Beschrijvinghe van alle de Neder-landen

[p. 222]

Beschryvinghe van Alckmaer.

ALckmaer is van Haerlem vijf mylen, een seer rijcke stadt, want van heuren omligghenden lande ende byvanghe, seer vruchtbaer ende vol van ontallijcke beesten, comt meer kase ende botter, dan van eenich ander gheweste in gantsch Hollandt. Dit is gheweest het Vaderlandt van Pieter Nanninck, een seer gheleert ende vernaemt man, die veel fraeye stucken gheschreven heeft.

⁺ Byv. [Alckmaer schijnt den naem van de menichte der Meeren ghekreghen te hebben, al oft men seyde Al meer. Van welcke Meeren ick vinde datter thien met watermeuens ende sluysen tot afleydinghe der wateren met groote moeyte ende kost, maer niet sonder groot profijt, uytghedroocht ende tot goet weylandt ghemaeckt zijn: d'ander vijf ongheleghen om sulcx te doen, wesende woest ende grooter, maer strecken tot groot gerief der borgherye, daer uyt crygende een groote menichte van alderley Meervisch. Andere meynen dat dit woordt anders niet en beteeckent als een leeckende Lack, a lec Meer, van de waterloopkens in Meeren t'samenloopende. Want de Oude in de plaetse van het woordt een dat men nu gebruyckt voor de substantiva, ghebruyckten de letter a. Men houdt dat den fondateur van dese stadt is gheweest Adgillus een Godtvruchtich Prince, den sone van dien snooden Radbod, in het jaer 720, der Vriesen Coninck wesende, die daer tusschen die Meeren een Casteel ghebouwt heeft, des welcks fondamenten men noch heeft ghevonden, doen men de stadt bewalde, soo Nannius ghetuycht: de welcke oock affirmeert datter noch andere Casteelen daer neffens zijn ghebouwt gheweest, maer een boogh schoot van malkanderen staende, om d'een den anderen hulpe te doene teghen den aenloop der oproerighe, ende dat die by Marten van Rossem zijn gheruineert. Een weynich buyten Alckmaer ghewesen werden de velden, alwaer soude ghestaen hebben Veronen, de oude vermaerde groote Coopstadt der Westvriesen, door Graef Jan van Henegouwe geruineert, verraden voor een leersse met ghelt van haren Borgemeester Phobus. Het jaer haerder vernielinghe het halve veers, ECCe CadIt Mater FrIslae, aenwijst. De leste ghedachtenisse deser stadt behoudt een seer oude kleyne klocke in de kercke van't dorp Valckenooghe, op de welcke staet dat zy te Veronen ghegoten is, als oock mede een andere die te Londen vervoert is. Alwaer oock de elf duysent Maechden aenghekomen zijn. De macht ende het groot vermoghen deser stadt aenwysen de Rechten der visscherye, die zy gehadt heeft in den Rijn ende Mase, de welcke door confiscatie tot der Graven tafel geraeckt zijn: (Waer door noch het Placcaet gedateert anno 1532 op den thienden Octobris, inhoudt, dat niemant en mach visschen op de Mase vander Putte, voor den Loene by Rotterdam tot 't diep van der Zee, voor al eer men opgeteeckent is van den Vroonmeester, voor hem den vang brengende, om by hem verkocht, den sesten penninck daer af t'ontfanghen, paert noch deel daer aen hebbende) Die oock eenen bysonderen Rentmeester over den selfden Vroonlanden houden. Nicolaus Vorstius over eenighe jaren ghekreghen hadde den Seghel der stadt in koper ghesneden om te beseghelen, waerinne eenen Arendt met uytgestreckten vleughelen stondt na den Hemel siende, met een sweerdt ter rechter zyde, hebbende dese opschrift: Sigillum civium de Vron legeist. Nu is het wel te dencken dat Alckmaer van de ruine der selver stadt ghebouwt is geweest, verbodt ghedaen zijnde op de plaetse te moghen bouwen, ende dat het een lijftochtighe stadt geworden is door de omligghende dorpen, in een vruchtbare landouwe. Zy heeft een schoone Prochiekercke, staende overmidts de vergrootinghe der stadt aen den hoeck der selver. Daer beneffens een cierlijck Raedthuys, in de Langhestrate, uytkomende aen een heerlijcke breede brugge tot des stadts wandelplaetse, beneffens de bequame Vischmarct, op het water dat klaer ende soet door de stadt tot verscheyden plaetsen loopt, uyt den Schormer komende, seer bequaem voor de Huyslieden, om ter marckt te komen met heuren kaes: tot Alckmaer grooten handel van kaes wesende: waer door de stadt groote profyten gheniet, ende het waeghghelt des selven een groot ghelt bedraecht. Door sulcks oock tot des Coopmans gerief een heerlijcke schoone Waghe ghebouwt is. Dese selve stadt gheheel veel vergroot is, soo dat d'oude veste tot een cierlijcke gracht der stadt gheworden is, de wallen ende stadts poorten zijn verder uytgheset: oock mede met sant een groote wateringhe ghevult, ende daer op sonder den grondt te heyen, schoone Soutkeeten gebouwt, om aldaer mede fijn Sout te sieden, het water by de Zijp uyt de Zee halende: waer door goede profyten aldaer ghenoten werden. Binnen der stadt is oock een schoone wateringhe, als een haven voor de schepen, op vry te ligghen, in tyde van noodt, die met de staende masten daer in konnen komen door de heerlijcke nieuwe brugghe, meest ghemaeckt van de ruine der Abdye van Egmont.

