Strofische gedichten

Vijf en twintigste lied

Inhoud.

INLEIDING: in alle jaargetijden leeft de minnende ziel in blijdschap en angst (I). Zij moet zich daartoe geheel aan de macht van Minne overlaten (II). STRIJD VAN GHENOECHTE EN BEGEERTE MET REDE: het gerucht te midden der stilte van genieting brengt mij in de war (III). Te midden der stilte van genieting wekt Begeerte (IV). Maar erger nog Rede (V); die de ziel de zwaarste lasten wil opleggen (VI); en die haar in de genieting steeds komt voorhouden hoe ze daartoe nog niet opgewassen is (VII). Wie zal de gekwetste Minne, die steeds door Rede aangedreven, in het nauw gebracht, wordt, genezen (VIII)? Rede alleen is der Minne geneesheer: zij moet de ziel tot het hoogste opsieren en voorbereiden (IX). Zij alleen beslecht den strijd (Rf.).

Algemeene beschouwingen.

Dit lied schetst in 't bijzonder de opvoedende rol van Rede, die de ziel moet beletten zich aan de lagere vertroosting over te leveren, en opwekken om zich Minne steeds waardiger te maken. Dit wordt voorgesteld als een strijd in de ziel tusschen Ghenoechte, de verpersoonlijkte Genieting, en Rede. In de stilte der Genieting gaat een hoog gerucht op van den storm, dien Rede veroorzaakt. Zoo is de Minne-beoefening ook steeds een blijdschap en een vaer, angst; een wee en een vreugde, als in de inleidende strophen aangekondigd wordt.

‘Steeds moet de minnende ziel leven in bliscap en in vare. Dat zij nog niet heeft wat haar ellendige dagen kan verzoeten doet haar roepen: ‘Ay mi!’ wat eens wezen zal: ‘Ay, ic ben al di, Lief,

[p. 158]

wes al mi’. bevredigt het klagen. Dit moet trouwens zoo zijn: de ware minnaar moet zich geheel aan de macht der Minne overlaten, om steeds te zijn in troost, in angst. Steeds vervulde Minne gaarne Hare beloften met Hare klare waarheid. Wat men om Haar in 't verborgen doet en lijdt openbaart Hare zoetheid’.

Na deze algemeene leer volgt de toepassing uit de eigen ervaring. ‘'t Verwondert mij zeer, dat de zoete Minne mij zoo in wee heeft gebracht. De verborgen wegen (van lijden) waarlangs Zij me zendt hebben me aan me zelve ontroofd. Het gerucht, die hooge gave der nedere stilte, brengt mij in de war. Wat een gerucht die nedere stilte kan maken! Begeerte wekt dra de ziel uit de stilte der genieting met een hevigen storm. Ghenoechte zou gaarne verder genieten. Maar Begeerte wil steeds meer, geheel Minne. En daar komt dan vooral Rede, die haar zegt: ‘Zie, dit moet gij nog alles worden’. Dit is de pijnlijkste kwetsuur, als Rede dus Ghenoechte tekeer gaat en verdere genieting weigert. Begeerte zwijgt niet; Rede houdt haar het werc der hoechster daet voor. Ghenoechte zou veilig met den Geliefde willen omgaan; maar Rede komt, houdt haar het hoogste voor, en legt haar de zwaarste lasten op. o! Had Ghenoechte dan Rede dood, ze zou die lasten zich weinig aantrekken! Wanneer echter in 't innigst verkeer met den Geliefde Rede alles stoort en de ziel toont dat zij tot den Geliefde nog niet is opgegroeid, daar kwetst zij de minnende ziel wel meest. Wat zal er dan met de gekwetste gebeuren? Wie zal haar genezen, als Rede haar voortdrijft en haar voorhoudt wat er haar nog alles ontbreekt? Ay’ - en het persoonlijk gevoel breekt door - ‘wie geeft mij uitkomst voor Minne, wie laat me wraak nemen over Rede?’

