Beschrijvinghe van alle de Neder-landen

[p. 261]

Van de Steden onder Vtrecht ligghende.
Ten eersten:

VVIjck te Duerstede is seer wel gebouwt ende gheleghen op eenen arm van den slincken mondt des Rijns, ghenaemt Leck, van Culemborg een myle, ende van Vtrecht drie: ende het is een seer oude stadt, daer ⁺ Cornelis Tacitus heerlijc vermaen af maect, ende noemtse Batavodurum. Zy is verwoest ⁺ gheweest van de Normannen: ende namaels in het herbouwen veel kleynder ghemaeckt: niet te min is altijdt overmidts de gherieffelijcke gheleghentheydt een redelijcke machtighe stadt gheweest: ende tegenwoordichlijck wel ghestelt ende rijck: heeft oock een sterck Casteel.

Byv. [Dese stadt onder den steden Batavien eyghen is, door den Keyser der Francken bygevoecht der Heerlijckheydt van het Sticht, eene van de outste steden, alwaer het tweede Legioen der Romeynen lach, Augusta ende Britannica ghenoemt, na dat die Vriesen teghen Neronem gherebelleert hadden. Dese den Francken beletten, dat zy niet en konden afbreken de brugge die over de Leck gemaeckt was. Dese stadt machtich gheseyt werdt, soo dat daer wel vijf hondert Tempels souden gheweest zijn, (welck ongheloovelijck schijnt) maer dat de selve dan de Normannen gheraseert zijn.]

Op den selven arm van den Rijn, twee goede mylen van Wijck te Duerstede, ende vijf groote van Vtrecht staet Rhenen, welck oock een seer oude stadt is, ghenaemt Grinnes, ⁺ nae het schryven van Tacitus. In den byvanck van dese stadt na Vtrecht streckende, is een groot Ven om torven te steecken: deshalven een myle van daer het nieuw dorp ⁺ Vennendal, min dan 25 jaren herwaerts gebouwt is, meer om torf te slaen, dan om andere saecken, welck daghelijcks grooter ende fraeyer wordt. Thomas Grammeye hier voor verhaelt, ende Jan Calue hebben den eersten steen ghelegt van het fondeersel der kecken alhier, ghewijdt ter eeren van Sint Salvator.

⁺ Amersfort ligt op den kleynen vliet Eem, drie mylen van Vtrecht: ende is eertijts dick ende menichmael inghenomen, ghewonnen, ende vyandichlijck onthaelt van de Gheldersche: ende besonderlijck nu lestmael in't jaer 1543, doen Marten van Rossem als Capiteyn des Vorsts van Cleve de stadt met gheweldt in nam: maer werdt haestelijck wederom overghegheven, midts het verdrach ghemaect te Venlo, tusschen den Keyser ende den voorseyden Vorst. Dit is voorwaer een goede ende wel bewoonde stadt. Van Amersfort is gheboren M. Jan Fonck, Proost van onser Vrouwen Kercke t'Vtrecht, ende versien met meer andere gheestelijcke graden, een geleerdt ende deuchdelijck Prelaet: ende is deshalven onlancks gheleden by den Coninck ontboden, ende gemaeckt President over den handel van dese Nederlanden.

Byv. [De inwoonders deser stede zijn van natueren dapper ter oorloge. Zy deden goeden bystandt Henrico van Beyeren, Bisschop tot Vtrecht, de stadt door practijcke innemende. Alsoo Amersfort met die van Zutphen ende oock Montfort niet toestaen en wilden de Vnie tot Vtrecht ghemaeckt, soo werdt de stadt van Amersfort ⁺ van den Gheunieerden weghen beleghert, tot dat zy in accoordt tradt op den sevensten Martij in het jaer 1579: door dies d'oude Magistraet afgeset, een nieuw Magistraet verordert werdt. In den jare 1595 heeft dese stadt groote schaden gheleden van het sneeu water den Rijn afkomende, dijcken ende dammen doorbreeckende.]

