Beschrijvinghe van alle de Neder-landen
(1979)–Lodovico Guicciardini–
Auteursrechtelijk beschermdBeschryvinghe van Haerlem.Ga naar margenoot+ Haerlem is ghesticht geweest van eenen heerlijcken man ghenaemt Kem, waer af dese stadt in Duytsch Heerlem gheheeten wordt, het welck soo veel beteeckent als Heer Lem: ende alsoo is desen naem Ga naar margenoot+ ghemaeckt geweest: zy light drie mylen van Amsterdam, ende is een seer fraeye stadt, in de welcke, onder andere dinghen, alle jaer ghemaeckt worden wel thien oft twaelf duysent wollen laeckenen: heeft schoone huysinghen: oock binnen ende buyten schoone beemden, met een lustich bosch: soo dat hier de locht besonderlijck seer ghesont is: nae by ligghen rondtom seer veel schoone dorpen, casteelen ende sterckten. Dit is de grootste van alle de Hollandtsche steden, ende de tweede onder de voornaemste; wel betimmert: hebbende een Hooftkercke van de welcke Sint Baven patroon is.
Byv. [By nae alle de gene die van dese stadt Ga naar margenoot+ geschreven hebben, trecken den oorspronck van haren name van eenen Heer Willem, sone van Dibbalt der Wilten Coninck, de welcke dede bouwen eerst een fortresse ende stercte ter plaetsen van de groote Bosschagie Backenes genoemt, ter oorsaecke dat dien hoeck ter eeren Bacchi, met menichte van Boecken boomen ende Wijngaerden beplant was, soo dat de inwoonders Backenessers, als Bacchum vereerende souden ghenoemt gheweest zijn: ende dat ter oorsaeck van dien eenen hoeck der stadt noch oudt Haerlem ghenoemt, den naem Backenes heeft behouden: als noch tot oude wapenen der Bacchialisten drie kannen met drie pannen behoudende. Andere over sulcx haer verwonderen, ende konnen niet gelooven dat in dese contreye soo groote plantagien van Wijngaerden gheweest souden zijn, daer de hitte der sonnen de druyven qualijck kan doen rypen: ‘ten waer dat de sonne voortijts van meerder kracht ende langduerigher geweest is. Segghen derhalven dat Backenes den naem van ouden tyden behouden heeft, van een Baecke op de Nes, tot waerschouwinghe der Schippers voortijts ghestelt. Maer eenighe tot bevestinge vande eerste meyninghe tot haren voordeele nemen, de wortelen der Wijngaerden by nae een dgye dicke, de welcke tot onsen tyden in het graven van de fondamenten van nieuwe huysen ghevonden zijn gheweest. Wat daer van zy, men kan niet seeckers by brenghen. Neffens dit oudt Haerlem werden ghebouwt by seeckere Edellieden, ettelijcke sterckten tot defensie teghen de vyanden waer door allenskens dese stadt aenghewassen is, ende alsoo verciert, dat vele Edellieden haer aldaer onthielden, ten tyde als tot Aelbrechts berch des lants Hof geordonneert was, ende selfs in persoone Graef Floris de Vette met Petronella zijn huysvrouwe, die de Abdye tot Reynsburch stichte, binnen dese stadt zijn woonplaetse hielt, alwaer haer eenige dochter Hadewijck overleden is, de welcke begraven wert in Baeckenesser kerck, ghesticht ter eeren van onse Lieve Vrouwe, nae dat de inwoonders het Christelijcke gheloove aenghenomen hadden. De borghers deser stadt in't jaer 1132 grooten bystant deden aen Dirck den negenden Grave van Hollandt, teghen zynen broeder Heer Floris die Swarte. Ende in het jaer 1155 heur kloeckmoedich Ga naar margenoot+ toonden metten Lantluyden van Exdorp, teghentreckende den Drechtervriesen, die met gheweldigher handt in Hollandt ghekomen, dat dorp van Zande roofden ende brandden: van de welcke zy ontrent neghen hondert mannen versloeghen, ende die ander liepen weder nae Vrieslandt, achterlatende alle den roof die zy ghehaelt hadden, ende die van Haerlem teghen weder binnen haer stadt met groote triomphe ende victorie. Maer noch op desen huydighen dagh is den lof van de oude Borghers Ga naar margenoot+ vermaert door de verkregen heerlijcke Wapen, vereert by den Keyser met een silveren Sweert in een root velt, verciert door den Patriarch van Ierusalem met een Cruys, beneffens de vier Sterren die zy in haren Schilt voerden. Ende dit om dat zy haer alsoo kloeckelijck ende vromelijck ghehadt hadden in't Landt van Beloften, ende in het innemen der stadt van Damiaten. Want alsoo die stadt seer sterck was van Toornen, ende bysonder op die Haven in't aenkomen der selver, want daer ysere ende sware metalen ketenen onder dat water gingen, van den eenen Toorne totten anderen, midts welcken die haven ende die stadt onwinnelijck scheen. Soo heeft ten lesten Willem Graef Floris soon, Ga naar margenoot+ met die van Haerlem eenen nieuwen raet ghevonden, ende dede maecken onder aen de scheepkiele een stalen saghe met scherpe tanden, ende verwachte den windt ende stroom, ende quam krachtelijck gheseylt op die ketenen vander haven, ende overmidts den grooten last van het schip, borsten die ketenen in stucken, ende brochten alsoo alle der Christen Princen schepen in die haven van der stadt van Damiaten, ende door dien middel werdt de stadt ghewonnen. Tot een gheheughenisse waer van noch aldaer zijn twee kloexkens van syne spyse seer lieffelijc luydende, de welcke doen aldaer verovert wer- | |
