In Russische gevangenissen

[p. 117]

VI. Aanvullingen.¹

Wreedheden in de gevangenissen van het district Nertchinsk.

Den 24sten September schreef Prins Peter Kropotkine mij eenen brief waaruit dit.... ‘een nieuwe tragedie in de gevangenis te Koutamara (district Nertchinsk). Vier mannen hebben vergif ingenomen. Twee hebben zich de polsen doorgesneden, omdat het vergif, in weerwil van afgrijselijke pijnen niet wilde werken. Al de anderen zijn een hongerstaking begonnen. Dat is den zesden gebeurd en wij wachten in angst of er nieuwe slachtoffers zullen vallen. ‘Vervloekt de maatschappij,’ schrijft een van de overlevenden, ‘die niets doet om ons te helpen.’

In de Daily News van Donderdag 26 September schrijft Prins Kropotkine uitvoeriger:

‘Ruim achttien maanden geleden, na de zelfmoord van Sazonoff, benoemde de algemeene gevangenisadministratie te St. Petersburg speciale inspecteurs voor de Siberische gevangenen. De keuze was niet steeds zeer gelukkig. Benoemd werden meerdere ambtenaren, die als wreed bekend stonden. Bijvoorbeeld de Heer Von Kube, inspecteur te Orel (altijd Orel), die daar voortdurend heeft laten geeselen.

1 Deze aanvullingen betreffen gegevens, ontvangen na voltooiing van het voorgaande opstel.

[p. 118]

Berucht is geworden de inspecteur Sementkovsky. Hij heeft de positie van de politieke gevangenen te Nertchinsk zeer verslechterd. Wettelijk bestaat er geen verschil tusschen politieke en niet-politieke gevangenen, maar feitelijk worden politieken in vele gevangenissen niet gegeeseld. Dit was reeds in de tijden van George Kennan. De inspecteur Sementkovsky gelastte den commandant van de Koutamaragevangenis de politieken eveneens te laten geeselen. Dit is geen mishandeling, maar een straf. Een gevangene Brielin werd tweemaal gegeeseld. De politieke gevangenen hebben steeds vergif bij zich, onvindbaar verborgen. Vergif namen in: Moshkin, Mikhailoff, Ryshkoff, Leibason, Masloff, Cherstvoff, Odintsoff, Kosloff en Pkhalsky. Hun polsen openden en bloedden dood: Ryshkoff, Leibason en Masloff. De dooden werden den volgenden morgen in een gemeenschappelijken kuil begraven. De commandant sprak tot de overlevenden: “Sterf allemaal: ik laat begraven.” De andere gevangenen zijn een hongerstaking begonnen.’

Habent sua fata libelli.¹

Waar zijn de boeken gebleven, die ik voor verschillende gevangenen te Moscou gezonden heb? De Heer Von Boetticher schreef mij, dat het niet geoorloofd is boeken voor bepaald aangewezen gevangenen te zenden. Een ambtenaar bij het gevangeniswezen schreef mij: ‘De boeken zijn aan de betrokken gevangenen ter hand gesteld.’

E Tenebris.²

In mijn bezit zijn gekomen twee brieven door politieke gevangenen in het geheim geschreven aan kame-

1 Boeken hebben hun geschiedenis.

2 Uit de duisternis

[p. 119]

raden in andere gevangenissen, die ze mij hebben weten doen toekomen. De brieven waren in het Russisch geschreven. De vertaling is van den Heer Alex. Saalborn, beëedigd translateur voor de Russische taal te Amsterdam. De brieven waren zeer klein en niet steeds duidelijk geschreven. De mogelijkheid bestaat, dat sommige eigennamen niet geheel precies te lezen zijn geweest. Om zeer begrijpelijke redenen is hier en daar iets weggelaten. De eerste brief is geschreven te Schlüsselburg, de tweede te Orel. Beide betreffen dezelfde gebeurtenis.

Uit Schlüsselburg.

.... ‘In den eersten tijd is het hier nog al dragelijk geweest. Maar later begon de geachte Heer Ljubinetski de rechten van de gevangenen te verkorten. Hij wilde een geheel nieuw regime invoeren, maar stuitte dadelijk op tegenstand van een groot aantal gevangenen. Gevolg: dertig dagen carcerstraf. Daar wij hier te Schlüsselburg allen op goeden voet met elkander zijn, werd besloten een collectief protest in te dienen tegen de gemeene behandeling van L. In de maand Juni waren er meer dan dertig menschen in de carcers. Dit was de eerste waarschuwing zijnerzijds. Van onzen kant was eene collectieve kennisgeving opgemaakt van den volgenden inhoud: “Wij ondergeteekenden protesteeren tegen de gemeene behandeling van Ljubinetski. Wij hebben onze solidariteit bewezen en den assistent van L. geboycot, zoolang hij zich in de vesting¹ bevindt.” Het protest werd onderteekend door 150 menschen. Buitendien hebben honderd personen mondeling geprotesteerd bij de inspectie. Op den dag van het protest waren wij met honderd ter inspectie, evenals de tweede afdeeling: de disciplinair-gevangenen; maar de vierde afdeeling en de

1 Bedoeld is Schlüsselburg.

[p. 120]

eerste waren niet aanwezig. En wij, eensgezind met de tweede afdeeling, gaven op de algemeene begroeting “dag jongens” geen antwoord. Eenige dagen vóór dit geval, was de chef Sonnenberg naar het buitenland vertrokken. Zijn plaats werd ingenomen door Agafonof, gewezen assistent bij de transportafdeeling. In den eersten tijd van de boycot heeft hij zijn gedrag veranderd, en vertelde ons, dat Ljubenetski verplaatst zou worden. Maar hoe hem dan te verwijderen uit de vierde afdeeling? Dat ging niet, antwoordde hij, daartoe had hij geen recht. Wij namen hiermee genoegen. Aan L. hebben toen velen verklaard, dat zij hem niet zouden antwoorden bij de inspecties. Hier moet ik bijvoegen, dat er in den loop van twee jaren een hevige ontevredenheid was ontstaan tengevolge van verschillende onwettige handelingen, zooals b.v. het niet doorzenden van brieven, het niet afnemen op den wettelijken tijd van de boeien, het slechter worden van het eten, het niet toelaten van lectuur. Het wandelen voor de tweede afdeeling is afschuwelijk, op een klein plaatsje, dat op een kist gelijkt. Op 8 Juni is in de cellen van de vierde afdeeling het avondeten niet aangenomen, daar de nappen niets dan water bevatten. Op deze weigering kwamen sommigen in de carcer, anderen werden op carcerrantsoen gesteld. Op 10 Juni schold L. een der gevangenen voor schoft. De anderen protesteerden. De persoon in kwestie kreeg carcer. Dit alles raakte in Petersburg bekend en er kwam ter onderzoeking een inspecteur van de hoofdadministratie der gevangenissen Loesjitski. (Naar men zegt is hij gekomen naar aanleiding van het feit, dat een strafgevangene een gevangenisarts met een bank geslagen heeft). Loesjitski ging door de gemeenschappelijke zalen, deed vragen, nam collectieve opgaven aan, sprak op gewone toon en met gewone woorden. Hij drong er op aan, dat ieder voor zich zelf spreken zou. Hij zei, dat op

[p. 121]

het onderteekenen van collectieve klachten zware straffen stonden en dat wij in groepen van vijf zouden worden berecht. Hij sprak vooral met Wazjano, Zjadenofski, Alexis Saposjinikof, Petsjonkin, Kontofovitsj, Pogojanoe, Ljafgisjin, Koeznitzoff, Loskofski, Dorodoff, Sjarepa, Bilitjin en Goerkoff. Wij klaagden over de slechte behandeling door de artsen, vooral doctor Petroff. Daarna reisde Loesjitski weer af.