Nae dat de Spanjaerden Haerlem inghecreghen hadden, hebben zy den vierden daer nae, wesende den sesthienden Julij 1573, 2500 voetknechten, ende vier benden ruyteren gesonden voor Alckmaer, meynende die lichtelijck te bekomen, daer veel borghers door verbaestheydt uyt vluchten. Maer door het secours des Princen volck dat ontrent Egmont op de Hoeve ende tot Heyloo lach moet kregen ende weer boden, soo dat zy op den achthienden weder te rugghe trocken. Waer door die van Alckmaer gewaerschout zijnde, begosten haer te stercken, haer wallen te beteren, ende provisie van coren ende buskruyt te doen. Maer wel haest op den 21 Augusti dese stadt wederom quamen bespringhen ⁺ ende vast rondtsom besetten, soo dat in twaelf daghen niemant daer uyt of in konde komen. Don Frederico des Hertoghen van Alvas sone was haer Overste, ende Noircarmes zijn Luytenant met verscheyden andere vergeselschapt. Dese waren meest ghelogeert tot Oudtdorp,

+ Oorspronck van Alckmaer.

+ Belegeringe van Alcmaer door de Spanjaerden.

[p. *174-*175]

Alcmaer vermaert, leyt wel bewaert
Rondt-om met Meeren seer playsant:
Oock met schone weyden, saedland van beyde
En veel treffelycke dorpen wel bemant:
Van elcker cant, comt lyftocht in overvloet
De soutnering de Stadt oock floreren doet.

Anno. 1603
Petrus Kaerius caesavit.
Haec illa Alcmaria est lacubus pręlustris amaenis,
Quam Virtus celebrem facit orbi.
Structuris ornata, situ incunda Salubri,
Phoebo Sacra. Sacreque Dianae
Pascua quam cingunt, grato & pomaria fructu,
Atque aptanda trionibus arua.
Invictis invicta viris: hic agmina quondam
Bellaces posuere Batavi.
Hic Frisiae fulsere acies, pulsaeque phalanges,
Indorum Domitoris & Aphrūm
I. T.