[pagina 198]
| |
den, ende den naem van dese stadt noch behouden hebben. Ende tot ghedachtenisse hier van plachmen voor de troubelen, dese ghewoonte te observeren, dat op den eerste Ianuarij de jonghe jeucht van Haerlem droech in hare gemeyne Processien, schepen, saghen hebbende aen hare stevens, ende beelden aen stocken vast ghemaeckt, teeckenen van victorie. Door dusdanighe vrome daden zijn de Borghers deser stede in groote achtinghe by heure Landtsheeren gekomen. Derhalven veel heerlijcke privilegien van Coninck Willem, Grave van Hollandt den inwoonders verleent werden: door den welcken de selve Stadtsluyden ende Borghers werden genoemt, ende hy wilde selve Poorter deser stede zijn, daer zijn paleys ghebouwt wert, naemaels tot Stadtshuys ende Predickheeren klooster verordonneert, waer af de strate als noch de Coninckstrate genoemt wort, al waer Graef Willem die Goede, twintich Graven, hondert Baroenen, duysent Ridders uyt verscheyden quartieren, maeckt reeckeninghe hoe groot het ghevolch geweest zy, ter vrolijcker feesten noodde. De stadt was doen ghebouwt den meerderen deel beneffens des Heeren sterckten voor stadts vesten ghestelt, ende door dies noch den naem voert. D'oude gracht in het rondt nu de Beeck genoemt, de stadts grachten schynen geweest te zijn, soo uyt eenighe overblijfselen gheraemt wort: doen het Vrouwenbroeders klooster ghesticht is gheweest buyten Haerlem, oock het Baeckenes voor oudt Haerlem buyten des nieuw stadts begrijp, soo men raemt, door dies men beschreven vindt dat in't jaer 1347, de gheheele stadt ende veerthien persoonen verbrandt zijn, uytghesondert onser Lieve Vrouwen Kercke buyten in d'oude stadt. De stadt vernieuwt zijnde, veel schoone Handtvesten, van Graef Floris, Graef Willem, Graef Ian, Hertoch Aelbrecht ende Hertoch Philips verkreghen hebben, ten aensien van hare ghetrouwe diensten. Ga naar margenoot+ Soo wel ghebleeken is, soo wanneer de Kermers rebellerende in het jaer 1268, ende veel casteelen ruinerende, Aemstelandt in roer stelden, Vredenlandt beroofden, Amersfort bestormden, de Sloten van Ghijsbrecht van Abcoude, Willem van Rysenburch ende Hubrecht van Vianen Ga naar margenoot+ ter neder worpen, ende Haerlem, alwaer vele Edele in gheweecken waren, belegherden: maer die Poorters met de voorseyde Edele weerden hen vromelijck, ende beschermden alsoo die stadt, dat die Kermers verjaecht ende verslaghen werden. De selve Borghers oock kloeckmoedich met Graef Willem uyt trocken, oorloghe voerende teghen Zeelandt, door dies vele verslaghen werden, Givye van Vlaenderen de victorie behoudende. De welcke nae desen in het jaer 1304 naer Hollandt is ghevaren, ende heeft veel Noordthollandt in ghewonnen tot Haerlem toe, ende nam eenighe Poorteren van Leyden ende Delft ghevanghen. Hy belegherde oock Haerlem, alwaer hy teghenstant Ga naar margenoot+ vondt, heur Overste wesende Heer Witte, de bastaert van Haemstede, op de vyanden uytvielen, soo dat die op de vlucht gheraeckten. Maer hoe wel in dese stadt een vreedsame Borgherye langhe tijdt gheweest was, soo is nochtans de partyschap van de Hoecks ende Cabeljaus hier inne gheraeckt. Door dies die van Haerlem Hertoghe Ga naar margenoot+ Philips van Borgondien favoriserende, van Vrouw Iacoba in het jaer 1426, door hulpe van die van der Goude, Schoonhoven ende Oudewater beleghert, heur soo te weer stelden, dat de Gravinne haren Legher moest opbreecken: Ga naar margenoot+ op Alphen de Borgoensche teghentreckende, alwaer gheviel eenen langen bitteren strijt, in den welcken Vrouw Iacoba de victorie behiel. Die partyschap aengroeyende, de Hertoghinne huysvrouwe van Hertoch Philips overgekomen was om den tweedracht neder te legghen. Dies niet teghenstaende de Cabeljausche op S. Willeboorts avont in het jaer 1446 uyt de stadt de Hoecksche verdreven, tot groot mishaghen der Hertoghinne. Dese stadt metter tijdt meer ende meer aenwassende, soo is aldaer eenen heerlijcken Tempel ghesticht, ter eeren van Sint Baven, de welcke volmaeckt is gheweest in het jaer 1472, door hulpe van Hertogh Aelbrecht van Beyerebm verwervende van den Paus Bonifacio groote aflaten, verbreydt door al het landt. Waer