Montfort is ghefondeert op den vloet Isel, ⁺ van Woerden, Oudewater ende Iselsteyn bykants even verre, te weten, een myle, gheleghen: ende is een fraeye stercke stadt: eertijts ghesticht tot een frontierstadt teghen de Hollanders, door Godefridum Bisschop van Vtrecht. Van hier was gheboren Lambertus Hortensius een gheleerdt man, die veel boecken gheschreven heeft. Het Bisdom ende den staet van Vtrecht (alsoo wy hier nu hebben bewesen) is eertijdts seer groot ende machtich gheweest: maer eyndelijck heeft het Carel de Calue Coninck van Vranckrijck belieft ⁺ het selve te deylen in een Bisdom ende een Graefschap: door welcke verdeylinghe korts daer nae groote twisten ende langhe oorlogen tusschen de Bisschoppen van Vtrecht ende ⁺ de Graven van Hollandt zijn opghestaen. Want de Bisschoppen waren uyt om de oude heerlijckheydt gantschelijck wederom te kryghen door gunste des Keysers: ende de Graven daer teghen deden alle neersticheydt om haer nieuw gedeelte te vermeerderen door behulp des Conincks van Vranckrijck. Ick segghe dat desen staet van Vtrecht is voortijdts soo groot geweest, ende zyne heerlijckheydt soo machtich (soo Paus Pius de tweede ⁺ oock schrijft) dat de Heere daer van t'eener reysen al t'seffens te velde heeft opghebracht veertich duysent ghewapende mannen van zijn eyghen volck: ende al werdt hy sonder ophouden swaerlijck bestooten ende gequelt van alle zyne gebueren, te weten van Hollanders, Vriesen ende Gheldersche, wederstont nochtans hen al t'samen wel dapperlijck. Maer voorts komende tot onse gedenckenisse, ⁺ soo heeft Hertogh Karel van Gheldre, een seer vroom ende streng Vorst ter oorloghen, de Bisschoppen van Vtrecht met swaren krijch dickwils ten uytersten bedwonghen, besonderlijck den lesten Hendrick van Beyeren des Paltsgraven broeder, den welcken hy een groot deel van zyne heerlijckheydt af heeft ghenomen. Oock zijn de borghers van Vtrecht door heur groote vrydommen ende privilegien die zy van oudts hadden, soo groot, machtich ende moetwillich gheweest (welck meestendeels in sulcke ghemeynte ghebeurt)

+ Tacit. lib. 21 Annal.

+ Wijck te Duerstede gheruineert door de Normannen.

+ Tacit. lib. 21 Annal.

+ Het dorp Vennendal tot onsen tyden ghebouwt.

+ Amersfort met zynen gheleghentheydt.

+ Amersfort belegert ende den Staten overgegheven.

+ Montfort een frontierstadt in Vtrecht.

+ Vtrecht door wien opgherecht tot een Graefschap.

+ Oorloghe tusschen de Bisschoppen van Vtrecht ende de Graven van Hollandt.

+ Papa Pius in descriptione Europae ca. 36.

+ Karel Hertoghe van Gelder neemt den Bisschop van zyne heerlijcheyt af

[p. 262]

