Beschrijvinghe van alle de Neder-landen

Beschryvinghe van Delft.

⁺ Delft is alsoo ghenaemt van de watergracht, die van de Mase derwaerts gheleydt wordt: want men heet hier ghemeynlijck Delft datmen anders een gracht noemt. Dese stadt is twee mylen van Rotterdam gheleghen, seer groot ende schoon t'alle kanten met goede ende fraeye huysen, breede ende lustighe straten: verciert met heerlijcke ende kostelijcke Kercken: d'Opperkercke is de Kercke van Sint Hippolijt, een Italiaensch man, alsoo men seydt: ende dese Kercke is ghesticht gheweest van Godevaert toeghenaemt de Bultenaer, Hertogh van Lothering: de welcke ontrent vier jaren lanck het Graefschap ⁺ van Hollandt heeft beseten: maer naemaels eenen slach te schepe op de Mase leverende, teghen Diedrick den vijfsten, wettighen Lantsheere, ende dien verloren hebbende werdt uyt het Graefschap verdreven. Deser stadt is in het jaer 1536 een seer jammerlijck ongeluck ⁺ toeghekomen: want den brandt met een ongheval daer in slaende, heeft het meeste deel verbrandt, tot der inwoonderen seer groote schade: die de selve niet te min wederom hebben naderhandt opghebouwt: vernieuwt ende verfraeyt. In desen brandt is ghesien ende bemerckt een seer vreemde saecke, dierghelijcke ⁺ noch oude noch nieuwe ghedachtenissen villicht en melden. Plinius ende andere Schryvers vertellen voor een merckelijcke groote saecke, ghelijck het voorwaer oock is; dat de jonghe Oyevaers, als vader ende moeder soo oudt zijn gheworden, dat zy den kost niet meer en konnen ghekryghen, heur Ouders versorghen ende opvoeden. Maer het ghene dat te Delft is gheschiedt aengaende ⁺ dese voghelen, is veel meerder ende treffelijcker. De stadt is gheleghen in een plaetse seer bequaem tot opvoedinghe van Oyevaren, soo dat ontallijcke veel nesten boven op de huysen over al ghesien worden. Desen grooten brandt gheschiedde by gheval den derden ⁺ dagh Mey, als de jonghe Oyevaren alreedt grootachtich zijn: de oude siende het vyer ontrent heur nesten, hebben (soo wel merckelijck is ghebleecken) ten eersten seer groote kracht ghedaen, om heur jongen uyt de naeckende vlamme te trecken: maer want de jonghe soo groot ende swaer waren gheworden, dat d'oude die niet en konden vervoeren: soo heeft men ten lesten ghesien, dat d'oude heur jonghe met uytghespreyde vloghelen hebben bedeckt, als willende die behoeden ende beschermen: ende gheenssins begheerende die te overleven, zijn alsoo t'samen met de jonghe verbrandt. Ick heb namaels ghevonden dat Iaspar Velden in zynen lustighen boeck van den lof der Oyevaren, dese saecke te Delft gheschiedt in sonderheydt verhaelt: welck een gheloofweerdich ende oprecht ghetuyghe is, al en ware daer oock anders gheen. In de stadt van Delft worden groote menichte van goede ende vermaerde laeckenen ghe-

+ Waer Delft ghelegen is, ende van waer de naem komt.

+ Godevaert metter Buyl Hertoge van Lotheringhe verjaecht uyt Hollandt.

+ Grooten brandt tot Delft.

+ Plin. lib. 10. cap. 23.

+ Het naturel der Oyevaers.

+ Wonderlicke historye vande Oyevaers.

[p. 204]

maeckt, ende veel andere slechte soorten die niet al te fijn en zijn. Oock brouwt men hier seer veel goet biers, welck om groote sommen van gelde, in Zeelandt besonderlijck wordt ghevoert, ende van daer voorts in andere steden.