door uyt alle hoecken des landts een groote menichte van volcke tot Haerlem alle jare Sondaechs nae Pinxteren overquam om aflaet te verdienen, ende mildelijck tot opbouwinge des voorseyden Tempels te contribueren: de welcke groot profijt inbrochten. Waer door in het jaer 1487 de kercke heerlijck overwelft werde. Ende in het jaer 1501 op de groote kercke eenen steenen toren, midden op de kerck beghonnen werde. Maer eenen pilaer te swack bevonden zijnde, ende door de swaerte den steen van des Schilders outaer gheborsten, die noch light op het graf van den Leydecker die den krack hoorde, door dies eenes mans lengde hooghe wesende, is weder afghebroocken, ende konstelijck in het jaer 1515 van nieuws eenen houten toren gheheel met loot bekleet cierlijck daer op ghestelt werdt. De inkomsten der kercken waren doen ter tijt seer groot, uyt oorsaecke van de groote devotie der menschen, de welcke noch blijckt in dese stadt door de thien Gasthuysen, twintich Cloosteren (waer onder de vier biddende Ordenen) ende elf Cappellen. Ende buyten der stadt een Leprooshuys, waer de besmette uyt verscheyden quartieren ghebrocht werden. Daer beneffens was voor den troubel het Convent der Regulieren insghelijcks tot Heemstede. Meest al de voorseyde Conventen door de leste troubelen gheruineert, uytgesondert die Sint Ians Heeren, welckers Collegie in het jaer 1307 ghesticht is gheweest, sedert dat de Templiers (der welcker Clooster aen der stadts vesten gebout was) door het geheele landt op eenen nacht vernielt werden, heure goederen ten voordeele van dese komende. D'andere Cloosters zijn verkocht oft ghedestineert ten dienste der Borgherye. De inwoonders van dese gheen kleyne smerte ghewaer gheworden en zijn door het spel van het Casenbrootsvolck: als de Kenemer, naemelijck die van Alckmaer, met sommighe andere uyt Noordthollandt, met een groote menichte voor die stadt van Haerlem zijn ghekomen, in het jaer 1492 den derden Meye: alwaer zy, eenighe van binnen de Cruyspoorte met macht Ga naar margenoot+ opslaende, binnen zijn gheraeckt: op het Raethuys den Schout Claes van Ruynen wreedelijck vermoorden, ende een Schepen van der stadt met zynen broeder, de Borgherye geen resistentie daer teghen doende, maer eenighe met haer aenspannende, zy voor Leyden uyt trocken, mette Bannier van Haerlem ende van Alckmaer, Ga naar margenoot+ van waer zy sonder yet uyt te rechten gevloden zijn, ende weder binnen Haerlem ghekomen. De Hertogh van Sassen om sulcks te straffen, is tot Haerlem nederghekomen, de welcke de misdaet van eenige, by vele doen betalen heeft. Want die van Haerlem den Hertoghe van stonden aen geven moesten tot amende van hare misdaet sevenentwintich duysendt Andries guldens, alsoo dat die Poorters haer silveren schalen, koppen, lepelen, ende andere kleynodien ende juweelen op het Stadthuys brochten, overmidts zy soo veel ghelts niet en | |
[pagina 199]
| |
hadden te gheven, daer elck op gheset was: het welck deerlijck was om te sien. Dese stadt heeft oock vele gheleden in dese leste troubelen ende borgherlijcke oorloghen opgheresen om de Religie. Want eenighe zijn afgheweecken van de Roomsche Catholijcke Religie. Het welck de Overste des landts uyt den name van den Coninck van Spangien meynden te beletten door verscheyden middelen ende strenge placcaten. Ende om sulcks te voorkomen, het Concilium van Trenten poochden t'achtervolghen. Tot Ga naar margenoot+ welcken eynde in verscheyden steden nieuwe Bisschoppen zijn verordonneert gheweest, ende de stadt van Haerlem in het jaer 1564 tot eenen nieuwen Bisschops Stoel ghenomineert: alwaer tot eerste Bisschop Nicolaus de Terra Nova ghekozen wert, ende beneffens hem een Collegie van Canonicken, der welcker eenighe tot Geervliet gewoont hadden, eenighe waren Regulieren, welckers Clooster eertijdts buyten Amsterdam buyten de Reguliers poorte gheweest was, ende van daer op Heilo vertrocken waren. Desen Bisschop onmachtich gheworden, zijn officie resigneerde op Godefridum de Miclo, de welcke dat bediende tot dat hy in het jaer 1578 op Sacraments dagh uyt zijn kercke verdreven werdt. Het verkiesen van dese nieuwe Bisschoppen velen mishaechde, allegerende de selve te strecken tot de Spaensche Inquisitie: waer door het landt in beroerte gheraeckte, ende doen werden Predicanten gheroepen, de welcke leerden leeringhen van de Roomsche Catholijcke Religie verschillende. Ende als iu het jaer 1566 eenige aen de Beelden de handen sloeghen in verscheyden steden, sulcks binnen Haerlem voor dien tijdt door de wyse regheringe des Magistraets verhoedt werde. De welcke de predicatien