Op 20 Juni liet Ljubinetski geeselen, Prajogin, Bogdanoff en Boezinoff. Wij vernamen dit eerst den dertigsten en kwamen toen opnieuw in verzet. Op de inspectie van den 7den Juli ontbraken 200 man; zij gaven de volgende verlangens te kennen: 1) afschaffing der geeseling; 2) afschaffing van de carcerstraf voor 30 dagen; 3) verwijdering van Ljubinetski; 4) afnemen van de boeien op wettelijken tijd; 5) wandeling volgens de wet; 6) medische hulp. Om elf uren begon men ons in den carcer te plaatsen: Lichtenstein, Zjadenofski, Bilibin, Boekoff, Saposjnikoff, Koeznjetsoff, Ogaroff, Lafgisjin, Sjarepa, Woronitsjin, Antoni Konoei, Tsiala, Barisjewitsj. Anderen werden op carcerrantsoen gezet. Alles voor dertig dagen. Den 9den Juli verscheen ter onderzoeking de nieuwe gevangenisinspecteur. Hij nam alle klachten op, ook in de carcers. Hij vroeg ieder waarom hij in de carcer zat. Hij verklaarde, dat de geeseling onwettig was geweest. Na zijn vertrek werd in plaats van twee, twee en een half pond brood gegeven, alle dagen water. Op 17 Juli 's nachts drie uur hoorde ik, dat een deur open ging en dat de brigadier de namen riep van Bilibin, Boerkof, Zjadenofski. Zij werden naar het kantoor gebracht en hun werd medegedeeld, dat zij krachtens besluit van de hoofdadministratie naar Orel zouden worden gezonden ter verbetering, wegens hun deelnemen in protesten en de collectieve klachten. Nog anderen werden opgeroepen, in boeien geslagen en overgegeven aan de convooisoldaten. Er waren

[p. 122]

bij: Boris Zjadanofski, een oud-officier, Nicolaï Bilibin, Zacharias Tsiosja, Antoni Konoei, die twee jaar te Moscou gezeten heeft en matroos was, Schmidt een anarchist, Nekrassof een van de voormannen van de sociaal-democratische militaire organisatie, Jan Loekka, een leeraar uit de Baltische provinciën, Korotkof¹ uit Saràtof en anderen. 's Morgens werden zij met het vestingstoombootje naar St. Petersburg gebracht. Zoo mogelijk zullen zij uit Orel berichten zenden.

Uit Orel.

‘Wat ik nu ga vertellen betreft alleen de cellulaire afdeeling. Van de gemeenschappelijke heb ik niets gezien en kan ik ook niets te weten komen. Bij de aankomst zeiden eenigen van ons in antwoord op de grove vragen van den assistent, dat zij alleen dan zouden antwoorden, wanneer hij zich wilde herinneren, dat er behalve grofheid ook beleefdheid bestond. Na de opname ging de assistent naar de voorplaats en vroeg: “Wie sprak er hier van een behoorlijke behandeling?” Eenigen zonderden zich af en de assistent beval deze in den carcer te plaatsen. Toen gingen we allen bijeen staan, hiermede te kennen gevend, dat wij allen van de beleefde behandeling gesproken hadden en deze wenschten. De assistent wond zich eerst heftig op en beval toen: “in het bad.” Men voerde ons weg en op de plaats beval hij ons ons uit te kleeden en in het voorvertrek te gaan. Daar moesten wij ons wasschen. In twee minuten was dit afgeloopen, wij kleedden ons en gingen ieder naar zijn cel. Hier moet ik bijvoegen, dat wij van af het eerste oogenblik onzer aankomst met een hagel van de gemeenste schimp- en scheldwoorden overladen werden. Eerst ontving

1 Dit is Iwan Korotkoff over wiens mishandelingen te Orel ik in verschillende gevangenissen heb gehoord.

[p. 123]

ons de chef en zeide op theatralen toon: “Indien gij u ongehoorzaam gedraagt, zal het u slecht bekomen, zeer slecht.” Hierna plaatste men ons in verschillende cellen. De assistent zei tegen mij: “Daar heb je je ligplaats, schoft.” Om acht uur 's avonds hoorde ik fluisteren en het knarsen van een slot en daarna een vreeselijken schreeuw. De kameraden werden gegeeseld. Weenen, steunen en zuchten, kermen, huilen en het harde geluid van de voortdurende zweepslagen. Het was om krankzinnig te worden. Mijn deur werd geopend. Een bende assistenten en bewaarders stormde naar binnen, lichtten mij van de voeten, en begonnen mij te mishandelen op een wijze, die ik niet omschrijven kan. Ze gingen op mijn lichaam staan, trapten mijn hoofd tegen den grond, slingerden mij van den eenen hoek naar den anderen en wentelden mij vervolgens met het gezicht omlaag, bonden mijn armen vast op den rug en ook mijn voeten. In dezen toestand hieven ze mij tot manshoogte op en lieten mij toen neervallen op den grond. Zóó verloor ik het bewustzijn. Maar al spoedig ontwaakte ik door kreten, schreeuwen en slagen uit de cellen naast de mijne. Een tijd lang voelde ik niets, maar weldra voelde ik bloedstortingen in armen en beenen, zoodat het was, of zij afstierven. Mijn schouders deden hevig pijn. Ik kreunde maar kon mij niet bewegen. Het was of mijn gezicht in een kom met bloed lag en ik begon nog erger te kreunen. Uren later kwam er een chirurgijn: hij bekeek mijn handen en zei onwillig: “Maak ze maar los.” Dit geschiedde en men trok mij een dwangbuis aan, waardoor mijn handen op mijn rug vastlagen. In dezen toestand liet men mij. Tegen den morgen kwam de dokter weer, keek, en ging weer heen. Eerst den dag daarop werd ik van de touwen bevrijd en werd het dwangbuis afgenomen. Ik moet er nog bijvoegen, dat ieder bezoek vergezeld ging van zweepslagen en gemeene scheldwoorden. De