Byv. [Soo voortijdts Delft vermaert is gheweest door haer Draperye neeringhe, waer door noch wanneer men schoon wolle laecken heeft, men seght; Het is Delfts puyck: alsoo is het niet min naederhandt vermaert gheweest door de Brouwerye neeringhe, heur Bieren in vele quartieren als werden vervoert in Vlaenderen, in andere steden ende plaetsen van Hollandt, in Zeelandt, Overijssel ende Vrieslandt, hebbende in die quartieren heure Biersteeckers. Waer door dese stadt rijck ende machtich boven heur ghebueren gheworden is. Dese neeringhe (het derde der stadt by nae Brouweryen zijnde) heeft alhier grooten handel van Tarwe, Garste, Mout, Haver, Hoppe ende Hout, alles tot brouwen noodich, ghemaeckt, meer dan in andere steden. Door de selve oock de neeringhe der Cuypers oock boven maten goet, die soo groot ghetal van tonnen alle jare den Brouwers moeten leveren, veel tonnen jaerlijcks in den loop blyvende. Door de selve niet min welvarende Cramers, Backers, Herbergiers ende andere, door de menichte der vreemde Schippers, die aldaer somtijdts langhe moeten ligghen wachten nae het bier ter wyle het ghebrouwen wordt, aen den selven haren kost winnende, die met Lichters het vier over den Leydtschen dam (wesende gheen diepte ghenoech in den Delft) tot Leyden aen den Damloopers om te laden, haer ligghen verwachten. Soo dat veel duysent menschen door de Brouwers neeringhe den kost winnen: de arme oock goet onderhoudt by den rijcken Brouwers vindende, mildelijck den armen ghedenckende: heur ghenoech jaerlijcks overschietende: soo dat zy het overschot dat zy in heur neeringhe niet en behoefden, pleghen aen groene Weyden, schoone Hofsteden, Bogaerden ende Tuynen te besteden, die oock somtijdts by transport van hare schuldenaers kryghende, die zy langhe geborgt hadden: dat zy lichtelijck deden, siende dat zy niet verliesen konden. Soo dat zy wel swarte schuldboecken hadden, de rijckste gheacht zijnde onder haer die meest soodanige boecken hadden, wetende waer op. Door welcken middel de ghene die goede neeringhe hadde, de selve behielt: ghemerckt by haer dese costume is, dat heur schuldenaers soo lange sy op haren schultboeck staen, ghehouden zijn heur bier by haren Crediteur te halen, oft ten vollen te betalen: oft die Brouwer by den welcken zy op een nieuw souden willen bier halen, voor de achterstellen des eersten Brouwers soude moeten staen: by dien middel een yeder zyne oude Calanten ende neeringhe behoudende, tot welvaren van de gantsche stadt. De welcke groote sorghe daer voor draecht ende heeft gemaeckt daer op goede ordonnantien, oock keuren op haer wateren om die schoon, klaer ende soet te behouden: waer door men in de selve, op groote voeten, gheen vuylicheydt noch Zeepsop, en mach in gieten. Waer toe Vlotschuyten zijn verordent die de selve door de heele stadt vergaderen ende wech voeren: heur wel bekent zijnde dat soo wie neeringhe heeft de selve moet waer nemen: ende op het water (welc aldaer niet al te ooghschijnlijck en is) den Brouwer wel letten moet. Hier worden verscheyden bieren ghebrouwen, als Delfs Luybs, Delfs Enghelsch, Delfsche Pharao ende Israel. Voor de schamele Ghemeente wordt hier oock ghebrouwen Delfsche Kuyte, het water alleen door het draf gheloopen. Dese stadt haer lang vernoeghende met heur eyghen ingheboren ende borgherye, noch over eenighe jaren doen by de omligghende steden de uytgeweecken Vlaminghen en andere willekom waren ende ontfanghen werden, den selven vergunnende der Poorteren gherechticheden, privilegien ende vryheden, by haer niet ontfanghen en zijn gheweest: tot dat zy gesien hebben het merckelijck welvaren der selver steden door het ontfanghen der vreemdelinghen: daer beneffens by heur de neeringe der Brouwers een weynich slabbackende. Hier door zy met rype deliberatie groote ende merckelijcke onkosten ghedaan hebben aen eenighe verlaten Cloosteren, om die te approprieren tot bequame wooninghen voor den vreemdelingen die voortaen ghesint souden wesen, aldaer oock in te voeren ende te handelen de weverye van Sayetten ende andere Greynen, ghenietende stadts vryheden, oock daer beneffens andere vereeringhen, daer op ghemaeckt nieuwe ordonnantien, keuren ende andere nootelijcke dinghen tot gherief. Het is een stadt daer men van alles wel gheaccommodeert is, ligghende midden in het botter landt: daer is oock mede groote menichte van seer schoone Terwe, die alle Donderdaghen uyt Maeslant ende andere quartieren ter marckt aldaer wort ghebracht, om schoon Terwen broot te backen: oock mede wel van Turf versien werden, den Turfvenen nae ligghende, ende alle gherief voorts oock uyt vreemde landen krygende, met schepen die sonder belet uyt der Zee de Mase in, door haer eyghen haven, tot Delft konnen komen. Het is oock een wel bemuerde ende bewalde stadt, ten Noorden, ten Zuyden, ten Oosten, ten Westen, daer ghy uyt meucht gaen wandelen oft reysen nae den Haghe ende Rotterdam, aen yeder zyde van de gracht een bequame poorte: hare meulens staen op de wallen, op dat hare vyanden de handen daer aen niet en souden moghen slaen. Daer zijn twee heerlijcke Kercken, in de eene van de ⁺ welcke naemelijck in de nieuw Kercke over eenighe jaren begraven is geweest de Prince van Orangien Wilhelmus van Nassau hooghloffelijcke ghedachtenisse, deerlijck vermoort van eenen Borgoignon Barthasar Gerards den thienden Iulij 1584 nae de noen van zyne maeltijdt komende doorschoten, waer van hy terstont is ghestorven. Waer door in de Ghunieerde landen groote droeffenisse was, ende de Staten van Hollandt, Zeelandt, Vrieslandt ende Vtrecht hebben hem een heerlijcke begravinghe ghedaen, ter ghedachtenisse van zyne aenghename diensten ende weldaden. Ende die perpetrant nae verscheyden tormenten, om te weten uyt zijn belydenisse zyne complicen oft instigateurs tot soodanighen feyt, zijn belydinghe gedaen hebbende met zijn eyghen handt, is op den 14 Iulij binnen Delft door verscheyden tormenten, ⁺ waer teghen zijn ghemoet scheen ghewapent te zijn, om den hals ghebrocht, tot exempel van andere. Het verlies deser stadt ende der Gheunieerde landen was groot in den persoon van desen haren ghetrouwen voorstander. De landen meynden den Prince aldaer in beivaerder handt te wesen, ende niet en rusten voor al eer hy aldaer was ghekomen uyt Brabant, alwaer hy was gheschoten ende in perijckel des doots gheweest. Dan waer schijnt het oude spreeckwoort, dat een yeder wesen moet, daer hy sterven sal, de doot hebbende duysent middelen om den mensche, hy zy groot oft kleyn te doen beswijcken, ende te doen keeren tot het gene daer hy van ghekomen is. Hy hadde alhier staende