binnen der stede niet en admitteerde, maer daer werdt tot gherief der Protestanten buyten der stadt een huysinghe ghebouwt, de welcke haest afghebroocken werdt. Het vluchten van eenighe Hoofden der Protestanten vele verbaest maecte: wanneer de Grave van Meghen met ghewelt nederquam, door Haerlem treckende voor Amsterdam, om de Bontghenooten te vervolghen, van wegen des Stadthouders den Hertoghe van Alva, die in het landt ghekomen zijnde, in alle strengicheyt procederen wilde, ende veel der inwoonderen in langhe ghevanckenisse hielt, ende vele van de ghene die door de strenghe placcaten gheweken waren, heeft hy ingheroepen ende voor gebannen verklaert. Der welcker eenige binnen Haerlem, ghelijck oock elders, vrymoedich weder inquamen, het landt van de strenghe regeringhe des Hertoghs van Alva, ende de propositie des thienden pennincks eenen afkeer kryghende, nae dat de Grave van Lume den Briel inghenomen hadde voor den Prince van Orangien, uyt wiens name Capiteyn Ruychhaver binnen de stadt van Haerlem ghelaten werde, in het jaer 1571, daer op volghende verdrietige belegheringhe van dese stadt. Want Don Frederico Ga naar margenoot+ de wreede moort tot Naerden aengericht hebbende, is terstondt met zynen Legher nae Amsterdm ghetrocken, om alsoo met zijn gheweldt Haerlem te overvallen. Alwaer hy raet ghenomen hebbende met den Borghemeesters ende Raedt aldaer, om zijn volck niet in perijckel te brenghen, bevonden werdt niet beters te zijn dan door eenich heymelijck verstandt daer in te gheraecken, waer toe seer dienstelijck soude wesen Dierick de Vriese, een oudt Borghemeester, overmidts hy van grooten aensien ende hem seer goetgunstich was. Welcken raetslach M. Jaques Wy, Pastoor van het groot Bagijnhof vernomen hebbende, heeft door eenen brief zynen broeder ghewaerschout, dat zy souden sien te ontkomen de wreetheydt van den Hertoghe van Alva ende zynen sone, de welcke zy ghenoech ghesien hadden aen hare naebueren. Over dit schryven heeft men den breeden Ga naar margenoot+ Raedt der stadt vergadert, alwaer desen brief in vollen Raet is ghelesen wordden, ende men heeft daer op begeert te hooren een yeders raet ende advijs, oft men tot den Hertoghe van Alva soude trecken ofte niet: ghemerckt den brief noch eenighe hope voor haer scheen mede te brenghen. Die van den Raedt hebben de ghesworen Schutters oock begheert te hooren op den voorseyden brief, de welcke zy daeromme hebben doen vergaderen een selven daghe: Alwaer hem by ghevonden heeft Hopman Wybout Ripperda met sommighe andere Heeren, de welcke een vertooch ghedaen hebbende, om de borghers te bewegen den Hertoghe van Alva teghenstant te doen, soo hebben de selve alle met eenen ghemoede vryelijck ende overluydt uytghesproken, als datse lijf ende goet met hem begheerden te waghen, seggende dat zy in heure naebueren bewijs ghenoech hadden van de goedertierenheydt ende ghenade des Hertogen van Alva. Den elfsten dan van December is Ga naar margenoot+ den Legher voor Haerlem ghekomen, vijf ende dertich vaendelen Spanjaerden, tweeentwintich vaendelen Walen, ende achthien vaendelen Hoochduytsche, met acht hondert peerden, nae dat zy Sparendam over het ijs overweldicht hadden. Vanden twaelfsten deser maent tot den seventhiensten heeft hem den vyande vervoordert naerder de stadt Haerlem te komen, ende hem aldaer te beschanssen met grooter neersticheydt. Die van der stadt hebben oock met seer grooten vlijt haer grachten ende wallen versien. Den achthienden Decembris hebben de Spanjaerden seer vreesselijck beghinnen Ga naar margenoot+ te schieten op die Cruyspoorte ende aen die zyden der selver poorten, met veerthien stucken, schietende klooten van veertich ende sesenveertich ponden swaer: de voorpoorte soo afschietende, dat zy den wech tot het bollewerck benamen: Waerom die van der stadt by nacht onder de poorte moesten eenen wech maecken, ende hebben met alderhande materialen de schade met grooter neersticheyt gerepareert. S'anderdaeghs hebben zy oock op Sint Ians poorte ende op het voorschreven Bollewerck ses hondert ende vijfentseventich scheyten gheschoten, waer teghen die van binnen beghosten eenen nieuwen wal te maken. Den twintichsten totten noene gheschoten hebbende ende tamelijcke Ga naar margenoot+ bresse ghemaeckt, hebben zy eenen storm gedaen. Maer de belegherde soo wel borgers als soldaten, hebben hen soo dapperlijck met schieten ende anderssins weer te bieden ghequeten, dat die vyandt met grooter schande het bollewerck verlatende, naer zijn schanssen heeft moeten wijcken, die het anders ontkomen mochten, want over al veel ghequetste ende dooden lagen, daer die van binnen eenen grooten roof, ende vele wapenen af ghekregen hebben. Daer nae dede de vyandt langhen tijdt niet anders dan mineren ofte ondergraven het voorseyde Bollewerck, voorts was hy seer stille sonder yet merckelijcks te doen. Den achtsten Ianuarij heeft den vyandt beghinnen te schieten met vierentwintich stucken geschuts: maer hy voorderde weynich met schieten ende mynen, soo dat te vergheefs 10360 scheuten geduerende de belegheringe gheschoten zijn geweest: die belegherde vroommoedich blyvende, soo lange heur aenvoer oft over het ijs inden Winter, oft met schepen doen het ijs gedoyt was, ghedaen worde: menigen uytval op den vyant | |