En hoog klinkt het besluit: ‘Dat kan niemand. Rede is zelf der Minne heil. Wie met schranderheid haar volgt waar hare treken leiden, hoort haar nog eens, die haar toespreekt: ‘Zie, neem bezit van de hoogste voltooiing!’ Want Rede alleen kan den strijd beslechten en de verzoening brengen. Wie dit weet, verstaat genoeg van hare leering’.

Bijzondere opmerkingen.

Buiten alle jaargetijde; wat dan ook voor alle jaargetijde geldt: blijdschap en angst.

Ghenoechte is de verpersoonlijkte genieting. Begherte de verpersoonlijkte drang naar voller genieting. Rede stoort de Ghenoechte, wil haar niet laten rusten in de lagere vertroostingen, zet tot steeds hooger, voller deugdbeoefenen aan, moet de ziel voorlichten in dit werk, tot ze haar met de hoogste gelijkvormigheid met de Liefde heeft uitgerust, het hoechste ghereide. Str. VII handelt over Lief

[p. 159]

en lieve: omdat hier nog spraak is van de lagere, eerder zinnelijke, genieting.

Mystieke beelden zijn vooral: de aanraking der Liefde; toch niet eigenlijk mystiek bedoeld (35); Minnehonger en -verzadiging (37, 63); Minnelasten (58); Minnewonden (VIII en IX). Rede als geneesheer der Minne (IX).

Voorts bijzonder de strijd tusschen Ghenoechte en Rede, met zijn storme; met het hoghe gheruchte en de nedere stille.

Vorm.

STROPHENBOUW:

a⁴ b⁴ a⁴ b⁴ b⁴ c⁴ b⁴ c⁴ b⁴ c⁴

tornada: d⁴ e⁴ (of c⁴) d⁴ e⁴ (of c³ of c⁴)

Ik lees: 10 'Alsét dí behághe. 17 Die Minne goúdt ye ghérne dat sí onthiét. 18 Mét háren cláren, wáre. 61 Ay te swáer es daér de slách.

In de laatste strophe ontbreken de laatste twee verzen.

RIJMEN: 8 het rijm vergt claghe, wat cost de claghe veronderstelt. 25 en 27 zouden op -int moeten rijmen. 47/49 seghet en ontseghet, zwakke rijmen, zijn onzuiver tegenover -even.

Zwakke rijmen zijn: in de 1^e, 2^e, 3^e, 5^e strophen, het 9^e vers, dat telkens een rijm of de laatste lettergreep van het rijmend woord herhaalt. Str. VI is v. 59 zelfs een weesrijm. In str. VIII en IX keert het rijm op -eken terug. Ook het rijm -aect, in str. IV en VII.

TAAL. - vv. 19-20. Wat M. gebood verborgen te houden (wat men van M. doet of lijdt, de verhoelne weghe die M. mi sent, v. 27) brengt (verschaft) hare zoetheid (de zoetheid die zij is) op klare wijze: zij vergold immers steeds dat si onthiet met haren claren ware. Het verborgen lijden om de M. schenkt de zoetheid der ware M. De woorden zijn vaag; maar deze verklaring zou ten minste passen bij wat juist voorafgaat en bij het algemeen thema der suete pine, der bliscap en vare. Met sueticheit als onderwerp vind ik geen bevredigende verklaring.

v. 26 is ook vrij vaag: wat ik gevoel kan ik niet prijzen (?) of kan ik niet gelooven = ik kan er niet aan uit (?)

v. 78 soude is hier loutere omschrijving van het ww. voor: ontbrect di noch, z. Mnl. Wdb. sullen c. 2927. Anders: zoudt gij u dit nog laten ontbreken?

[p. 160]

I

In allen tiden vanden jare,^*
Hoe dat el metten tide si,²
Hevet hi bliscap ende vare
Die doghet allende om minne vri,
Ende gherne dan lieve ware bi
Om te suetenne sine alendeghe daghe.
Dats noch niet en es, doet roepen: ay mi!^*7
Dat wesen sal dat ceste claghen:⁸
‘Ay ic ben al di; lief, wes al mi,
Alset di behaghe!’