dat zy alleenlijck onder malkanderen twistich ende oproerich en vielen, maer hebben oock hare eyghene Bisschoppen seer rouwelijck onthaelt, dickwils teghen de selve opstaende: Want als zy effen nae haren lust niet ghekoren en waren, en hebben zyse niet willen aennemen, maer hen veel aenstoots ende ⁺ overlasts ghedaen. Onder alle andere is de meeste, geweldichste ende leste wederspannicheydt gheweest tegen den voorseyden Bisschop Hendrick van Beyeren, de welcke alreedt vier jaren lanck het Bisdom hadde beseten: want soo hy op eenen dagh buyten de stadt was getrocken, ende meynde wederom binnen te komen, hebben de quaedtwillighe hem de poorte voor den neuse ghesloten, deshalven hy buyten blyven ende te rugghe keeren moeste: jae dat het argste van allen was, hebben korts daer nae Marten van Rossem, des voorseyden Hertogh Carels van Gelder Capiteyn, met eenen grooten hoop krijchsvolcks ⁺ inghelaten. De Bisschop vindende zy selven in sulcken staet, werdt van meyninge hem in Keyser Karels des vijfden handen te stellen, ende het gantsch wereldtlijck regiment zyner Majesteyt over te geven, ten eynde hy door het behulp van dien het gheestelijck wederom mocht kryghen. Welcke saecke hy (aenghesien Keyser Karel doen ter tijdt in Spangien was) Vrouw Margriete Ruwaerdster der Nederlanden dede te kennen gheven: ende daer werdt besproken dat de Bisschop selve in persoone hem soude laten vinden te Schoonhoven den vijfthienden dagh Novembris, in het jaer 1527: alwaer oock van des Keysers weghen veel treffelijcke Heeren teghenwoordich souden wesen, onder andere de Grave van Bueren, de Grave van Hoochstraten, de Cancelier van Brabant, ende de President van den Raedt van Hollandt: de welcke aldaer ten ghesetten daghe verschynende, hebben nae veel raedtslaghen ⁺ t'samen over een gedragen: Als dat de voorseyde Bisschop afgaende alle zijn recht ende ghebiedt des gantschen wereldtlijcken staets van Vtrecht, ende der heerlijckheydt van Overijssel, het selve den Keyser als Hertoghe van Brabant ende Grave van Hollant voor hem ende zyne wettelijcke hoirs overghaf: Ende de voorseyde Graven, Cancelier ende President verbonden hen selven van des Keysers weghen oorloghe aen te nemen tegen zyne vyanden, ende hem in zyne eerste gheestelijcke weerdicheydt wederom te stellen. De Hertogh van Ghelder van desen aenslach gewaerschouwt, heeft metter haest de oorloghe wederom sterckelijck aenghericht, ende die van Vtrecht tot sulcke gramschap teghen haren Bisschop verweckt, dat zy, soo veel in hare ⁺ macht was, hem van zijn Bisdom hebben afgeset, kiesende in zyne stede, door des voorseyden Hertoghs raedt ende ingheven, den Grave van Bilg, Domheere te Ceulen: waer uyt seer groote oorloghe wederom op een nieuw is ghesproten, van des Keysers ende des Bisschops weghen, teghen den Hertogh van Ghelder ende den Staet van Vtrecht, met den Hertoghe ende den nieuwen verkoren Bisschop aenspannende: alsoo dat nae veel jammers, verdriets ende schaden tot veel plaetsen in het landt gheschiedt, sommighe borghers t'samen verbonden by eede tot des Bisschops van Beyeren gunste ende hulpe, ten lesten s'Keysers krijchsvolck hebben inghelaten ⁺ op den eersten dagh van de Hoymaendt, in het jaer 1528: ende drie daghen daer nae is de Bisschop selve oock binnen de stadt gekomen. Ende heeft den achtsten der selver maendt, nae generale processie oft omganck, vergadert de drie Staten op de ghemeyne plaetse, de welcke hem daer als Bisschop ende Vorst bekenden, ende trouwe ende huld swoeren. Dit gedaen zijnde, heeft de selve Bisschop wederom op een nieuw de drie voorseyde Staten versamelt, voorhoudende ende verklarende hoe hy hen uyt Schoonhoven hadde laten weten door zyne Ghesanten van het besluyt aengaende het overgeven der wereldtlijckheydt des voorseyden staets aen den Keyser, hen bewysende wel nootlijck te zijn, eenen machtighen Vorst beschermer ende bewaerder te maecken, die het landt t'alle kanten van de vyanden mocht beschermen ende bewaren: dat zy daerom souden willen te vreden wesen met het ghene hy alreede tot ghemeyne welvaert besloten hadde: te weten, dat de stadt van Vtrecht met het gebiedt van alle heure landen, steden, dorpen, sterckten, gronden, berghen, bosschen, watervloeden, staende wateren, meeren, meulenen, goeden, renten, ende al wat der wereldtlijcker heerschappye aenghinck, met alle hare toebehoorte ende recht van het landt van Overijssel, van Groeninghen ende andere, nu voortaen met het Hertoghdom van Brabant ende Graefschap van Hollandt vereenicht soude blyven. Dit aldus besloten zijnde, soo heeft de Bisschop hen al t'samen ghequeten, ende ontslaghen van den eedt hem ghedaen ende ghesworen, op sulcke voorwaerde ende bespreck, als dat zy met den selven eedt den Keyser ende zynen wettelijcken naekomelinghen, als Hertoghen van Brabandt ende Graven van Hollant souden manschap doen: behoudende alleenlijck voor hem ende voor zyne nakomelinghen ⁺ het gheestelijck ghebiedt ende inkomen, met het heerlijck Paleys van den hoochvermaerden Vorst Karel Martel voortijdts ghesticht ende den Bisschop ghegeven. Op den eersten dagh van de Wijnmaendt ⁺ daer nae, soo werdt de peys ghemaeckt tusschen den Keyser ende den Hertogh van Gelder. Ende den eenentwintichsten van Slachtmaendt naestvolghende, is de Grave van Hoochstraten als Ruwaerd van Hollandt, by ordinantie der Regente ghetrocken na Vtrecht, ende heeft ghenomen het besit van den selven state ende lande, in den naem des Keysers als Hertogh van Brabandt ende Grave van Hollandt, den inghesetenen op een nieuw den eedt afnemende: ende diesghelijck is hem t'Amersfort, te Wijck te Duerstede, ende te Rhenen oock eedt ghedaen in der selver formen als t'Vtrecht: ende wederghekeert in de