[pagina 200]
| |
doende. Onder andere alle uytvallen die zy Ga naar margenoot+ deden, was dien notabel die ghedaen wert den vijfentwintichsten van Meerte, met duysendt mannen opten Duytschen Legher in het Haelemmer bosch, uyt alle haer schanssen de Duytschen uytdryvende, daer wel omghebracht werden duysent soldaten, ende namen haer af neghen vaendelen, ende wel vijftich beesten: verbranden oock wel drie hondert Tenten ende Hutten, veel buyts inde stadt brenghende, tot groot verheughen der selver. Maer die van Haerlem gheraeckten eyndelinghe in benoutheydt, door dies op den neghenentwintichsten Martij drie ende dertich Schepen van oorloghe met seven Galeyen op het Haerlemmer meyr ghekomen zijn van Amsterdamme, de welcke dien vander stadt dat Meyr afhandich ghemaeckt hebben, door het doorsteecken des Dijcks by het Huys ter Hert. Zy overweldichden oock de groote Ga naar margenoot+ Galeye binnen Haerlem toegherust, de Capiteyn Gerrit de Ionghe met den Boot ontkomende, maer de selve weder verovert wert door Iacob Antonissen Capiteyn van de kleyne Galeye, het verlies vernemende. De schepen van Amsterdam onder de Schansse van de Fuyck haer vertreck nemende, en conden van des Princen schepen niet bestoockt werden. Nae desen hebben de Spanjaerden soo vele beschanssinghen aen het water gemaeckt, ende tusschen de stadt ende waterkant ofte meyr, dat die van Haerlem ende des Princen schepen geen passagie konden ghekryghen om by den anderen te komen: ja datmen noch uyt de stadt noch daer in en konde comen sonder uytnemende groot perijckel: alsoo dat van alles daer begost te ontbreken. Ga naar margenoot+ Duyfkens waren de posten der stadt die veel troostbriefkens over brochten. Den achthiensten Mey werdt gheboden dat yeder man hem vernoeghen soude met een pondt broots, Ga naar margenoot+ ende die jonge kinderen ende vrouwen met een half pont s'daeghs: Die hoeren ende jonghers moesten haer lyden met koecken van mout gebacken. Op den vijfentwintichsten heeft men met een brandende fackel den noot der stadt te kennen ghegheven, waer door overgestiert werden uyt des Princen schepen eenige waechhalsen met poeder ende ander behoeften, alsoo gheen schepen tot der stadt en konden gheraecken, het Sparen met een brugghe overleyt zijnde, die men dickmaels te vergheefs bestaen hadde om te seylen. Maer oock dese dragers niet en konden tot de stadt gheraecken, ende vande Spanjaerden Ga naar margenoot+ ghevangen, werden op het Bollewerck opghehanghen. Waer door binnen de stadt de soldaten seer ghestoort, hebben oock een galghe gherechtet op haer Bollewerck, daer datse den Spanjaerts aldermeest in't ooghe soude staen, ende hebben daer aen doen hanghen M. Lambrecht, M. Quirijn, Adriaen van Groenentuych met sommighe andere, sonder consent van den Magistraet, of van de Capiteynen. Den tweeden Iulij hebben die van der stadt op den Toren een swarte Vane uytgesteecken, om die van den schepen te kennen te gheven die groote benautheyt ende den grooten noot daer inne datse waren: welck oock den vierden ghedaen is gheweest. Den vijfsten hebben die vander stadt Ga naar margenoot+ met de Spanjaerden gespreck gehouden: maer zy en conden niet accorderen, want die soldaten sonder haer geweyr niet uyt trecken en wilden. Op den vijfden Iulij hebben des Princen schepen haer dien van der stadt vertoont, daeromme Ga naar margenoot+ datter eenen grooten hoop van den borgheren met het meeste deel van den soldaten der stadt, uytgheloopen zijn om de schepen ter hulpe te komen. Die Spanjaerden dit siende, hebben bestaen eenen alarm te maecken aen't Bollewerck, daeromme dat die van der stadt haer oock mede inde wapenen begheven hebben, soo dat de Spanjaerts zijn ghedwonghen geweest den rugghe te keeren: Ende werden op dese tijt de leste acht schoten gheschoten van den Spanjaerts, van de thien duysent twee hondert ende sesenvijftich schoten, de welcke zy van den beginne der