II

Die minnen wilt, hi moet hem gheven
In hare ghewoudt daer sijt ghebiedt,
Het si in sterven ocht in leven,
Daer minne sijn wesen in versiet.¹⁴
Hem en mach anders werden niet
Dan in vrien troeste, in bedwonghenen vare.¹⁶
Die minne goudt ye gherne Dat si onthiet¹⁷
met haren claren ware.¹⁸
Ay, dat die minne helen hiet
Brenghet hare sueticheit openbare.^19-20

* .xxv.

2 Welk jaargetijde het ook moge zijn.

* CXIIJ d.

7 Dats = dat des of es: wat nog niet is, nl. de Minnegenieting.

8 dat wesen sal = die Minnegenieting, die zeker komt, zou het klagen doen ophouden; een ind. presens zou beter passen: cest te claghen of de cl.; A en B hebben cost, van custen, costen: bevredigen. vv. 7 en 8 geven de reden aan voor de bliscap en de vare, die de minnende steeds heeft.

14 sijn wesen in versiet = hem in wil.

16 vgl. 5, 45, weer de dubbele zielstoestand.

17 goudt = vervulde, van beloften gezegd: wat zij beloofde.

18 past bij goudt: waarmee Zij hare beloften vervulde.

19-20 zie inl.

[p. 161]

 

III

 

Mi wondert vander sueter minnen²¹

 

Dat hare suetheit alle dinc verwint,

 

Ende si mi dus verdoet van binnen

 

Ende miere herten noet so clene bekint.

25

Si hevet mi so int wee bewent:

 

Dies ic ghevoele in caent gheloeven.²⁶

 

Die verhoelne weghe die minne mi sent,^*

 

Die sijnt die mi van mi al roeven.^*

 

Dat gherochte, dat hoghe prosent²⁹

30

Der neder<r>e stillen, doet mi verdoven.

 

 

 

IV

 

Hare nedere stille es onghehoert³¹

 

Hoe hoghe gheruchte dat si maect,

 

En si allene dies hevet becoert³³

 

Ende dien minne in hare al hevet ghesaect,

35

Ende met diepen gherijnne so na gheraect,³⁵

 

Dat hi hem al ghevoele in minne.^*36

 

Alse sine met wondre also doresmaect,³⁷

 

Cesseert een ure tgheruchte daerinne;³⁸

 

Ay, saen wect begherte die waect

40

Met nuwen storme die inneghe sinne.⁴⁰

21 wat mij verwondert is: dat hare zoetheid alles overtreft en Zij mij toch van binnen verteert, te gronde richt.

26 in = ic en; gheloeven: is dit: prijzen? goedkeuren? ik kan er geen genoegen mee nemen; of: ik kan er niet aan uit.

* 74 d.

* CXIIIJ a.

29 het gerucht, die hoghe (= luide, tegenover nedere = geen geluid-gevende) gave van de nedere stille doet mi verdoven = brengt me in de war. Dit gerucht en die stilte worden verder uitgelegd.

31 onghehoert = het is onghehoert, wonderbaar, onbegrijpelijk, paradoxaal met stille....

33 en = het en si: alleen hem niet die.

35 en met Haar diepe aanraking zoo innig, dicht, heeft geraakt.

* 61 c.

36 dat hij zich geheel in Minne voelt.

37 doresmaect = eerder: met Haar smaak vervult.

38 tgheruchte = der storme van begherte, van redene; de stilte is de rust der genieting, als alle storme, beroering, hevige beweging, zwijgt.

40 inneghe = de inwendige; of misschien: de in rust en genieting ingekeerde zinnen.

[p. 162]

 

V

 

Ghenuechte loke wel die oghen⁴¹

 

Ende plaghe gherne dies si hevet,

 

Mocht die verwoede begherte ghedogen

 

Die altoes in woede levet.

45

Want si <haer> alle uren daertoe ghevet

 

Te roepenne: ‘ay, minne, wes al mine!’

