare vonnissen, die het eischen.

* 4 opus carendi nostri

122 onser ghelijc elk van ons: De Minnaar en Had. vereenigd met haar oorbeeld, levende in God.

125 onvolwassen zoolang ze niet tot gelijkvormigheid volgroeid is;
dies des Minnaars.

126 ende alse (= gelijk) alle deemsterheit dar ane hebben duisternis der troosteloosheid, waarin zij den Minnaar nog niet bezit, noch kent.

* 47 c.

* 6 c.

127 daer si ons mede = daer mede si ons ghenoech: tot voldoening van ons, tot algeheele gelijkvormigheid met ons.

1 A meidach 2 A sente; iacoppe 3 doe; Doe 4 der A epistolen B epistelen B zinne 5 ghetrect (e erb. in A) 6 geeste; di* 7 doe 8 ghetrect (e erb. in A) geeste 9 A doe B een; selsene 10 .ij.; alse B ener 11 gheboerten; gheslachte 12 cost; doe 13 .i. B ingel; berrende 14 ontdede; sinen vloghel 15 B slage; .vij 16 .i. roepere B stemmen i.r. 17 B omme A ghehoerne B gehorne; iersten B slage 18 hielt 19 ghebonden (maar n geexp.) B gebonden; anderen 20 B soe hielt die zonne h.l.; dier

21 B Ten B slage; A hielden B soe hielden; de sterren 23 A paradise; hare 25 hielt 26 sesten B slage B soe oppenbarden A heilighen B heilegen 27 heilighen B heileghen A doede 28 B zijn A purg.. 29 A ertr. B erter. A gheheellec B geheelec 30 seuenden 31 B alle die h.; A eweliker B eweleker 33 Doe; ingel B ghesleghen hadde 34 vloghele B gem. 35 doe; .i. stemme C donker

36 A eenre B ener B bozinen 37 B ghebot; doe 38 ghi ontbr. 39 C openbaerde B geoppenbarde A dien men 40 A oerconde A toenen 41 van mi C di 42 Doe; dierre A omvaen (uit ontf..) 43 sinen 44 Doe 45 ende alle: alle ontbr. B wederzaken 46 A als ic 47 .ij.; int con. B sages 48 doe; ontfaen A eerre 49 A soeter B zueter 50 B ger.

51 A doreg.. A soeter B zueter 52 ghereenne A gheheelre B geheelre 53 B euweleke C nuwe ontbr. 54 A wat dese hemelen h. B wat dese hemele h. C hemele ontbr. 57 A al mine 58 B twiuelde A doe 59 B sagic B die een h. 61 gheliker gl. 62 in euen w.* A en C enen B euen (u uit n) B verdracheleker 63 A verdrachleker B verdracheleker gen.; A eweleken B euw. 65 troen 66 B geopenbaart A oerconde 67 B hemelen 68 seiden A oerconden 69 A van hem b. B v. hen b. A oerlof

70 ghegeuen B gegeuen; C te siene; A en B hebben dit niet; wesene 72 Doe B ingel; echt 73 C gheeenech (t in de pen gebleven) A genecht (e van neche onduidelijk; gelijkt, zooals dikwijls in A, op o) B ghenecht: ghe op rasuur 74 B gheminde (uit.. den) ghehele 75 dat hare B zijn 76 B sages; .ij. 77 twier 78 ende ontbr. 80 effene 81 B tweede ende erb. B metti 82 A morghen B morgen A haer B har 83 sterke

84 twiuele 85 datse 86 B wesen (eerste e op ras.) 89 verstannesse B mire 90 A Hare .i. grote B hare .i. groet B met 91 A al die; doechde (A tusschen sal en die staat ende doorgeh. en geexp.) 92 wesene B v.m. weghen B zijn; scrifture 93 A tuschen 95 kinnessen; C di 96 A ghebrukelex B ghebrukeleex 97 C wec (met r tusschen w en e) 98 B ongestadich; tijt; dier groter doechde

100 eerste met ontbr.; groten B tghelijxste 101 A haer noch meerre 102 B zijn C toemende (co vergeten) 103 B haer B meynt 104 B meynt; ioncfrouwe 105 maghet; A volwiesse 106 A na harre (i.r. bijg. v.l.h.) B hare B hen (uit hen) B gnoech 109 doecht B zeden B anxst 110 alsoe genoech B gew.. 111 alsoe; alse de 112 ende haerre A ouersoete B haeste ende met A erenster

114 B wat dat soe cost B vallen 116 si die soe 117 A ons beide B ons (uit onse) B beide 118 A al haren B al hare; vonnessen A ghes. B gesmake (ges. erb.) 119 selue wise; mochtese B volc. doen 120 Haer 121 soeter B zueter 123 B die (uit dien); kinnesse B wy 124 A tweuol-dech 125 deruen; diense 126 demsterheit 127 B haer B zijn; daerse 128 A margen B marghen B volbringen