belegheringhe tot desen dagh toe geschoten hadden. Het ontset traech voortquam, waer door vele haer ghereet maeckten om de stadt te verlaten, maer werden noch binnen gehouden door de hope van het ontset. Op den neghenden Iulij isser een Duyfken in der stadt ghekomen, het welck eenen brief mede bracht, Ga naar margenoot+ in den welcken dat dien van der stadt ghebootschapt werdt, dat des Princen volck in't Mannepadt gheslaghen was, comende onder het beleydt van den Heere van Batemborg, om de stadt te ontsetten. Dese droeve tydinghe aldaer ghekomen zijnde, ende de Spanjaerden haer toonende de neghen vaendelen die zy daer ghenomen hadden: soo verloren de belegherde den moet ende waren ghedwonghen de stadt over Ga naar margenoot+ te gheven, ende haer leven in de ghenade van Don Frederico. Ende de Schutters werden op het Stadthuys ontboden, om te weten ofte zy met het accoort te vreden waren, ghemerckt de Borghemeesters voor de plonderinghe der stadt hadden belooft twee hondert ende veertich duysent guldens op te brengen voor rantsoen, Ga naar margenoot+ ende dat in twee paymenten, te weten binnen twaelf daghen hondert duysent guldens, ende de reste binnen de drie maenden. Met desen accoorde moesten de Schutters te vreden zijn. Ende alsoo is dese stadt in den handen van Don Frederico ghelevert gheweest. Daer nae soo heeft men met het gheluydt der groote klocke bevolen, dat alle borgers ende soldaten souden komen op het Stadthuys, ende aldaer hare wapenen aflegghen, ende dat de mannen borgers souden gaen terstont naer het Clooster de Zijl, ende de vrouwen in de groote Kercke, ende die soldaten in de Kercke te Bakenisse. De Ghecommitteerde gaven den volcke goeden moet, segghende dat hen het leven geschoncken was, midts betalende de voorghenoemde somme. Gheen genade de soldaten verwerven konden, Ga naar margenoot+ maer zijn deerlijck opghehanghen, onthalst oft verdroncken gheweest. De stadt is overlast geweest met de Spanjaerden, die verscheyden reysen om heur betalinghe muytineerden. Daer nae hebbende gelt ontfanghen, zijn uyt de stadt gheleydt gheweest, om Alckmaer te belegghen: waer toe de borgers van Haerlem eenige mannen hebben moeten verkiesen om als Pioniers voor Alckmaer te dienen. De voorseyde stadt nae haer vertreck is met acht vaendelen Duytschen beset gheweest, de welcke daghelijcks dertelheydt pleghende, heur wachthuys wesende Ga naar margenoot+ het Ancker by de Craen op het Sparen aenden brandt ghesteecken hebben, door welcken brant den windt uyt den Noordoosten strijf waeyende, ontrent vier hondert huysen afbranden. Na desen het belech van voor Alckmaer opghebroken zijnde, ende de Spanjaerden uyt Hollandt vertrocken, ende den toevoer van Amsterdam door des Princen schepen belet zijnde, dese stadt weder in honghers noodt gheraeckt soude hebben, het en ware dat door de Pacificatie van Ghent sulcks verhindert hadde geweest. Wanneer de stadt van Haerlem haer satisfactie aen den Prince van Orangien versocht heeft. Door dies die Bisschop, Schout, ende de Borghemeester Nes ghecommitteert werden om die te verwerven: de welcke haer met alle solemniteyt den tweeentwintichsten Ianuarij 1577 gegunt is gheweest, waer door een yeder naer zijn ghe- | |
[pagina 201]
| |
moet vry soude leven: tweederley exercitie van Religie in der stadt oeffenende sonder eenich verwijt. Het garnisoen des Conincks te vreden ghestelt zijnde, vertrecken moeste, soo dat de stadt voor eenen kleynen tijdt sonder soldaten was. Maer als binnen de selve eenen Landtdagh der Staten ghehouden soude werden, soo zijnder des Princen soldaten inghebracht, door de selve de stadt gheen kleyne moeyelijckheydt vernemende: noch openbare exercitie van twee Religien niet langher staende konde houden. Want des Princen soldaten op Sacraments dagh in het jaer 1579 hebben der Catholijcken Ga naar margenoot+ Kercke overweldicht, alwaer een Priester doodt ghesteecken werdt, ettelijcke ghequetst, ende sommighe berooft. Den Bisschop doots noot ontkomende is ghevlucht. De nieuw gherestaureerde Kercken der Catholijcken werden gheplondert, ende de Beelden afghesmeten. De groote Kercke ghesloten stondt, tot dat die by den Magistraet voor de Ghereformeerde Predicanten gheopent werde. De geestelijcke goederen der stede tot recompense van haer gheleden schade by den Hove toegheschickt werden, ende de selve werden verkocht ende veralieneert: de Gheestelijcke persoonen welckers professie binnen deser stadt gheweest was, onderhoudt daer uyt haer leven lanck ghenietende: midts dat zy niet bevonden en mochten werden in de exercitie van de Roomsche Religie, oock