[p. 223]

met tweeenveertich vaendelen Spanjaerden, ⁺ ende acht vaendelen Italianen, met noch vier hondert Ruyters. Te Huyswert lach Don Ferdinando de Toledo met acht vaendelen, tot S. Pancraes den Oversten Polwyler, met ses vaendelen Duytschen ende vijf vaendelen van Belli, te Koedijck den Baron van Liques, ooc mede den Baron van Chebreaux, t'samen 20 vaendelen. Te Berghen lach Capres, met thien vaendelen Walen, in de Nieupoort Joriaen Fronsberg, met Otto Graef van Oversteyn, met haer Duytschen, met noch eenighe Duytsche ende Spaensche Ruyters, t'samen hondert ende eenentwintich vaendelen. Desen hoop was in als gheacht sterck te wesen ontrent sesthien duysendt mannen. Binnen Alckmaer waren derthien hondert weerbaer mannen, Borghers ende Inwoonders, behalven de Vreemdelinghen ende Huysluyden, die niet vele en waren: met ontrent acht hondert soldaten. Don Frederico dede terstont de begravinghe maecken, om het geschut te planten. Ende als zy nu twintich groote stucken geschuts dicht by de mueren geplant hadden, hebben zy den 18 Septembris van smorgens tot savonts de stadt met twee duysent ende sesendertich scheuten beschoten: ende op den selven dagh op de Vriesche poorte ende Rooden ⁺ toren geweldelijcken meer dan drie uren lanck ghestormt, tot dat het doncker was. Maer zy werden van binnen kloeckelijcken afgheweert, tot grooten moort van die van buyten. Zy hebben tot driemael afghetrocken, ende t'elcke reyse stercker met nieuw volck weder aenghevallen. Den 20 September hebben zy wederomme wel acht hondert scheuten op de stadt gheschoten, ghereetstaende om anderwerf te stormen, maer de soldaten daer niet aen en wilden, geen voordeel siende. Tsins dien dagh begonden ⁺ de Spanjaerden den moet te verliesen, van binnen Alckmaer te gheraecken, mits dat door regenachtich weder het landt vol waters worden, waeromme sy haer geschut allenskens wech voerden, ende trocken daer van den thienden October in't jaer 1573. Ende aldus is de stadt nae seven weecken belegheringhe weder verlost gheweest, ende door goet welvaren haest weder verquickte. Dit de stadt anders veel meer ghesmert soude hebben, dan het wel dede doen die Hertogh van Sassen als des Landts Stadthouder zijn actie tegen de stadt van Alckmaer intenteerde, als aldaer gheweest hadde het beghin der Kasenbroots factie, het welck de stadt wel lange smerten, al wast buyten heur schult, dat die Kermer boeren in het jaer 1490 overlast met schattinge tot een furie geraeckt, den Rentmeester doot sloegen, ende met haer Kasenbroot in den knapsack Hoorn innamen, ende tot Haerlem de poorten opsmeten. Daer op volghende de smerte der Gheldersche, die in het jaer 1514 Medenblick overvallen hebbende, Alckmaer oock plonderden, die oock den Wijck ende Sparendam verbranden. Maer de Heer heeft heur willen doen ter tijt beschermen ende verlossen, haer ghevende cloeckmoedighe herten om haer stadt te defenderen, op dat die tot ruine niet geraecken en soude, als zy gheweest was in't jaer 1166, doen die Vriesen, om dat die Hollanders Schaghen verbrandt hadden, met gheweldt Alckmaer innamen, ende de geheele vlecke verbranden, uytghesondert de Kerck: doen zy weder, overmidts d'aenkomende resistentie vertrecken moesten. Door dies tachtentich der Borgheren aensiende de ellende der stadt, heet van moede, op den Vriesen vielen, ende tot wederwraecke veel van haer vernielden, hoe wel zy rondtsom beset, ten lesten verslaghen werden.]

Purmerende light van Monickedam een groote myle, heeft een goet ende out Casteel, welck overmits de gheleghentheydt ende anderssins het gantsch gheweste bewaert, behoort den Grave van Egmondt toe.