+ Bisschop van Vtrecht verjaecht door zyne ondersaten.

+ Bisschop van Vtrecht neemt zynen toevlucht tot den Keyser.

+ Alienatie van het wereldtlijcke van Vtrecht gedaen door den Bisschop.

+ Bisschop van Vtrecht afgheset door zyne ondersaten.

+ Stadt van Vtrecht overgegeven aen des Keysers volck.

+ Welck het recht des Bisschops van Vtrecht tegenwoordelijck is.

+ Peys tusschen den Keyser ende de Hertoghe van Gelder.

[p. 263]

stadt van Vtrecht, heeft daer alle saecken wederom in orden ghestelt. De Bisschop Hendrick korts hier nae in sin hebbende ('tis misselijck by wat redene) van daer te vertrecken nae Worms in zijn ander Bisdom, heeft den Cardinael Enckevoort, gheboren van s'Hertoghenbosch, die ter selver tijt te Room was tot Bisschop van Vtrecht verkoren. Ende ⁺ Paus Clemens de sevenste ghesien hebbende van weghen des Keysers de brieven ende instrumenten van dese overghevinghe ende andere ceremonien aengaende de heerschappye van Vtrecht met zijn toebehoorte ende aenhangsel aldus ghepasseert, heeft het selve voor goedt ghehouden ende verwillicht. Maer want desen staet een Keyserlijck leen is, soo moeste Keyser Karel dat te leen ontfanghen ⁺ van het Rijck, voor hem selven ende zyne nakomelinghen: welck alsoo gheschiedde. In deser voeghen is de stadt van Vtrecht met alle hare heerlijckheden ende landen (wel over neghen hondert jaren door heure Bisschoppen gheregeert) ten lesten ghekomen onder de heerschappye van Keyser Karel de vijfste, als Hertogh van Brabandt, ende Grave van Hollandt. Ter wylen ick dese beschryvinghe maeckte, was Bisschop van Vtrecht Heer Frederick, sone des seer vromen Joris Schenck, eertijdts Ridder des gulden Vlies: ende den wereldtlijcken staet werdt van Konincks Philips weghe gheregeert door den Prince van Orangien, de welcke oock Gouverneur van Hollandt ende Zeelandt is.