mede begrepen onder de pene der Placcaten d'exercitie der selver verbiedende. De stadt met verscheyden plaghen door des Heeren handt gheraeckt zijnde, nu wederom Godes ghenade ende seghen vernam door de overkomste der Vlaminghen ende Brabanders, om de oorloge wille uyt haer landt ghevlucht, die hare wooninghen alhier versochten, waer door de menichte der inwoonderen seer vermeerderde, soo dat alhier op eenen tijdt ontrent vijfentwintich duysent menschen ghetelt werden, beneden de tsestich ende boven de sesthien jaren, handelende verscheyden handtwercken, besonder alderley gheweven wercken, soo van Lynen laeckenen, Coleuren, Smallekens ende Noppen: waer door de reedinge ende den koophandel van het lanck garen, uyt Silesien herwaerts over ghevoert, langhe tijdt seer goet is gheweest. Oock mede is hier aenveert het opreeden van de Sayen ende andere neeringhen. Soo dat de stadt scheen weder in den ouden fleur te gheraken, voortijdts seer vermaert door een treffelijcke neeringhe der Draperye, die door de troubelen gheheel vergaen was. Maer de neeringhe der Brouwers, de welcke eertijts wel drie hondert ende vijftich plach sterck te zijn, weder geheel verquickte. De huysen in koop, noch meer in hueren verdierden. Waer door des stadts inkomen seer vermeerderde. De verbrande huysen werden weder opghebouwt, ende noch vele daer toe aenghebouwt: De afgheschoten wallen weder bemuert, de Cruyspoorte weder opghebouwt, ende de groote ende kleyne Houtpoorte gerepareert. Zy hebben oock een nieuw Doelhuys op S. Michiels Convent ghesticht: Gangelofs afgebrande kercke cierlijck beplant tot een Ossenmarckt, een ghedeelte der Gracht aen de Houtbrugghe overwelft: een cierlijcke Waghe in het jaer 1598 opgebouwt, die wallen van binnen bemetst: gheen minder reparatie buyten der stadt doende. Hebben van nieuws weder beplant voor een gedeelte, tsedert den jare 1582, het Voorhout oft Bosch van plaisance. Soo voortijts dese stadt beneffens haer tot een vermaecken beplant hadde vele lieffelijcke bosschagien, naemelijck Voorhout, Aerden hout, Vrouwen bosch, Weligen bosch, Heemsteder bosch, dat in het jaer 1505 verkocht ende uytgeroeyt werde, ende de andere door de belegeringhe der Spanjaerden heel te nieten gebracht, waer door langhe tijdt ghemist werdt het lieffelijck ghesang der voghelen, dat voortijts de borgherye uytlockte om door de groene bosschagien te wandelen. Maer nu isset daer wederomme seer lustich beplant, tot sonderlinghe vermaeckinghe der borgheren. Voort soo veel de stadt belangt, die wordt verdeelt in straten ende grachten: daer door haren kours een riviere het Sparen genoemt uyt het Meyr nae het Tye nemende. Zy is verciert met seven heerlijcke poorten, ende twee waterpoorten, is een ure gaens in't ronde, seer plaisant om te bewandelen, beneffens de soete valleyen nedervloeyende seer claer water uyt den Duynen, met menich goet Conijn de inwoonders gherievende.]
Men bevindt niet alleenlijck door het ghemeyn segghen der inwoonders: maer oock door ghetuyghenisse van sommighe Schryvers, ende andere oude gedenckenissen, dat in deser stadt aller eerst ghevonden is de konste van boecken te drucken, ende de wyse van letteren te gieten om te printen; gelijck men dat teghenwoordichlijck ghebruyckt heel Europe door. Maer want de eerste vinder gheraeckte te sterven, eer hy de konste tot volmaecktheydt hadde gebracht, is zijn dienaer (soo men seyt) te Mens gaen woonen, aldaer hy dese konste in het licht brenghende seer blydelijck ontfanghen werdt, ende heeft alle neersticheydt tot dit werck ghedaen: soo dat men voorts is geraeckt tot de oprechte kennisse ende volmaecktheydt. Deshalven den roep over al ghegaen ende ghebleven is, dat dese konste ende wete van Boeckdruckerye te Ments aller eerst gevonden zy. Van de waerheydt deser saecken en kan noch en wille ick niet oordeelen, latende my vernoegen, dit met luttel woorden gemeldt te hebben, om deser stadt ende desen lande gheen achterdeel hier in te doen. Maer Ga naar margenoot+ laet ons sien wat Polydorus Virgilius in zijn Boeck de Inventoribus rerum hier af schrijft. ‘Ian van Cutemberg een Duytsch Edelman ende Ridder, alsoo wy van zyne Landtslieden ende Borgheren hebben verstaen, heeft inde stadt van Duytslant Ments ghenaemt, aller eerst dese konste van letteren Ga naar margenoot+ te drucken verdacht ende ghevonden, ende daer aller eerst beghost te oeffenen: de welcke oock (alsoo men seyt) met groote behendicheydt de konste van sulcken inckt als de Boeckdruckers nu ghebruycken, ghevonden heeft. Sesthien jaren daer nae, te weten in het jaer ons Heeren 1458 heeft Coenraet, oock een geboren Duytsch, dese konste eerst te Roome in Italien gebracht: ende Nicolaes Ienson een Fransoys daer nae de selve boven maten seer verlicht ende verciert, soo dat zy nu bykants de gantsche werelt door, loffelick ende lustichlijck gheoeffent wordt.' Voorwaer Polydorus Virgilius behoorde hier niet achter ghelaten te hebben Aldum Manntiuni van Room Ga naar margenoot+ den seer gheleerden man in Griecks ende Latijn, de welcke, soo allen menschen wel kennelijck is, met groote neersticheydt ende moeyte, noch kost noch ongemack aensiende, maer | |