[p. 124]

inspecteur komt binnen en schreeuwt: “Goeien dag.” Ik zwijg. “Waarom hou jij je bek, donderhond? Geef antwoord. Wij wenschen je een goede gezondheid. Ik ben de inspecteur. Ik zal niets oververtellen, en jij zult ook niet veel meer oververtellen.” Later komt hij weer binnen en gelast mij op handen en voeten te kruipen en den bodem schoon te wrijven met doeken. Ik zeg: “dat is onmogelijk.” Dan komt de brigadier, roept goeden dag. Ik zwijg. En weer hetzelfde. Den volgenden dag hoor ik kreten van mannen, die geslagen worden als ze naar het closet gaan en niet spoedig genoeg gereed zijn. Later verneem ik, dat anderen hetzelfde lot ondergaan hebben als ik. Zjadenofski, Korotkoff, Loekka en Schmidt hebben 12 dagen honger geleden en daarna heeft men hen op dekens in het ziekenhuis gebracht, waar ze met inspuitingen gevoed werden. Men bracht hun Groeziërs als liefdebroeders. Korotkoff is daarna nogmaals schrikkelijk mishandeld. Hij schreeuwde onder ontzettend kreunen. Ook Zjadanofski werd geslagen tot hij zich niet meer verroerde. Hun carcer-termijn werd met twintig dagen verlengd en men hield hen bovendien nog twee dagen te lang in den carcer. Zjadenofski is in het eind van Augustus overgeplaatst.

Het wandelen is hier vreeselijk. Aan twee kanten van de plaats een gelijk schouwspel: de inspecteur bij het hek met een zweep, oppassers in een grooten cirkel, waarbinnen gevangenen op rijen van vier marcheerden op commando: één, twee, drie, vier. Die niet precies in de pas blijft wordt onbeschrijflijk mishandeld.

Veel heb ik achterwege gelaten. Wij zijn zeer onder den indruk van den aanblik van zooveel mishandelde kameraden. Er zijn nu ongeveer 1200 gevangenen. In Schlüsselburg 900.’

[p. 125]

Het oordeel van prof. Reiss.

In verband met het gunstig oordeel over Russische gevangenissen van den Heer Reiss, hoogleeraar te Lausanne, wensch ik mede te deelen, dat de Heer Reiss door de Russische Regeering geregeld wordt belast met schriftkundige expertises. Zijne verhouding tot de Russische Regeering verschilt in wezen niet van die van eenen regeeringsambtenaar.

Het oordeel van den Heer Wyndt.

In verband met het oordeel over Russische gevangenissen van den Heer Wyndt door de Russische Regeering gepubliceerd (Démenti 4) geef ik het volgende uit een schrijven van een hoofdambtenaar van het Engelsche gevangeniswezen: ‘Ik herinner mij het boek van den Heer Harry de Wyndt nog zeer goed. Hij is een Amerikaan en hij was absoluut niet op de hoogte van het Engelsche strafstelsel toen hij zijn boek schreef in 1896. Zijne mededeelingen omtrent het Engelsche systeem waren absoluut onjuist. Zij werden dadelijk tegengesproken. Het boek werd vrij algemeen gewantrouwd. De algemeene meening was, dat hij door de Russische Regeering was betaald om te schrijven zooals hij deed.’

Er is sinds ik mijne mededeelingen over de Russische gevangenissen publiceerde, niet weinig gebeurd. De amnestie, hopelooze hoop van velen, is voorbijgegaan, zonder voor de politieke gevangenen veel verlichting te hebben gebracht. Voor de meer-ernstige politieke veroordeelden bracht de amnestie volstrekt

[p. 126]

niets. Voor vele gevangenen was deze schraalte niet onverwacht en niet teleurstellend. Een hunner schrijft mij: ‘Van die amnestie verwacht ik niets en verlang ik niets. Ik verlang iets geheel anders en verwacht dat ook. Mijn leven is ellendig. Maar wij hopen en vertrouwen.’

Den vijftienden Februari ben ik weder op reis naar Rusland gegaan, ten einde te beproeven iets ten goede te verkrijgen voor de gevangenen in het algemeen en voor sommige gevangenen in het bijzonder. Mijn hoop was niet groot, dat ik gemakkelijk veel verkrijgen zou. Maar men moet soms iets van het zijne wagen, om iets voor zijne vrienden te winnen.

Over de ervaringen en de uitkomsten van mijn tweede reis, ofschoon niet van ieder openbaar belang ontbloot, zal ik hier slechts weinig schrijven. Mijn taak is lijden en zwijgen. Zwaarder dan het luide uitschreien, dat het hart kan opluchten.

Ik was te St. Petersburg zeer goed aanbevolen en heb daardoor verschillende hooggeplaatste personen gesproken, wier namen ik niet vermelden kan, en van wie ik niet veel heb verkregen. Voor een gedeelte zal dit gelegen hebben aan den ongunstigen indruk, dien mijn artikelen in sommige regeeringskringen hebben gemaakt. Het is niet hier de plaats mij te verdedigen. Ik heb te St. Petersburg een zeer onaangenaam onderhoud gehad met Staatsraad Von Boetticher, den onderchef van de Algemeene Gevangenisadministratie. Hij verweet mij blind te zijn geweest voor het goede in de Russische gevangenissen. Dat is niet waar: ik heb de gebouwen geprezen, de cellen, de bibliotheken en meer. Hij verweet mij, dat ik opzettelijk en tegen beter weten in de kinderkoloniën en prioeten heb geprezen, ten einde met meer schijn van recht opzettelijk en tegen beter weten in de gevangenissen te kunnen laken. Dat is niet waar. Ik heb opzettelijk en tegen beter weten in niets geschreven.

[p. 127]

De heer Von Boetticher verweet mij, dat ik de gevangenen voortdurend heb geloofd, zijne ambtenaren daarentegen voortdurend niet. Wat wonder! Stelselmatig ben ik door de ambtenaren bedrogen. Ik heb daarvan vroeger reeds verschillende gevallen genoemd. Thans nog dit: in een van de gevangenissen heb ik, natuurlijk met verlof van de betrokken autoriteiten, aan eenen zieken gevangene iets gegeven. Later hoor ik, dat men hem dit na mijn vertrek dadelijk afgenomen heeft. De groote moeilijkheid is het bewijs. Want men kan zijne zegslieden meestal niet noemen, en ten slotte is het een punt van gelooven of van niet-gelooven. Intusschen is het de eigen schuld van de Russische regeering wanneer men haar niet gelooft. Bij voorbeeld: de Regeering vermeldt, dat zich te Schlüsselburg op zekeren dag vier zieken in het gevangenishospitaal bevonden. (Démenti 13). Talrijke personen verzekeren mij, dat dit getal veel en veel te laag is. Ik vraag den heer Von Boetticher verlof naar Schlüsselburg te gaan. Neen, zegt de heer Von Boetticher, dat kan niet, want ik heb tegen de Regeering geschreven.