Byv. [Purmerende zynen naem mede brengt, ⁺ als liggende op het endt van den Purmer, wesende een plecke onder stadts vryheden, geduerende de voorleden troublen tot een sterckte bewalt. De eerste fondatie deser stadt eenen Willem Egghert (daer wy hier te vooren van ghesproken ⁺ hebben) toegheschreven werdt, een vermaert Coopman, de welcke met gelt goede bystandt Graef Willem doende, tot recompense van hem kreegh het Tresorierschap van Hollandt, ende de Heerlijckheydt van Purmerlant, voor hem ende zyne Erven. Dese terstont een treffelijck Casteel aldaer heeft doen maecken. Maer by versterven van zijn gheslachte, is het ten lesten onder de Graeflijckheyt van Egmont gheraeckt.]

Edam ghelegen aen den boesem der Zuyderzee, van Amsterdam drie mylen, is een seer vermaerde stadt door de menichte van groote ende schoone schepen, die hier daghelijcks seer konstichlijck worden ghetimmert: ende door de ontallijcke goede kasen die hier ontrent over al ghemaeckt, binnens ende buytens landts worden ghevoert, met sulck ghewin voor de ingesetene, dat de stadt daer door rijck, overvloedich van lijfcost, ende bequaem tot alle andere neeringhe wordt.

Byv. [Edam by de Oude Ydam ghenaemt ⁺ werdt, van Ya oft Yda, voortijdts een vloet, nu een gracht rontsom de Prochiekerck, de welcke die staende Meerkens ontlaedde door de Sluyse, ghemeynelijck Dam ghenoemt. Dit is een net proper stedeken, welvarende door het timmeren vande Buyssen ende groote Schepen, alhier seer kloecke Schiptimmerlieden woonende, soo dat seer groote schepen alhier van stapel loopen, hebbende daer toe een bequame haven: ende is ghebleven welvarende, de smerte van de inlandtsche oorloghe niet smaeckende.]

Monickedam light een myle van Edam, seer gherieffelijck tot weyde der beesten.

Byv. [Monickedam een kleyn stedeken, den ⁺ naem voerende van den Dam, welck schutte Monickmeer, liggende nu buytens Dijcks met de Zuyderzee vermengt. Maer is onbekent van wat Monick het water den naem gevoert heeft, den welcken die van der stadt nu met een knodse in heur wapen representeren. Dit al een cierlijck stedeken was in het jaer 1297, alwaer die Vriesen met heur schepen aenquamen, om den Bisschop van Vtrecht te helpen. Dit stedeken der Spanjaerden furie oock besocht heeft, die der Staten soldaten vernestelden, daer op niet verdacht. De inwoonders zijn meest al scheepvarende lieden.]

Weesp is een half myle van Muyden.

Byv. [Weesp is een stedeken in het welcke veel Brouweryen zijn: ende men brouwt aldaer seer goet bier, tot groot profijt van dit stedeken ende van hare ghebueren. In het jaer 1356 den Bisschop van Vtrecht eenen cleynen Leger versamelt hebbende, belegerde de stadt van Weesp, ⁺ de welcke hy alsoo beschoot, dat hy aldaer een groote bresse ghemaeckt hebbende, op den vierden dagh der belegheringe de selve stormender handt innam, de borghers van boven neder de mueren springhende in de grachten. Daer nae oock Karel den Hertoghe van Gheldre nam dit stedeken in ende verbrandet.]

+ Beschryvinghe van't volck voor ende binnen Alckmaer.

+ Stormen op Alckmaer wel gheweert.

+ Spanjaerden trecken sonder victorie van Alckmaer.

+ Van waer de naem komt.

+ Beghinsel der stadt van Purmerende.

+ Waer van Edam den naem neemt.

+ Waer van het woordt Monickedam komt.

+ Weesp inghenomen.

[p. 224]

Dit zijn twee goede stedekens seer wel geleghen, met schoone beemden ende weydlanden voor het Vee, ende veel visscheryen voor het volck.

Naerden is ghelijckelijck van Muyden ende Weesp niet voorder dan een goede myle.