+ Heerlijcke begravinghe den Prince ghedaen by den Staten tot Delft.

+ Executie ende doodt van des Princen moorder.

[p. 205]

dese troubelen meestendeels zijn Hof ghehouden, als wesende een stadt van ghesonde locht, ende seer bequame, daer beneffens cierlijck van ghebouw ende heerlijcke huysen, onder welcke het Huys van de Sasbouts, uyt den water soo treffelijck by de Rotterdamsche poorte opghebouwt, ende veel andere meer. Voortaen nae den grooten brandt is die gheheele stadt met hert dack ghedeckt gheweest, alleenlijck tot een ghedencken met riet gedeckt het huysken daer op den derden Mey 1536 den brandt uytghekomen was. De huysen zijn nu alhier veel cierlijcker als te vooren: daer is oock soo schoonen Marcktvelt als in Hollandt erghens ghesien wordt, seer wijdt ende breedt beneffens de kercke van Vrsula ghelegen, welckers hooghen ende schoonen Toren met wel klinckende klocken seer vermaeckelijck is. Op de selve Marckt respondeert het Belfort oft Raethuys by na vierkant, waer op eenen Toren staet met des stadts klock gheslach, ende een seer melodieus voorslach. Tot Delft men oock plach te sien den gesneden marberen Outaer van onuytsprekelijcke konst, ghewrocht door Willem van Tetrode, nae dat hy vele jaren in Italien verkeert hadde: een weerdich stuck wercks, ende met verwonderinghe selfs van de beste Constenaers aengesien. Dese stadt gheduerende dese troublen, in het midden van hare vyanden de welcke zy dagelijcks voor hare poorten hadden, is niet langhe neeringloos geweest, ende in heur volle wesen ghebleven is. Alleenelijck zijn by de stadt selve gheruineert haer schoone voorsteden buyten de Haechsche, Maeslandtsche ende Rotterdamsche poorten: eensdeels nu weder opghebouwt door de profyten die de Eygenaers daer konden doen: alwaer verboden is neeringhe te mogen doen, op dat de selve binnen der stadts mueren blyven mach. Een stadt voorwaer langhe goede neeringe weerdich, door de ghetrouwicheydt by de selve aen heur ghebueren in noot bewesen, nae vermoghen de selve bystaende, ende ghedooghende de volle Mase tot groote schade van hare inghesetenen over de groene beemden te vloeyen, om die van Leyden te ontsetten: wel ramende dat sulcks tot heur eygen bescherminghe soude geschieden, soo sy wel vernamen doen de Spanjaerden uyt den Haghe vluchten. Niet te min niet sonder sorge en waren, wesende in grooten angst, als Delfshaven van den Spanjaerden werde overrompelt, geplondert ende verbrandt: wanneer zy oock om Delft te bekomen trachten. Maer die van der stadt langhe neutrael sittende soodanighe gasten niet in en lieten noch en sochten. Hier en tusschen hadden zy achterdencken, vreesende te vallen in de indignatie des Conincks, haer voor ooghen stellende, hoe dat in het jaer 1359 ⁺ de Hertogh Aelbrecht van Beyeren de stadt doorstreeck, die belegghende, beschietende, bestormende thien weecken ende twee daghen lang, ende hoe wel zy hem vroomlijck wederstonden, nochtans tot ghenade te versoecken bedwonghen werden door vier groote magnelen teghen de stadt opgerecht: waer door zy quam tot ghebieden, ende middelen tot accoort versochte, ende by tusschen spreken van Walraven ⁺ van Borne Ridder, gaven zy haer op in des Hertoghen handen, behouden haer lijf ende goet: met conditie dat zy den Hertoghe souden gheven