Natuurlijk, dat mijn artikelen niet een paraphrase zijn van de officieele geschriften van de Russische Regeering. Ik heb de feiten beschreven zooals ik meende, naar mijn beste weten, dat zij waren. Maar de Russische Regeering zal toch moeten begrijpen, dat de politieke gevangenen voor ons geen misdadigers zijn; maar krijgsgevangenen. Dat iemand een vijand is van de Russische Regeering, is voor ons geen reden hem te waardeeren, maar ook niet een reden hem niet te waardeeren. Er zijn op het oogenblik zestigduizend administratief gevangenen en verbannenen. Zij zijn veroordeeld zonder rechtsgeding, dat wil zeggen, zonder dat zij zich konden verdedigen. Ik vraag mij af, hoe de Russische regeeringsambtenaren, die mij thans met de meest bittere verwijten overladen, mogen eischen, dat ik anders en beter schrijf over een

[p. 128]

Regeering, die zich staande moet houden op deze wijs.

Ik kan om allerlei redenen geen volledig verslag geven van mijn onderhoud met den Staatsraad Von Boetticher. Slechts dit. In de December-aflevering van ‘De Beweging’ heb ik eenen brief gepubliceerd over mishandeling in de gevangenis te Orel. De daarin vermelde feiten zijn natuurlijk ook in Rusland bekend geworden door brieven van andere gevangenen. In de Doema is naar aanleiding van die feiten geïnterpelleerd door den afgevaardigde A.T. Kerensky, een van de leden van de werkliedenpartij¹. Ik vroeg den heer Von Boetticher naar zijne meening omtrent dien brief. Hij antwoordde, dat iedereen wel zulk eenen brief schrijven kon. Ik wees erop, dat Iwan Korotkoff mij voortdurend genoemd was als een gevangene, die wreed gegeeseld was geworden en dat zijn naam nu ook weder in dien brief werd genoemd. De heer Von Boetticher ontkende beslist, dat in Orel mishandelingen hadden plaats gevonden. Hij gaf toe, dat Korotkoff en anderen te Orel gegeeseld waren, maar niet buiten de perken van de wet. Zij hadden de geeselstraf volkomen verdiend en men was bij de geeseling bijzonder humaan te werk gegaan. Ik deel deze meening van den heer Von Boetticher hier mede, maar acht mij geenszins verplicht haar te deelen. De heer Von Boetticher gaat af op zijn ambtsberichten en vertrouwt daarop. Moest ik sterven, ik kan dat vertrouwen niet deelen. Ik heb zelf eenen leugenachtigen ambtsbrief gelezen aan den heer Von Boetticher.

Het zou om velerlei redenen gewenscht zijn, wanneer ik kon schrijven, dat ik meen, dat de toestand van

1 De Russische werkliedenpartij heeft een program, veel gelijkend op dat van de Engelsche labour-partij. Zij telt in de tegenwoordige Doema 10 leden op ongeveer 450. In de praktijk gaat de Werkliedenpartij veelal samen met de sociaal-democraten, die 16 leden hebben.

[p. 129]

de politieke gevangenen in Rusland veel verbeterd is. Maar ik kan dat niet schrijven, omdat ik dat niet geloof. Nu eens is de eene gevangenis wat beter en dan weder de andere. Toen ik in den afgeloopen zomer te Riga kwam, was de toestand daar goed. Maar kort te voren was er te Riga onmenschelijk gegeeseld, naar ik meen op bevel van eenen ambtenaar Abramovitch. Er is toen een hongerstaking geweest en eene revisie. Een half jaar later was er te Riga weder een hongerstaking. Ik meen dat de ambtenaar Abramovitch niet is ontslagen, maar dat hij is overgeplaatst naar Wologda en dat hij daar geregeld laat geeselen. Twee jaar geleden was de toestand in de Boutirky-gevangenis te Moscou ondraaglijk. Er kwam een opstand, waarbij dooden neervielen. Revisie. Toen ik verleden jaar de Boutirky bezocht, was de toestand tamelijk. Nu is de toestand weder veel minder goed. Ik kon geen verlof krijgen de Boutirky te bezoeken.

Gelijk ik zeide hebben de voortdurende mishandelingen of liever humane geeselingen in Orel aanleiding gegeven tot eene interpellatie in de Doema. De meerderheid heeft de eisch van urgentie afgestemd, zoodat de interpellatie feitelijk nooit in behandeling zal komen. De Regeering stelde echter een vrijwillig onderzoek in. Ik sprak te St. Petersburg met den afgevaardigde Kerensky en met professor Milioukov, den leider van de Kadetten. Zij verzekerden mij, dat de toestand in Orel schandelijk slecht is¹. Wellicht brengt de Regeering verbetering aan.

1 Verder: ‘Les prisons rusjes’ door Vera Figner.

Maria Philippof.

Van bevriende zijde ontving ik uit Moscou mede-

[p. 130]

deeling, dat Maria Philippof met tien anderen is veroordeeld tot levenslange verbanning naar Siberië wegens het invoeren en verspreiden in Rusland van geschriften, uitgegeven door de partij van de socialistische terroristen.

Joseph Minor.

Dit is een naam, die mijn hart zeer ontroert. Maar ik schrijf geschiedenis. De heer Minor heeft mij te Moscou verzocht zijne familie te Parijs te gaan bezoeken, zijne vrienden in Frankrijk en Rusland. Ik ken geen tweeden man over wiens liefde en toewijding iedereen, iedereen spreekt met zulk een volkomen eerbied. Wanneer geen onverwachte keer mocht komen, sterft deze man in eene gevangenis of in ballingschap, zonder ooit zijn vrouw en kinderen te hebben wedergezien.

De heer Minor is een van de zeer bekende leden van de socialistisch-terroristische partij. Hij behoorde reeds in 1889 tot de ballingen, die slachtoffer werden van wat men heden nog noemt: ‘de gruwelen van Yakoetsk.’ In de stad Yakoetsk bevonden zich in dien tijd een aantal administratief verbannenen, die verder moesten naar de doodelijke Poolstreken van het gouvernement Yakoetsk. De Regeering wilde dit transport doen plaats hebben op eene wijze, die naar de meening der verbannenen, gelijk stond met den hongerdood. Er werd niet genoeg eten medegegeven om tot de bestemming te komen. Voor de Joodsche verbannenen werden nog bijzonder ongunstige schikkingen getroffen. De verbannenen weigerden, wellicht mede door een misverstand, te vertrekken. Soldaten kwamen, die op de verbannenen schoten. Zes werden gedood, vele gewond. Drie personen werden ter dood veroordeeld, twintig andere tot zware straffen, dwangarbeid. Bij de laatsten be-

[p. 131]

vond zich de heer Minor, die twintig jaar gevangenisstraf kreeg. Tengevolge van eenige amnestiebesluiten was de heer Minor op het einde van de negentien jaren weder vrij en hij vestigde zich in Frankrijk. In 1908 maakte hij in het belang van zijne partij een reis door Rusland, natuurlijk geheim. Hij werd aan de Russische Regeering verraden en verkocht door mejuffrouw Zeitline, een spion, en te Sarátof gearresteerd. Zijn vonnis is: acht jaar dwangarbeid en levenslange verbanning naar Siberië. Maar ik schrijf geschiedenis.