Byv. [Naerden een wel bekent stedeken door de Draperye ende Naerdtsche Lakenen, de welcke sterck waren, ende der Volders ambacht daer seer goet was, onder goede keuren: het is de Hooftstadt van Goylandt, alsoo ghenoemt om dat het van den Keyser Otho der Abdisse van het Clooster van Goedele ghegheven was. Zy heeft haer beghinsel uyt de ruine van het oude Naerden by de Zee ghelegen, het welck vanden Bisschop van Vtrecht gheruineert is gheweest.

Dit stedeken heeft de Spaensche furie alder eerst in Hollandt deerlijck geproeft. Want Don Frederico is van Zutphen nae Naerden getrocken: welckers inwoonders meynende dat den Leger elders trecken soude, en waren haer soo geringe niet komen presenteren, als zy wel mochten: maer Don Frederico haer stadt nakende, hebben hen gewillich overghegheven, ende een accoordt met hem gemaeckt, de welcke alsoo inder stadt ghekomen is, maer naer dat hy daer inne gheweest is, heeft hy daer soo leelijcke eene daedt aengherecht, dat het by allen vromen eenen ⁺ grouwel is daer van te hooren. Want nae dat zijn volck van de Borghers (soo veel mogelijck was) wel ghetracteert ende onthaelt waren, soo heeft men een trommel omgheslaghen ende uytgheroepen, dat alle de Borgers souden vergaderen in de Capelle van het Gasthuys, daer datse souden hooren de ordonnantien nae de welcke zy hen souden hebben te reguleren. Als nu dese ellendighe Borgers daer alsoo vergadert zijn geweest, belaste Don Frederico den Spanjaerden, de selve al te samen omme te brenghen, ende niemant te sparen, het welck zy met grooter wreetheydt volbrocht hebben, die mannen doodt ghesteken, die vrouwen geschoffiert, ende die op eenighe plaetsen in de huysen ghebonden ende vast ghemaeckt, dat huys in den brandt ghesteecken, soo dat jonck noch out daer eenich voordeel ghehadt heeft. Don Frederico stack den Borghemeester selve doot. Ende nae alle schandelijcke handelinghen, hebben zy het stedeken gheplondert ende afghebrandt den dertichsten Novembris. Waer door Haerlem eenen schrick kreegh, ende en dorste de beloften, die zy door ghesonden boden deden niet betrouwen, bereyt veel liever te sterven dan onder heur gebiedt te komen: ende hier door vonden de Spanjaerden in Hollandt wederstant.]

Woerden vijf mylen van Leyden, heeft een redelijck schoon ende sterck Slot. Hier is gheboren Jan Pistorius, wel vermaert door zijn gheleertheydt. Dese stadt hoort nu ter tijdt toe Hertogh Ericken van Brunswijck, hem onlancks van den Coninck tot een ghifte gheschoncken.

⁺ Byv. [Woerden voortijdts op den Rijn ghebouwt tot een sterckte, by den Bisschop van Vtrecht Godefrido, om te beletten den inval der Hollanders op't Sticht van Vtrecht, gheheel in een morasch gheleghen, soo dat men't qualijck met grof geschut souden konnen beschieten. Door dies dese stadt ontstaen heeft het gheweldt der vyanden in dese troubelen, die gheen middelen siende om de selve met garnisoen beset gheweldich ⁺ aen te tasten onder den Heer van Hierges, verscheyden Schanssen teghen de stadt opgheworpen hebben: nochtans niet konden beletten heur tochten, doordelvende met gheweldt een campe lants, ende die vaert met een schansse behoudende. Alsoo van als invoeringhe behielden, tot dat de vyandt opbrack: ende het hooft boven hielden midden onder den vyanden, ende naest aen den brandt. Dese stadt beleent by den Hertogh Erick van Bruynswijck, gheheel tot de leeringe Lutheri geneycht was, ghelijck andere staende onder het gebieden des voorseyden Hertoghs. Door dies die Martinisten lange jaren haer leeringhe daer oeffenden, ten tyde toe dat de Heeren Staten des Landts daer anders in versaghen. Hoe wel daer eenighe niet in en genoechden, als de Prochie kerck den Ghereformeerden moest ingeweecken werden. De inwoonders geneeren haer seer met netten ende koordagie te maecken in de Landen nootelijck.]