veertich duysent oude schilden, daer beneffens ghedooghende het afbreken vander stadts poorten ende mueren in het accoort sulcks bedonghen zijnde. Alsoo geraeckte dese stadt onder den voet, om dat zy haer ghevoecht hadde ⁺ met de Hocksche partye teghen den Hertogh, Polanen ende Binckhorst vernielende, ende in den Haghe uyt des Graven ghevanghenisse de ghevanghenen met gheweldigher handt ontweldighende, die zy binnen Delft brochten, oprechtende vier vaendelen soldaten tot wederstandt, dat den Hertoghe tot spijt was. Dus zy niet weder lichtelijck met groote Meesters wilden te doen hebben, bysonder de roede voor de schouwe noch staende, hoe wel zy niet min als andere nae vryheydt oock haeckten: maer wilden een wyle tijdts aensien hoe het spel soude afloopen. Eyndelijck bemerckende de groote eendracht der gheunieerde, den vyant uyt den lande vertrocken, terstondt onder de Vnie haer oock beghaven, ende de soldaten van de Gheunieerde inlieten ende ontfinghen. Doen werdt vernielt buyten Delft het Clooster Conincksvelt genoemt, dat Ionckvrou Richardis in het jaer 1255 voor Ioffrouwen van de Premonstreyten oorden hadde ghesticht.]

Van Delft is gheboren gheweest de grouwelijcke ⁺ Ketter David Ioris, Schilder: een van de ghene die de stadt van Munster besmet ende gheschendt hebben: een man van kleyne afkomste ende ongheleert: nochtans soo scherpsinnich ende groot van verstande, dat hy hem selve maeckte niet alleen stichter ende hooftman van een nieuwe ketterye, maer ⁺ dede hem oock van zyne aenhangers aenbidden als Godt, hen te verstaen ghevende dat hy de ware Messias was. Hy is ghehouwt gheweest, ende heeft kinderen ghehadt, levende seer deuchdelijck nae het uytwendich ghelaet, maer was met der daedt sonder eenighe Godtvruchticheyt oft deuchdelijckheyt. Ende want onder veel menschen, sommighe soo nieuwsgierich, slecht ende lichtveerdich, sommighe oock soo arch ende boos zijn, dat zy hen schicken nae de gheleghentheydt die hen te vooren komt: soo heeft dese David Ioris tot verscheyden plaetsen van Nederlandt onder ⁺ veelderley ongherelde wetten, dese zyne ketterye alsoo ghesaeyt ende verbreyt, dat hy seer grooten naevolgh, ende aenhanck kreech, met onsprekelijck ghewin ende profijt: want de naevolghers ende aenhanghers vereerden ende begaefden desen nieuwen God meestendeels grootelijck ende mildelijck. Maer dese Godloosheydt werdt ontdeckt, ende van de Wethouders met sulcke neersticheydt ende strengicheydt vervolght, soo't wel behoorden, dat hy van hier moeste verloopen na Basel, ⁺ veranderende zynen naem David Ioris in Ian van Bruck: aldus dan zijn valscheyt bedeckende, heeft tot Basel zijn huysghesin ende veel vrienden ende navolghers ghebracht, de selve heymelijck leerende ende onderwysende in dese dwalinghe des gheloofs, aenhoudende ende versterckende oock met brieven ende bequame boden de ghene die niet teghenwoordich en waren. Maer achternae, als een van zynen volcke wederspannich ende afvallich was gheworden, soo is hy, sorghende ghemeldt ende ghestraft te worden, deur groote onghenoechte ende ghestoortheyt in de selve stadt van Basel ghestorven in het ⁺ jaer 1556. Waer van de Wet ghewaerschouwt, ende neerstichlijck ondersoeck ghedaen hebbende van het leven van desen spostaet, maeckte hem oock zijn proces, ende by