Bij de verwanten van de verbannenen, die in 1889 te Yakoetsk waren, zal men u een carton laten zien met een aantal kleine portretten dier strijders. In het midden de drie ter dood veroordeelden. Rechts onder de heer Minor, toenmaals achter in de twintiger jaren. Het is wel hetzelfde kalme, verstandige gezicht van bijna vijfentwintig jaar later.

Ik heb deze portretten meermalen gezien, want van hen, die in 1889 te Yakoetsk waren, ken ik nu meerderen. Sommigen zijn nog steeds gevangen of verbannen.

Georges Dmitrenko.

Dit is de jongen, dien ik sinds onze hartroerende ontmoetingen te Moscou geen oogenblik vergeten had. Den 8sten December dit briefje in het Fransch uit Luik: ‘Mijnheer, ik heb de eer u mede te deelen, dat een van uwe vrienden te Moscou, de politieke gevangene Georges Dmitrenko, verbannen is naar het land der Yakoeten. Met achting Victor Dmitrenko.’

Ik kan geene beschrijving geven van de wanhoop, die zich van mij meester maakte. Ik kan alleen zeggen dat ik alles heb gedaan wat in mijn vermogen was om Georges te redden of zijn lot te verlichten. Maar

[p. 132]

tegen de velen was het alles nutteloos. En onze eenige hoop blijft tijd en keer.

Victor Dmitrenko, die mij schreef, is de oudere broer van Georges. Ongeveer vier jaren geleden werd hij administratief verbannen naar het ruwe Noorden van Europeesch Rusland, verdacht van geheim lidmaatschap van de partij van Joseph Minor. Hij wist te ontvluchten, en studeert thans te Luik technologie.

Terwijl ik dit schrijf bevindt Georges Dmitrenko zich in eene gevangenis in Siberië, wachtend tot weer en wegen voldoende zullen dienstig zijn voor de eindelooze reis naar Yakoetsk. Wanneer ik thans schrijf: ‘In uwe handen, Heer,’ dan weet een van de Russische regeeringsambtenaren, dat ik aan hem denk, en van wien ik uitkomst verwacht. Verlof om Georges Dmitrenko te bezoeken in Siberië werd mij geweigerd. Daarentegen worden mijne brieven hem, volgens de Regeering, ter hand gesteld. Ik heb te dezen aanzien de belofte van eenen ambtenaar, en, hoeveel maal ook belogen en bedrogen, wensch ik daaraan niet te twijfelen.

Hier volgen liederen, die ik voor Georges Dmitrenko geschreven heb.

Hoe brandt Moscou zijn blauwe en gouden pracht
Onder de heemlen schooner goud en blauw
Dagen lang en zijn schitter mindert nauw
In helle scheemring van den zomernacht.

Maar wee, die pracht verdoofde toen ik daalde
Van angst en afschuw klam, diep in een hel:
Zwarte carcers, vochtige dompe cel
Waar dag tot schuwe schemering vervaalde.

Waar 't licht zich schaamt over de schouwe schande
Die beter in duister zijn doem voldingt,
Die Schoonheid schendt en Trots tot knechtschap dwingt,
De Jeugd ketent aan voeten en aan handen.

[p. 133]

 

Mij liefst van allen, Georges, gij, zóó dapper,

 

Zoo trouw, zoo trotsch, in 't kloek-gewaagd bedrijf

 

Om vrijheid, maar gekooid vervalt uw lijf,

 

Dooft uw oog, wordt uw stoute weerstand slapper.

 

 

 

Ach: wat baat u vreugd om mijn komst bij 't leed,

 

Dat daarna weer gruwbaar u grijpt in 't hart?

 

Wat baat mijn zoet geschenk bij smaad en smart,

 

Die nacht en dag aan uw lief leven vreet?

 

 

 

Makker: wij scheidden. Uit uw wreeden kerker

 

Steeg ik mijn weg naar zon en zomerlicht,

 

En keerde naar Holland: in rust noch plicht

 

Vergat ik u, stout strever, eerlijk werker.

 

 

 

Winter: mijn hart, nog niet geheeld van wonden

 

Slaat wreeder wond in zijn wond dit bericht:

 

‘Georges Dmitrenko werd rechtloos gericht

 

En naar het land der Yakoeten gezonden.’

 

 

 

Het land van de Yakoeten: hoort het allen,

 

Die, gelijk hij, zomer en jeugd genoot,

 

Daar sterft hij nacht en dag een tragen dood

 

Tot wanhoop en verwarden waan vervallen.

 

 

 

Daar zomer? Niet van golvend goud en blauw

 

Bouwt zich een hemel, niet van streek tot streek

 

Draagt de aard zijn oogsten, weiflend wankt en bleek

 

De dag van ochtendgrauw tot avondgrauw.

 

 

 

En winter? Wee, de vloek van elke nacht

 

Spant met den vloek van elk volgenden saam.

 

Wat scheidt nacht van dag? Niet meer dan een naam.

 

Eén is hun woede en één hun strenge macht.

 

 

 

Ver van Vader, ver van broeders en moeder,

 

Vervalt zijn geest, versluikt zijn krachtig lijf,

 

In een leeg leven, zonder kloek bedrijf.

 

Buit voor de vlagen van elk woesten woeder.

 

 

 

Geen weg zou mij te wijd en te wreed wezen

 

Verbannen makker, om tot u te gaan.

 

Maar die u banden, sperren mij de baan

 

Daar zij 't aanschouwen van uw schande vreezen.

 

 

[p. 134]

 

Vergeet mij niet: als in 't lichtbrekend Oost

 

Lentezon stijgt, staar ik naar uwe streek,

 

Oostwaarts heen, Oostwaarts, waar uw zon thans bleek

 

De kale schraalten van uw toendra's troost.

 

 

 

En 's avonds als gij na den leegen dag

 

Moedeloos-moe naar 't stervend Westen schouwt,

 

Denk dan aan mij, dien ge eenmaal hebt vertrouwd,

 

Ik liet niet af, zoolang ik zege zag.

 

 

 

En 's nachts: dit is het heil der vrije droomen,

 

Hen weert geen ban, geen stroom, geen bar gebied,

 

Die dagen scheiden, letten nachten niet

 

In schooner ban van droomen saam te komen.

 

 

 

En dit: geen macht zal mijn liedren beletten

 

Uw trots te loven; mijn lied smeekt mijn God,

 

Dat Hij zal wreken uw hartbrekend lot

 

Uw heerschers neerslaan en hun wet verzetten.

 

 

 

En wat ons scheidt, één hoop heeft ons verbonden,

 

Breuk van uw ban en stoute wederkeer.

 

En keert gij nooit? Vaarwel, vaarwel, ik zweer

 

U trouw, mijn makker, in diepst leed gevonden.

Wat drijft mijn boot?
Een wilde wind.
Wat drijft mijn hart?
Zijn nood.
O, God, geef, dat ik helpers vind
Te schutten voor een schouwen dood.
Voor barre ban, voor carcer zwart
Mijn Maat, meer dan één Maat bemind
O, Knaap, in zooveel leed gevonden,
Verloren in nog wreeder leed,
Hoe sloeg mijn hart tot rauwe wonden
Uw jammerkreet.