 

Oec wec<t>se redenne, die hare dat seghet:⁴⁷

 

‘Sich hier, dit steet di noch te volsine.’^*

 

Ay, daer redenne ghenuechte ontseghet,⁴⁹

50

Dat quetst meest boven alle pine.

 

 

 

VI

 

Begherte en mach niet swighen stille,

 

Ende redenne ghevet hare clare den raet,⁵²

 

Want sise verlicht met haren wille,^*

 

Ende toent hare dat werc der hoechster daet.

55

Ghenoechte name gherne toeverlaet⁵⁵

 

Te pleghenne haers liefs in sueter rasten.

 

So toent hare redenne den hoechsten graet⁵⁷

 

Ende verlaetse metten swaersten lasten.⁵⁸

 

Ay, hadde ghenuechte dan redenne doet,

60

Si soudse wel clene bevasten.⁶⁰

41 Ghenuechte = het verpersoonlijkte genieten. loke zou gaarne de oogen luiken. Zij wordt in hare genieting gestoord door Begherte, die steeds meer wil, en vooral door Redene.

47 wectse = se, de Ghenoechte.

* CXIIIJ b.

49 C ghenuechte, A en B begherte: het moet wel Ghenuechte zijn; ontseghet = te keer gaan, haar verdere genieting weigert.

52 hare = ghenuechte, eigenlijk de genietende ziel: den raet gheven = algemeen: beraden.

* 75 a.

55 toeverlaet nemen = hulp krijgen; of: veiligheid hebben om.

57 graet = in de Minnegenieting, waartoe de ziel zich waardig voorbereiden moet door het werc der hoechster daet.

58 verlaetse van verladen.

60 bevasten = zij zou die lasten wel weinig op zich laden, aan zich hechten.

[p. 163]

 

VII

 

Maer daer lief met lieve so vaste gheraect,⁶¹

 

Dat lief van lieve lief niet en mach,

 

Ende lief met lieve so lief doresmaect

 

Dat lief levet lieve op lieves sach,⁶⁴

65

Ende redene dan doet wederslach

 

Ende toent daer onghewassenheit inne,⁶⁶

 

Waer redenne ye ghelieve oneffenne wach,^*67

 

Daer werdt ie seerst ghequetst de minne;

 

Ay! te swaer es daer de slach

70

Daer men lief lief dan lief al kinne.⁷⁰

 

 

 

VIII

 

Wat sal ghequetster minnen wesen?

 

Hoe mach haere yeman raet ghegheven?

 

Wat visikere salse dan ghenesen,

 

Die gherne soude der minnen al minne leven,⁷⁴

75

Ende onder redenne so wert bedreven

 

Die hare gheet met nuwen storme anespreken^*

 

Ende toent hare wat hare es ontbleven:

 

‘Sich hier, dit soudi noch ghebreken.’⁷⁸

 

Ay, wie sal mi van minnen gheven^*

80

Raet, ende over redenne wreken?⁸⁰

61 waar de geliefde ziel met de Geliefde Minne zoo vast geraakt.
dat de ziel van lieve lief = van de lieve Geliefde, niet meer kan, en de ziel met lieve = liefde, zoo de Geliefde geniet.

64 dat de ziel voor de Geliefde leeft op lieves sach.

66 onghewassenheit = doordat de ziel nog niet tot de volle Liefde is opgegroeid, zoodat Rede beide geliefden oneffene wach = nog als ongelijk, niet tot elkander opgegroeid, achtte.

* CXIIIJ c.

67 de constructie wijzigt zich lichtelijk.

70 daer bepaalt daer van v. 69 daar waar men, lief, zelf geliefde, de Geliefde dan als Geliefde al kent en ervaart.

74 die = se (ghequetste minne, ziel) gaarne al minne voor Minne, zou leven.

* 61 d.

78 dit soudi noch ghebreken = dit ontbreekt u nog: soude is louter omschrijving van ww.

* 75 b.

80 raet = uitkomst; van Minnen = met betrekking tot, voor M.

