Beschrijvinghe van alle de Neder-landen

[p. *196-*197]

RVINARVM ARCIS BRITANNICAE APVD BATAVOS TYPVS
Absoluta huins tabulę delineatione Landidiβ spectator inisit ad me hauc vetustam inscriptionem Henricus Goltius antiquitatum persirutator deligentiβ. ex antiquo marmore huins arcis ab ipso descriptam quo cum manca sit hic marginalib adita mitis sue integritati restituta videtur eam minime petermitendam duximus cum ex ea huius armamentarij vestustatem et auctores liquido cognoscimus vtpote quod a Claudio Cęsare (cui etiam Hollandię annales hanc urcem tribuunt) in sua nepe ex peditoem Britannica, cuius Suetonius et dion memmerunt sine in commodiorem legionum cohortiumque transuectionnesi
ur quo militus hibernarent primo extructum sit eo loci forsan vrbi C. Caeser antea in monumentum debellati Oceani vt Suetonius auctor est Pharum erxerat: acpostea a Seuero restitutum consecratumque a M Aurelio Antonio Quod vero Romani ex huius continentis parte in Butanin am traiecerint ex co sit verisimile quod laduersa huic pars insule locis antiquis colonijsque maxime abundet maximeque a Romanis culta suiβe videtur Vale Ab Ortelius.

[p. 243]

Beschryvinghe van het Huys te Britten.

ONtrent duysent ses hondert schreden van Catwijck, oock aen de Zee, ⁺ ende aen den mondt van den voorseyden Rijnstroom, hebben de Romeynen (te weten Keyser Caligula) ghebouwt een gheweldigh sterck Slot, met een schoone Havene, van daer zy met groot gherief ende bequaemheydt over ende weder reysden in Enghelandt, doen ter tijdt Britannia ghenaemt: waer af dit Slot Britten oft Brittinck gheheeten is. Dit selve Slot werdt naemaels, overmidts den afganck des Roomschen Rijcks, van de Normannen inghenomen, ende eensdeels verdorven, jae eyndelijck by ghebreecke van onderhoudinghe ende vermaeckinghe, door het gheweldt der Zee gantschelijck overloopen ende ⁺ verdroncken, alsoo dat in langhen tijdt gheen teecken oft schijn daer af ghesien en werdt. Maer ontrent twee hondert jaren herwaerts, als de Zee buyten ghewoonte nae haer oudt vertreck den wederkeer by tyden heeft ghenomen, soo is dit Slot wat meer te voorschijn ⁺ ghekomen: ende besonderlijck in't jaer 1520 heeft het hem wel twee daghen lanck by nae gantschelijck laten sien: in der voeghen dat de bywoonders ende meer andere seven groote steenen daer uyt hebben ghehaelt, op eenighe van welcke stonden sommighe woorden, ende Roomsche Grafschriften, welcke steenen in het huys van mijn Heer van Wassenaer, in het dorp van den Haghe ghebracht zijn, aldaer zy noch op den dagh van heden ghesien worden. Hier nae in het jaer 1552 is dit Slot wederom ontdeckt tot op den grondt, ende bevonden vierhoeckich te wesen, ghelijckelijck in breedde ende lengde, hebbende 960 Roomsche voeten van den eenen hoeck tot den anderen. Voorts sach men een schutsel van eenen muer Zuydwaerts streckende, alwaer schijnt dat voorder inwaerts te lande de voorneemste wooninghen van dese sterckte hebben ghestaen, die nu ter tijdt wederom overdeckt zijn van de Duynen. De Landtlieden hebben seer veel graeuwen steen hier uyt ghehaelt: de fondeerselsteenen waren vier voeten breedt, ende drie voeten hooghe: oock vonden zy kareelsteenen van ghebacken aerde, eenen vierkanten voet groot, al gantsch ende gheheel, als oft die noch versch ende nieuw ghebacken hadden gheweest, met dese letteren X. G. I. welcke schynen te bedieden Ex Germania Inferiori; ende voorwaer hier ontrent is seer goede aerde om kareelsteenen ende andere dinghen te maken: maer dit volck en heeft de konste noch niet om de aerde bequamelijck te backen, ende te temperen soo het behoort. Daer en boven zijn hier ghevonden veel oude metalen vaten, medalien, ende andere antijcksche dinghen nae de Roomsche wyse. Voorts in het jaer 1562, soo ick dit boeck voleynde, is dit Slot meer dan oyt te vooren ontdeckt, ende bleef alsoo meer dan twintich daghen, in der voeghen dat de gebueren menich duysent steenen daer uyt haelden, vonden oock noch medalien ende schoone vaten, met dese letteren oft woordend: Ex Germ. Inf. dat is gheseyt, uyt Nederduytschlandt. Ende want het fatsoen, maecksel ende ghestichte van dit Slot soo treffelijck ende oudt is, soo hebben wy het oprecht beworp des selfs hier by ghestelt.