[p. 135]

 

Nu voer ik ban en achterban.

 

Voor u tot trouwen strijd,

 

Ik zweer wat vriendschap keeren kan

 

Dat uw hart het niet lijdt.

 

Geen weg te wijd, geen weer te wreed

 

Op 't land en over zee

 

Ik ga tot ieder, die uw leed

 

Weer voeren kan tot moeders kalmen vree.

 

Ik smeek voor u gelijk ik nimmer deed

 

In eigen ramp of nood.

 

Meer dan mijn leed voel ik uw leed,

 

Uw leven is mijn leven en uw dood is mijne dood.

 

Dus drijft mijn boot

 

Een wilde wind.

 

Dus drijft mijn hart een wilde nood,

 

O, Knaap, waar mijn angst helpers vindt

 

Te schutten u voor schouwen dood.

 

Maar wat kan vriendschap tegen macht

 

Die drijft u uit uw zoet gezin

 

Naar 't Noorden, waar een wreede nacht

 

IJzig land slaat en 't ijzig zwin.

 

Waar lente later dan in mijn land zoete zomer,

 

Bleek als een herfst met zijn schuw en schaarsch licht,

 

Vernederd kwijnt, waar gij gebannen droomer

 

Uw Droom bedenkt, maar niet beschreit, niet zwicht.

 

Moet ik u, Makker, in ellende laten

 

Dien ik, dat zweer ik, toch niet onverdedigd liet?

 

Ik zocht voor u naar man en macht en bate,

 

Verbannen knaap, vinde ik ze niet:

 

Draag dan trots uw lot en wacht ongebogen

 

Het klare dagen van den Nieuwen Tijd,

 

Het zoete wonder van uw droomende oogen

 

Bloeit schooner in zijn heerlijkheid.

 

Ik weet, geen wanhoop zal hun wonder dooven,

 

Geen ban verbreekt uw trots,

 

Een hoop in onze harten en daarboven

 

Eén hemel Gods.

 

Meet niet de maten van de wegen, die ons scheiden,

 

Gij weet de macht van wat mijn hart aan uw hart bindt,

 

O, Knaap, verloren in zoo bitter lijden,

 

Wie breekt een weg waarlangs mijn troost uw droefheid vindt!

[p. 136]

III
Door Londen.

 

O, Londen, uwe weelde doet mijn lied wanhopig weenen,

 

Die mij vaak heeft verblijd.

 

Maar tot heugnis van vreugde is henen,

 

Nu mijn Maat zóó lijdt.

 

 

 

Hoe ligt mijn vrije vreugd met éénen slag terneergeslagen,

 

Geraakt in 't minnend hart

 

Bij lange nacht, noch trage dagen

 

Vergeet ik zijn smart.

 

 

 

Ik vond hem in het nauw van muur en vaste wacht gedreven,

 

Bedreigd met wreede ban

 

Naar 't land vanwaar tot lust en leven

 

Nimmer keert één man.

 

 

 

Bedreigd toen en thans reeds verloren, zonder hoop verloren,

 

In wilde woestenij,

 

Waar maat noch moeder mag verhooren

 

Zijn machtloos geschrei.

 

 

 

Wat bond mijn hart aan zijn hart? ik heb niet de macht geweten,

 

Die makkers binden kan

 

Vóór mijn hart werd vaneengereten

 

Om zijn barre ban.

 

 

 

En toen: ik heb de maat van mijne machtloosheid gemeten,

 

Aan hun gemeene macht.

 

Ik heb mijn oogen blind gekreten,

 

Mijn dag werd een nacht.

 

 

 

Verblind van smart, van haat, door hopelooze hoop gedreven

 

Tijg ik om hulp op tocht

 

En redde ik niet zijn teeder leven,

 

Dat ik sterven mocht.

 

 

 

Eens had ik hier de keus van tucht en werk of teedre schande,

 

Toen heb ik schand gesmaad,

 

Die kiezen liet houdt thans in handen

 

Het lot van mijn maat.

 

 

[p. 137]

 

En wreekt hij nu mijn keus, o, Makker, aan uw schuldloos leven,

 

Of wint hem mijn gebed?

 

Wat ik weigerde wil ik geven,

 

Als hij thans u redt.

 

 

 

Ik kom, een smeekeling, tot hem, die eenmaal tot mij smeekte,

 

Biedend, wat hij toen vroeg.

 

Maar als hij smaadde en smalend wreekte,

 

En u wreeder sloeg?

 

 

 

Hem is de macht, die 't leven maakt en breekt van duizend maten,

 

Mij blijft niets dan gebed

 

Dat zijn woord u, van elk verlaten,

 

Van verbanning redt.

 

 

 

O, Londen, smeekeling kom ik, die trotsch en tartend schouwer

 

Zoo vaak uw straten mat.

 

En, kloek bedrijver, stout betrouwer,

 

Meer dan één winst had.

 

 

 

Hoe strekt uw weidsche Strand stralend onder den avondhemel,

 

Waar 't laatste licht vergloort,

 

Hoe kleurig wendt het war gewemel

 

Der duizenden voort.

 

 

 

Ik dwaal der duizend één, maar van de duizenden gescheiden

 

Door 't eigen vlijmend leed.

 

Geen wien het hart zulk hevig lijden

 

Om een Vriend vervreet.

 

 

 

Kingsway, Piccadilly, Regent Street, elke keer ziet rijker

 

Uw pracht dan 't heengaan liet,

 

Maar droeve derver, mat bezwijker,

 

Zoek ik uw pracht niet.

 

 

 

Iedere stap, die mijne moede voeten vallen laten

 

Tusschen draf en getred

 

Brengt nader tot den man wiens bate

 

Wellicht Georges redt.

 

 

 

Maar ook, wiens haten hem kan treffen met feller verderven

 

Als niet mijn bede baat.

 

Wat kiest hij: leven of wreed sterven

 

Voor mijn kameraad.

 

 

[p. 138]

 

Te vaster wordt mijn vrees, te wankeler wordt mijn vertrouwen,

 

Eens heb ik hem gesmaad,

 

Doet nu zijn wreede wraak berouwen

 

Mijn zwak hart die daad?

 

 

 

En 'k wend mij, Londen, weer, en vlucht verloren in uw menigt

 

Met pijn-vervreten hart.

 

Waar slaat het hart, dat heilzaam lenigt

 

Mijn koortsende smart?

 

 

 

Elk met zijn eigen haat, zijn hopen, zijn hartstochtlijk woeden

 

Drijft tusschen vreemden voort,

 

Geen bede van droeven of moeden

 

Die Londen verhoort.

 

 

 

Moeder, droever dan één, en armer dan uw allerarmen

 

Vlucht ik in 't laat gewoel.

 

En vlucht weer om rust en erbarmen

 

In uw parken koel.