[p. 164]

 

IX

 

Ay, weet god, datne mach nieman sijn

 

Die over die redenne iet mach wreken.⁸²

 

Si es selve der minnen fisisijn:

 

Si can best heylen al hare ghebreken.

85

Die met leste volghet al haren treken⁸⁵

 

In allen weghen daer sine gheleide,

 

Dien[e] sal si met nuwen wondere ane spreken^*87

 

‘Sich hier, besitte dat hoechste ghereide!’⁸⁸

 

 

 

^*Ay, daer en da[e]rf gheen vremt versoenre gaen

90

Om te versoenenne die veede:

 

Ende die dit kinnen, si verstaen⁹¹

 

Ghenoech van haren crede.

82 iet = in iets: niemand die in iets wraak kan nemen over Rede, die Rede in iets bestraffen kan.

85 leste = schanderheid.

* CXIIIJ d.

87 diene = dien.

88 ghereide = de hoogste uitrusting, luister waarmee de ziel dient versierd te zijn.

* R/n

91 dit kinnen = die dit weten: dat Rede alleen de veete, den strijd, tusschen Rede en Ghenoechte of Begherte moet bijleggen.

I. 3 B blijscap 4 ellende A omme 6 omme A zueten B zuetene; ellendeghe 8 cost de 9 B wes mij.
II. 12 gewout 13 A ochte 14 A heeft in tekst leuen doorstr., i.r. wesen 15 hem wert anders niet* 16 A Die A troest B troeste: e door l.h. A bedwonghene B bedwongen 17 goud C Dat si onthiet staat op reg. 18 18 B hare claren 19 de 20 bringhet; suetecheit oppenbare.

III. 21 A van s.m. B van der: der erb.* A minne 23 A sij 24 B mire A herte; soe cleine 26 ghelouen 27 wegen 29 C gherechte; prosent 30 B die A nederre.
IV. 31 onghehort 32 gerochte 33 B en C: Ende B becort 34 B vóór in: in minne doorgeh. 35 gherijnnen 36 datti 37 C Al s.B. doersmaect 38 .i.; tgherochte 40 A m. uwen stoerme B nuwen verb. uit uwen*.

V. 41 de 42 dies hi 44 A altoos 45 A en B si haer alle C heeft ook haer willen beginnen: heeft h maar doorgeh. 45 roepene 46 A al inne B mine uit inne* 47 redene; haer A zeghet 48 B di steet dit noch: noch erb. 49 redene A en B begherte; in C werd begherte boven ghenuechte geschreven, maar weder uitgekrast.
VI. 52 redene; haer claer 54 haer 55 B ghenuechte 56 pleghene B hars 57 haer redene A hoochsten 58 A uerlaedse 59 A ghenoechte; redene B doot 60 cleine.

VII. 61 B daer lieue; met lieuen so uaste C so lief zie reg. 60 62 van lieuen 63 A heeft ende, e rood doorstreept, maar het rood maakt de e onduidelijk, terwijl juist er onder een fijne streep van de h in mach uitloopt in het eerste beentje van n, zoodat en op gi gelijkt, zoo heeft B ook ghi gelezen, evenals de vroegere uitgevers* 64 A l.l. lieue B l. leuet op lieues 65 C rendenne 67 redene; oneffene 68 C werdt i.r.; wert ye A minnen 69 C te 70 daer lief men lief d.l.a.k. C in 't eerste lief: lie erb.
VII. 71 A ghequester 72 haer A iemen B yemen 73 A fisisine B fysisine; dan ontbr. 75 redene A uerdreuen B so vutverdr. 76 haer B stormen 78 soude di.

IX. 81 wet; dat en B niemen 82 de; yet 83 C heeft i.r. in fijner schrift: phisisijn fysisijn 84 heilen 85 B liste uit leste B hare 86 B alle 87 dien salse 88 besich; dit A hoochste.
R/n 89 A derf B darf B vreemt 90 Omme A te uersoene B versoenen; vede 91 bekinnen.