Byv. [Hier op is ghevolght in het jaer 1534 Tractaet ende vereeninghe tusschen die steden ende landen van Vtrecht ende van Overijssel, met allen heuren toebehooren, metten Godshuysen ende Kercken, Ridderschappen ende Borgeren der selver steden, waer by die selve van Vtrecht met die van Hollandt gheunieert, geannexeert ende vereenicht werden, soo dat zy voortaen by eenen Stadthouder gheregiert souden zijn, op de selve gagie die eenen Stadthouder van Hollandt plach te ghenieten, ende dat die van Hollandt ende Staten van Vtrecht altoos ghelijckelijck verghaderen souden: dat die Stadthouder in beyden den Provincien jaerlijcks in allen steden, de Magistraten vernieuwen soude. Dat alle ghebannen uyt Hollandt in Vtrecht niet vry wesen en souden, ende ter contrarie, de Civile sententien in Vtrecht by letteren requisitoir, in Vtrecht geexecuteert souden werden: dat alle beleeninghen ende investituren gheschieden souden met sulcken substantialen woorden, te houden van den Grave van Hollandt ende Heere van Vtrecht, blyvende anders in heur vigeur, ende dat die selve Vnie aen wederzyde soude besworen werden, blyvende die treyn van Justitie in Hollandt ende Vtrecht op den ouden voet.

Hier beneffens in't jaer 1539 op den achthienden Augusti is gheschiedt confirmatie ende approbatie van den Keyser op seecker accoordt tusschen zyne Majesteyt als Erfheere van Vtrecht, ende den Bisschop, Domproosten, Prelaten ende Capittelen der Kercken van Vtrecht, ende die van den Rade, Stadt ende Landen van Vtrecht, ter causen van d'exercitie der gheestelijcke Jurisdictie binnen de stadt ende lande van Vtrecht aen dese zyde den Isel. In den eersten dat die Bisschop, Archidiaecken, Prelaten ende Capittelen, oft heurlieder Officialen ende Ghecommitteerde, kennisse hebben souden van alle saecken, soo wel tusschen Wereldtlijcken als Gheestelijcke persoonen, na inhouden der tractaten ende brieven van transport der wereldtlijcke heerlijckheydt, ende de confirmatie van den stoel van Roome: Insghelijcks kennisse souden hebben van alle andere saken, tusschen Priesters ende Gheestelijcke persoonen: midtsgaders oock by preventie van saecken, wesende mixti generis, soo van rechts weghen behoort, ende van oudts ghewoonlijck was te gheschieden. Ende dat die Gheestelijcke Rechter ende de Wereldtlijcke malkanderen gheen inhibitie en souden doen, het en ware zy malcanderen in het vriendelijcke de reden waerom, adverteerden. Desgelijcks oock souden kennisse hebben vanden Kercken, Cloosteren, Geestelijcke plaetsen, ende van de verkreghen goederen voor de translatie der temporaliteyt van Vtrecht, tegen alle wereldtlijcke persoonen, binnen den lande van Vtrecht buyten ende binnen besloten steden gheseten, wiens vonnissen gheexecuteert souden werden by den wereldtlijcken Rechter daer toe versocht, sonder eenighe nieuwe kennisse daer op by hem ghenomen te werden. Ende dat alle saecken ter eerster instantie binnen Vtrecht beslicht souden werden: blyvende ter kennisse van den wereldtlijcken Rechter daer dat behoort alle andere actien, reelle, personelle ofte mixtae. Voorts dat die Capittelen, vijf Godshuysen, souden ghenieten immuniteyten ende exemptien voor alle heure Capittelen, Capellanen, Vicarissen, Dienaren, familien ende vrienden binnen heuren huyse ende hove woonende als binnen der Kercken kerckhoven: ende dat die Prelaten ende Capittelen selfs seghel ghebruyckende, onder heur eyghen segelen souden moghen Volmachtighe constitueren ad lites: niet teghenstaende de ordonnantien ter contrarien. Item dat het Huys ende Hof des Bisschops binnen Vtrecht altoos gheeximeert soude wesen in wijn, bier ende andere voor des Bisschops dienaren, familie ende gasten, etc. Maer in dese dinghen is door den tijt vele veranderinghe ghevallen.]

+ Clemens de sevenste bevesticht de cessie des Bisschops van Vtrecht.

+ De Keyser ghehult van Vtrecht door het Rijcke.