 

 

 

O, Nacht vind ik u daar en waar de vijver schoon en stil is

 

Uw lieven broeder Dood,

 

Gij voert wie mat van wensch en wil is

 

Vrij van drift en nood.

 

 

 

Stil: ver verruischt de Stad, een storm van leven en van lijden

 

Een matelooze zee,

 

Gij, goede Broeders, lokt mij beiden

 

Tot veiligen vree.

 

 

 

Gij lokt, maar laat ik hem, mijn Makker, in het leed verloren,-

 

Wie hulp en baat dan biedt?

 

Mijn hart heeft zijn hart trouw gezworen,

 

Ik breek mijn trouw niet.

 

 

 

Eens had ik hier de keus van tucht en werk of teedre schanden,

 

Nu tusschen vrede en strijd.

 

Ik kies als toen, mijn hart en handen

 

Zijn mijn maat gewijd.

 

 

 

Ik wend mij, Nacht, van uw bekoring tot de felle vlagen

 

Der Stad in 't avondlicht,

 

Dood, van uw stil-geleide lagen

 

Keer ik tot mijn plicht.

 

 

[p. 139]

 

Eens had ik hier de keus, nu blijft, zonder keus, niets dan smeeken

 

Tot hem, eens wreed versmaad,

 

Dat hij mijn smalen toch niet wreke

 

Op mijn liefsten maat.

 

 

 

Ik ga, smeekend voor hem, zóó needrig als ik nimmer deed,

 

In eigen ramp of pijn

 

Meer dan mijn leed voel ik zijn leed,

 

In 't hart als venijn.

Maat, ligt mijn lied door uw leed dan met stomheid geslagen,
Zing ik niet meer
Vreugd van mijn droom en drift van mijn dagen
In liederen luide of teer?

Lang hunkerde mijn hart naar de teer-trillende spanning,
Die 't lied vaak gaf,
Maar geen zang won ik sinds uwe verbanning
Naar een land als een graf.

Sterve mijn lied, wat is zang waard bij 't waanzinnig zwijgen
Van 't gruwbaar oord
Waar al uw hoop, uw haten en uw hijgen
In snik worden versmoord.

Zinge mijn lied nog slechts van uw hartenbrekend lijden,
Vermijde ik vreugd,
Tot vaste wraak u van 't juk zal bevrijden,
Dat breekt uw trotsche jeugd.

Vriend: door mijn huis speelt van hoog tot laag een kleine makker,
En zingt zijn lied,
Zijne vreugd roept tot een wild weenen wakker
Mijn dof-sluimrend verdriet.

Want als die knaap door het huis van uw zorgende moeder,
Door vaders veld
Speelde uwe jeugd met de jeugd van uw broeder,
Als gij stoutstrevend held.

[p. 140]

 

Thans kan ik geen vreugd meer zien of uw hartbrekend lijden

 

Grijnst wild tot mij,

 

Manend mijn hart alle vreugden te mijden

 

Voor haat, wraak en geschrei.

 

 

 

Uw vrienden zijn mijn vrienden en uw wreede vijanden

 

Dreigt haat en smaad.

 

Lagen van mijn verstand, macht van mijn handen

 

Wijd ik aan uwe zaak.

 

 

 

Komt er wie om mijn hulp, hart en huis staan hem open

 

Noemt bij uw naam,

 

Makker is hij, die zijn hart en zijn hopen

 

Eens deelde met u saam.

 

 

 

Maat, lag mijn lied door uw leed dan met stomheid geslagen?

 

Zing ik thans weer,

 

Wat is mijn lied dan de klacht van uw klagen,

 

De wraak om uw wreed zeer?

 

 

 

Hier in mijn land luwt de lente en de winter geweken

 

Ruimt stad en veld,

 

Waar men u bant in baanlooze landstreken

 

Moordt nog zijn wild geweld.

 

 

 

Toch: eenmaal toch breekt de ban van uw winter, uw luchten

 

Luwen zoo zoet,

 

Bergen en dalen zien 't brekend ijs vluchten

 

Voor zachten zonnegloed.

 

 

 

Georges: buig niet uw trotsch hoofd voor geweld van hun vlagen,

 

Draag kloek en beid,

 

Thans nog de ban van een Winter, dan dagen

 

Van eenen Nieuwen Tijd.

 

 

 

Eenmaal de wraak als een Lente na winter zoo zalig.

 

Hun hoon, hun haat

 

Wreken wij drijvend meer dan duizendmalig

 

Op wreeden beul en maat.

[p. 141]

V.
Aan zijne Excellentie den Generaal Djounkovsky.
(Dat hij Georges Dmitrenko spare).

 

Ik kom, een smeekeling, die nimmer smeekte

 

In eigen nood, gedreven door het leed

 

Van mijn makker, dat mijn hart wreed vervreet

 

Tot U, die streng zijn stout vergrijpen wreekte.

 

 

 

Nu weet ik goed: niets blijft ons meer dan smeeken

 

Want tegen U valt machtloos elke macht

 

Gebroken zijn, die uw macht wilden breken,

 

Zij sterven traag in ballingschap en Nacht.

 

 

 

Laat strijd en streng Recht Georges in wreede nood

 

O. Man, heerschend over maatlooze machten

 

Mocht de bee van een Dichter u verzachten

 

En redde een Knaap van ban en barren dood.

 

 

 

Ik kom tot U: wat is mijn macht? Het klagen

 

Van droever liedren dan ooit een Dichter zong.

 

Uw Macht? Die stoute strevers nederdwong

 

En bant waar ook de moedigsten versagen.

 

 

 

Gij, machtig Man, wees voor mijn bede zwakker

 

Dan gij waart voor gewelddadende macht,

 

Verwoest geen schat van stout verstand en kracht,

 

Betoon genade aan mijn verloren makker.

 

 

 

Want om de wil van zijne teedre jeugd

 

En om de wil van zijn krachtig verstand

 

Verban hem niet naar het gemeden land

 

Vanwaar geen man blij wederkeeren heugt.

 

 

 

En om de wil van zijn bedroefde moeder

 

Die dag en nacht een hooploos keeren beidt

 

Die schreide tot zij machtloos niet meer schreit

 

Wees niet een wreed wreker, maar zorgzaam hoeder.

 

 

[p. 142]

 

En om de wil van mijn dof-snikkend lied,

 

En om de wil der Schoonheid trouw gediend,

 

Gij machtig Man, spaar mijn verbannen Vriend,

 

Verwoest de pracht van dit rijk leven niet.

Reis naar Rusland.