Petten is een dorp gheleghen bykants in het uyterste van Hollandt Noordwaerts, by den oever van de Westzee. Ende aenghesien ⁺ de natuere opghehouden heeft, de Sandtberghen oft Duynen, die van dese zyde Hollandt wonderlijck beschermen, voorts op te worpen, soo heeft men hier begost te maken een overgroot Dijckhooft, eyghentlijck ghenaemt Hondtsbosch: ende om den afghanck der natueren te helpen, hebben de Landtlieden dit seer konstichlijck met hout beset ende ghebouwt, ontrent twee hondert gemeyne schreden verre, streckende na het dorp van Camp. Dit Hooft met zijn Dijckagie wordt soo geweldich ende noodtsaeckich ghehouden, dat in dien het by gheval oft tempeest der Zee inbraecke, het meeste deel van Hollant, soo men seyt, verdrincken soude. Deshalven siet men daghelijcks het Landtvolck met groote neersticheydt ende kost dese Dijckagie onderhouden ende bewaren: jae noch onlancks gheleden plach den Raedt van Hollandt alle jare Commissarissen derwaerts te senden, om te besichtighen dat in dit werck, daer soo veel verlangs aen hangt, gheen ghebreck en valle. Niet te min naedemael Niclaes Niclaessen met wonderbaerlijcken grooten kost ende arbeyt, ⁺ nu kortelinck heeft doen stoppen den grooten waterloop de Zijp ghenaemt, niet verre van daer, met schoone dijcken ende dammen inwinnende ende indijckende soo veel verdroncken landts van den grooten boesem der Zee Noordwaerts ligghende, soo en is nu aen het Hondtsbosch soo veel verlangs ende onkosts niet meer gheleghen: want daer volghen terstont andere stercke ende wonderlijcke dammen ende dijcken: deshalven het werck van den voorseyden Niclaes met veel redenen seer nut ende uytnemende goet is: ende noch veel meer soude zijn, in dien het gantschelijck voleyndt, ende het landt oock wel gebouwt ware: want dit inghedijckt landt is onghelooffelijcken ⁺ seer vruchtbaer, besonderlijck van Koren: soo dat eenen sack Korens in het voorleden jaer op't landt ghesaeyt, meer dan hondert sacken voortghebracht heeft.

+ Een Fort by de Romeynen gebouwt in Hollandt.

+ Het Huys te Britten verdroncken.

+ Het Huys te Britten te voorschijn gebrocht tot onsen tyde.

+ Duynen van Petten ende hare nutticheydt.

+ Fraeye inventie om het lant van Hollandt te behouden.

+ Het inghedijckte lant in Hollandt seer vruchtbaer.

[p. 244]

Byv. [Die bedijckte Zijp, is door onachtsaemheydt der toesienders inghebroken ten jare 1570, overmidts den grooten vloedt, die selve twee hooghe Duynen voor de Zijp ligghenghe, ende een ghebuerte met huysen, tot aen het Moriaens hooft toe wech nam, veel huysen op de Zijp met veel menschen verdrenckende: weder met de Zee ghemeen gheworden is, ende dres gheleghen heeft, tot den jare 1597, in het welck groot octroy by den Staten des Landts is verleent, ende ghemeender handt de inlanders, om weder te bedijcken aengetast hebben, ende met grooten vlijt weder bestaen neghen duysent Morghen landts uyt den water te bedijcken, daghelijcx daer aen werckende ontrent drie duysent persoonen, soo met de spade, als met den kordewaghen ende karren, daer toe wesende duysent peerden, yeder man alle dage winnende thien oft twaelf stuyvers, ende die met karre ende peerden wrochten eenen Nobel ende eenighe drie gulden des daeghs. Maer in het selve jaer op den sesthienden Septembris door den watervloet (welck ontrent anderhalf voet minder was, dan in den jare 1570) weder een ghedeelte der dijckagie wechghespoelt is, ende de groote sluyse ontrampaneert was, tot groote schade van de bedijckers.]

Boven dien heeft Hollandt (soo voorseyt is) onder zijn ghebiedt noch vijf Eylanden, ⁺ naemelijck Voorn, Goereede, Somersdijck oock Voorn geheeten, Corendijck ende Pierschille, met drie besloten steden, ende sommighe dorpen, al t'samen gheleghen tusschen de Merwe ende den inval vande Mase, by Zeelandt: van welcke Eylanden wy een weynich hier sullen vertellen.

Voorn is het eerste van de voorseyde Eylanden, staende van Gravesande twee kleyne mylen, ende in het welcke is den Briel.

Byv. [Voorn is verdeelt in Westvoorn ende Oostvoorn. Westvoorn is het landt van Goeree, over het landt van Schouwen, teghen over Brouwershaven, ende was over ontrent hondert jaren noch 2400 Ghemeten groot. Nu veel minder dan elfhondert Ghemeten in begrijp door de afspoelinghe. Dit onder Zeelant plach te sorteren. Maer Oostvoorn, waer van den Briel de Hooftstadt is, onder Hollandt ghereeckent wordt.]

+ Eylanden onder het gebiedt van Hollandt staende.