Oudewater is ghelegen op den selven watervloedt Issel, ghelijck Goude, een myle van Woerden. Ontrent dese stadt ende d'andere voorseyde, wast seer goeden Kennep met groote menichte, deshalven in dese twee steden bykants alle de netten ende koorden die de Hollanders ende Zeelanders tot hare menichvuldighe visscherye daghelijcks gebruycken, ghemaeckt worden: welcke koopmanschap van sulck werck ende weerde is, dat dese twee steden daer by onderhouden worden, ende deshalven seer veel rijcks volcks hebben. Van hier was geboren Jan Paleonydorus, Vrouwenbroeder, een goet gheestelijck man, ende wel gheschickt Schryver van veel weerdighe ende oorboorlijcke stucken, uytghegheven tot profijt der Studenten.

Bijv. [Oudewater was voortijdts een welghestelde stadt, met een vroede Ghemeente. In ⁺ het jaer 1349 werdt zy van den Bisschop van Vtrecht met gheweldt inghenomen ende verbrandt: maer is daer nae cierlijck opghebouwt gheweest. In het jaer 1575 den negenthienden Julij, zijn de Spanjaerden onder het beleydt vanden Heer van Hierges voor Oudewater gekomen: Alwaer Hierges de riviere ofte water dat van Goude komt, stoppen dede, daermede hy alle toevoer afsneedt, ende de wateren binnen drooghe werden. Hy sette zijn gheschut teghen den tooren, waer uyt de Muskettiers ontdeckten alle den Leger, dat die seer onvry was. Daer nae dede hy stellen op de Sluysdijck, by de galghe, drieentwintich Muerbreeckers, ende noch vijf andere op den Dijck van Montfort, d'een stuck achter d'ander. Daer nae dede hy de stadt opeysschen. Die van binnen antwoorden beleefdelijck, om tijdt te ghewinnen, verwachtende ontset. Dies Hierges den sevensten Augusti die dapper dede beschieten: ende die van binnen snachts de bresse (soo zy best konden) weder opmaeckten. Waeromme sanderdaeghs wederomme beschoten werdt het gene zy snachtst hadden op gebouwt, ende hy sont terstont sommighe Capiteinen met ses soldaten, om te besichtigen waer ende hoe best te stormen was. Dese klommen tot in de bresse, ende maeckten binnen alarm. Daer na volchde eenen valschen ⁺ storm, daer door zy die van binnen moede maeckten, ende met grof geschut haer tegenweer op de Bressen braecken. Waer op volchde eenen generalen storm van alle de Natien, die nochtans alleenlijck de Spaensche toegheordineert was. Ende nae dat die van binnen haer langhe geweert hadden met alderhande vyerwercken, steenen, brandtreepen, wel anderhalf ure gheduerichlijck, soo zijn zy daer binnen geraeckt den achtsten Augusti, ende hebben het al

+ Naerden werdt afgebrandt, ende het volck al vermoort.

+ Oorspronck ende gheleghentheydt van Woerden.

+ Woerden beleghert te vergheefs.

+ Oudewater door den Bisschop van Vtrecht ingenomen.

+ Oudewater by Hierges inghenomen ende verbrandt.

[p. *177]

Schoonhoven.

[p. 225]

vermoort, datter gheen twintich mannen te lyve bleven. Het vuer is oock door teghenweer in de stadt ghekomen, ende gheheel afghebrandt, de Kercke maer alleenlijck ghesalveert, de welcke weder verciert is met heerlicke glasen, by yeder stadt geschoncken. Der stede zijn oock van de Staten seer schoone Privilegien voor haer gheleden schaden verleent, ende die wallen gerestaureert, op dat de selve allenskens mochte opgheraecken.]