Den vijftienden Februari ben ik weder naar Rusland gereisd met de hopelooze hoop iets goeds te bereiken voor de gevangenen in het algemeen en voor sommigen hunner in het bijzonder. Mijn aanbevelingen waren voldoende. De bezwaren bekend. Reeds geruimen tijd geleden was ik door een hooggeplaatst persoon te St. Petersburg gewaarschuwd tot voorzichtigheid in mijne brieven, die door de geheime politie werden geopend. Ook van andere, zéér goed ingelichte zijde, werd ik gewaarschuwd. Maar ik moest de zekerheid hebben, dat ik deed wat gedaan kon worden. Door eene vergissing van een Russisch regeeringsambtenaar kreeg ik den indruk, dat ik de grens niet eens passeeren zou. Maar ik passeerde. Een avond. Het was in Rusland nog midden winter. Welk een pracht: de nachtrit over de witte velden, in een tijd toen de maan wassend was. Maar met een hart vervreten van leed, deed ik deze reis. Midden in den nacht stond ik alleen op het stille donkere station te Wilna. Ware toen Georges Dmitrenko daar geweest, Joseph Minor, Paul Sacvarelidze. Verder, verder. St. Petersburg in den winter is een zeldzame schoonheid. Ik was er niet blind voor, maar ik wil er over zwijgen. De Neva bij de Peters- en Pauls-vesting, en de duizenden sleedjes.

Maar ik wist dadelijk, dat er veel verloren was. Mijne inlichtingen waren doorslaand slecht. Verschillende personen, waarvan de politie wist, dat ik hen kende, stonden onder politietoezicht. Meerderen lieten mij

[p. 143]

verzoeken hen niet te komen bezoeken. Dat ik zelf ten nauwste bewaakt zou worden, leed volgens mijn zegsman, geen twijfel.

Men vraagt zich af: ‘waarom dit alles?’ Intusschen werd mijn verblijf in de schoone stad St. Petersburg verbitterd en was mijn vertrouwen op welslagen gering. Om niemand te compromitteeren vernietigde ik mijn Dagboek en adressenboekje.

De geheime politie is te Petersburg talrijk en zeer goed georganiseerd. Men heeft mij algemeen verzekerd, dat een groot gedeelte van de duizenden en duizenden huurkoetsiers politiespionnen zijn, benevens een groot deel van het hôtelpersoneel. De concierges van de huizen zijn steeds verplicht aan de politie alle inlichtingen te geven, bijvoorbeeld: voor wie een verdacht persoon gekomen is. Tegen een dergelijke organisatie kan niemand op, en zeker geen vreemdeling, die des lands taal niet machtig is. En waarom ook? Ik had niets voor niemand te verbergen. Toch wensch ik niet nagegaan te wezen. Dus nam ik nooit een iswoschtschik dadelijk bij huis. Liet mij nooit brengen waar ik wezen wilde, maar altijd ergens in de buurt in een winkel of een theehuis en ging te voet verder. Maar nietwaar, als de Russische politie tijd en geld te veel heeft, waarom zou ze mij dan niet bespionneeren, daar toch iedereen zijn eigene genoegens heeft.

Over de officieele en half-officieele bezoeken, die ik in het belang van mijne gevangen en verbannen vrienden bracht, te schrijven is niet dienstig. Een enkel woord over sommige personen, die in Holland bekend zijn.

Ik noemde reeds Paul Milioukov, vroeger hoogleeraar in de geschiedenis te Moscou. Hij heeft zijnen behoorlijken tijd in de gevangenis doorgebracht; veel gereisd, conferenties gegeven in Amerika. Thans is hij een van de leiders van de Kadetten. redacteur van

[p. 144]

hun dagblad ‘Rjesjt.’ Ik had den heer Milioukov eenen brief te geven, bovendien inlichtingen te vragen over eenen Rus, dien ik niet vertrouw. De positie van de Kadetten is eene moeilijke: de Regeering vindt hen te vooruitstrevend, de oppositie te weinig revolutionnair, gedeeltelijk óók te chauvinistisch, te weinig internationaal.

Later had ik in het gebouw van de Rijksdoema een onderhoud met Paul Milioukov en den heer Kerensky, den leider van de travaillisten, die eenige dagen te voren geïnterpelleerd had over de mishandelingen in de gevangenissen te Orel. Toen de heer Kerensky eene uiteenzetting gaf van de beleedigingen en mishandelingen, waaraan de politieke gevangenen bloot stonden, riepen rechtsche leden van de Doema: ‘Nog veel te weinig; nog veel te weinig’¹.

Tweemaal bracht ik een bezoek bij Nicolaas Tsjaikovsky, een van de oudste onder de revolutionnairen en van Kropotkine een toegewijd vriend. In zijne gedenkschriften heeft Kropotkine met groote genegenheid over Tsjaikovsky geschreven. Hij is ook een goede bekende van Frederik van Eeden. Ik had een boek voor hem en een briefje. Jaren lang kon Tsjaikovsky niet in Rusland komen. Na eene amnestie keerde hij naar Rusland terug. Hij werd na eenigen tijd gevangen genomen, beschuldigd van aanzetting tot moord op den Tsaar en een jaar in voorarrest gehouden. De publieke opinie in Engeland en in Amerika stelde zich voor hem te weer. Zijn proces eindigde met vrijspraak. Een administratieve verbanning achtte de Regeering niet wenschelijk. Zóó vond ik

1 In het Handelsblad van Zaterdag 5 April geeft een ongenoemde Nederlander zeer gunstige indrukken over een bezoek aan de gevangenissen te Orel. Ik wil dit artikel niet onvermeld laten, maar houd mij ervan overtuigd, dat de schrijver zich vergist. Ik schreef daarover in het Handelsblad van Dinsdagavond 8 April.

[p. 145]

Tsjaikovsky vrij en werkzaam. Zijne kinderen wonen in Engeland, maar in het belang van het Russische volk is hij te Petersburg. Van deelname aan eenige politieke beweging is geen sprake, maar in de ontwikkeling van de coöperatie in Siberië neemt hij een zeer werkzaam aandeel.

Toen ik het huis van Tsjaikovsky des avonds verliet had ik de stellige zekerheid achtervolgd te worden. Het is een groot huis met honderden bewoners, die ieder eene kamer hebben. Dat er dus twee koetsiers voor het huis stonden is niet vreemd. Een bood zich aan. Maar ik wenschte te loopen. Hij volgde mij, de brug over de Neva over in den verlaten sneeuwavond. Ik kan geen beschrijving geven van wat ik voelde, toen ik de brug overschreed. Ik vroeg den koetsier of hij bij de Ochrana behoorde, nam hem aan, en reed naar huis.

Wanneer de een of andere spion heeft aangebracht, dat ik bij Kerensky, Milioukov en Tsjaikovsky ben geweest, zal hij eens wellicht begrijpen, dat hij overbodige moeite heeft gedaan. Ik had niets te verbergen en ik heb niets te verbergen.

Ten slotte had een verder verblijf te Petersburg geen nut. Van alle kanten werd ik gewaarschuwd en bedreigd. Zóó vertrok ik, met een vertrek dat veel van een vlucht had. Er bleef geen tijd om de pas bij de politie af te laten teekenen. Een telegram, dat ik de grens passeeren kon, zou naar Wirballen worden gezonden.

Dan de nachtelijke aftocht over de eindelooze witte vlakten, onder het licht van een maan zoo schitterend als een zon. De hoop later beter te slagen, heeft mij staande gehouden.

Te Wirballen was het beloofde telegram van de politie en Eydtkuhnen ligt in Duitschland.