+ Delft beleghert van Hertogh Aelbrecht.

+ Overgegeven by appointement aen den selven Hertogh.

+ Rebellie van die van Delft.

+ David Ioris Hooft der Wederdooperen.

+ Schrickelijcke dwalinghe van David Ioris.

+ Nederlandt ontfangt de Wederdoperye.

+ David vlucht ende verandert zynen naem.

+ Doodt van David Ioris te Basel, ende het proces teghen hem ghemaeckt.

[p. 206]

vonnisse werdt zijn lichaem opghegraven ende gherecht, even al oft het noch gheleeft hadde, ende al zijn goet geconfiskeert. Ende aengaende de zyne die de dwalinghe bekennende ende afsweerende haer tot de Religie der stadt van Basel begaven, werdt vergiffenisse ende ghenade goedertierlijck verleent. Daer nae is de gantsche Historye deser gheschiedenisse ⁺ in druck uytghegheven. Hier teghen zijn uyt Delft ghesproten veel deuchdelijcke ende vermaerde mannen: ende nu onlangst Egidius Poete, ende Ioannes Grammaticus. Maer veel vermaerder is gheweest Ioos Sasbout, groot Doctoor inn beyde Rechten, verkoren van Keyser Karel den vijfsten, tot Cancelier van Ghelderlandt: oock een fraey Poete, die (naeckende den eynde zijns levens) selve zijn Epitaphe oft Grafschrift gedicht heeft, welck men in d'Opperkercke van Aernem in Gelderlandt op zijn graf nu noch siet: ende want het seer schoon ende Godtsalich is, soo heb ick het uytschrift daer af hier ghestelt:

Siste gradum: quod es, ipse fui; fortabis eris cras

Quod sum, cadaver putridum.

Olim Iodocus eră Sasbout: me misit in auras

Delft clara pars Bataviae.

Ter denis patriae causas decidimus annis,

Pars consili pars ingloria.

Deinde, & pacatis Praeses jus Caesare Geldris

Dixi jubente Carolo.

Quid tituli? quid opes? quid nunc prudentia prodest?

Mors summa miscet inferis.

Sola manet virtus homini post funera, solam

Dum vivis, hanc ama: Vale.

Delft heeft nu ter tijdt onder andere gheleerde mannen, Arnout des voorseyden Ioost Sasbouts sone, ooc Doctoor in beyde Rechten, een seer aensienelijck ende beleeft man, de welcke oock Cancelier van Ghelderlandt is gheweest: ende is naemaels overmidts zyne deucht ende gheschicktheydt verkoren President des Secreten Raedts, met vernoeginge van alle menschen. Oock is van Delft gheboren gheweest Cornelius Musius, Proost van Sint Aghte, een besonder deuchdelijck ende gheleert man, groot Theologien, ende lustich Poete. Voor de poorte van Delft, ⁺ ontrent een vierdedeel van der mylen, is een groot Convent oft Sticht genoemt Conincxveldt, van der Premonstreyten Orden, ghesticht door een van de oude Hollantsche Graven, wereltlijck ende gheestelijck gebiedt, seer rijck van inkomende goeden ende provenen, tot onderhoudt van Edele Vrouwen, Ionckvrouwen genoemt, de welcke, soo verre zy gheen professie en hebben ghedaen, moghen houwen ende trouwen nae haer beliefte: ende dit is waerlijck een edel ende eerweerdich Convent.

+ Vermaerde mannen uyt Delft ghesproten.

+ Ioffrouwen Clooster by Delft.