[pagina 202]
| |
alleenlijck d'eere, ende het gherief der ghemeynten soeckende, de konste der Druckeryen oprechtelijck tot volmaecktheyt gebracht heeft: alsoo datter doen ter tijdt gheenen anderen druck ghesocht noch begheert en werdt, dan van Aldus: want desen soo net ende suyver is gheweest, dat men over al seyde dat Aldus silveren letteren ghebruyckte: jae noch op den dagh van heden, nu de konste tot sulcke volkomenheydt gheraeckt is, en sal men schier niemanden vinden die hem te boven gaet. Voor den tijdt van Aldus, om de saecke wel te bemercken, soo de konste eerst slechtelijck ghevonden was, en sach men niet dan grove, plompe, ongheschickte ende onbequame drucksels, sonder eenighe fraeyheydt oft cierlijckheydt: maer hy, sonder vermyden, met zijn groot verstandt ende vernuft, heeft die geheelijck verciert, verlicht ende gheschicktelijck tot volmaecktheydt ghebracht: jae en heeft niet alleenlijck de konste verbetert, maer oock door zijn gheleertheydt de wercken van veel Autheurs ende Schryvers met lof ende eere versien ende verbetert. Wat wil ick meer segghen? Hy heeft aller eerst (alsoo ick meyne) Griecks ghedruckt: het selve soo vlytichlijck ende neerstichlijck gade slaende, dat hy, om van niemanden belet oft ghestoort te worden, voor de deur van zijn kamer met groote letteren Ga naar margenoot+ dese schoone vermaninghe stelde: Quisquis es, rogat te Aldus etiam atque etiam, ut si quid est quod à se velis, perpaucis agas: deinde actutum abeas: nisi, tanquam Hercules, defesso Atlante, veneris suppositurus humeros: semper enim erit, quod tu agas, & quotquot huc attulerint pedes. Dat is in Duytsch gheseyt. Wie dat ghy zijt, Aldus die bidt u wel hertelijck, ist dat ghy yet van hem begeert, maecket kort, ende gaet terstont wech: ‘ten zy dat ghy, soo Hercules den vermoedden Atlas bede, komt om hem onderstandt te doen: want ghy, ende alle de ghene die hier komen, sult altijdt wat te doen vinden.
Byv. [Eer wy voort varen sullen wy een Ga naar margenoot+ weynich breeder spreecken van het ghene onsen Autheur kortelijck aenroert, dat tot Haerlem de konste van Boeckdrucken ghevonden zy. H. Iunius houdt voor seecker dat dese konste eerst al hier is gheinventeert, ende bewijst ‘tselve met verscheyden redenen: verhalende hoe dat over hondert ende achtentwintich jaer tot Haerlem ghewoont heeft eenen Laurens Ians sone, toeghenaemt Coster. Dese by ghevalle wandelende in het Haerlemmer Bosch, heeft beghonnen Boecken schorssen tot letteren te formeren, de welcke hy averechts op papier heeft ghedruckt, uyt ghenoechten. Dit hem wel gheluckt zijnde, goet vondt te volsnyden het gheheel A B C, die hy in orden stelde tot gerief van zyne jonge Neefkens ter scholen gaende, om de kennisse der letteren daer uyt te leeren, de welcke tot dien tijdt toe metter penne, niet wetende van den druck, gheschreven werden. De selve alsoo hy een vernuftich man was vont practijcke om den inckt propijs te maecken, om de letteren vaster ende bruynder op het papier te drucken, zyne inventie te kennen ghevende eenen Thomas Pieterssoon die zijn Schoon soon was (wiens naesaten lange tijt noch bewoont hebben de huysinghe des voorseyden Laurens Ians sone) ende de inventie goet vindende haer t'saem te wercke stelden, druckende op papier, maer alleenlijck aen de een zyde: onder andere, den Spieghel onser salicheydt, de bladeren aen de een zyde ghedruckt, ende op dat het niet leelijck staen en soude, de onghedruckte zyden aen malkanderen ghepapt. Ende siende dat dese conste seecker op hout was, soo maeckten zy letteren van loot, daer nae van tin, ende vonden ten lesten de wetenschap van op beyde zyden te drucken, ghelijck men nu noch doet: haer konste secreet houdende. Maer alsoo dese soo nieuwe ende edele saecke een yeder behaechde, ende dat een yeghelijck daer van hebben wilde, ende dat het gene zy uyt ghenoechte begonnen hadden wiesch tot profijt, soo moesten zy knechten hebben, om haer te helpen ende te dienen onder belofte ende eedt van niemandt het selve te leeren noch te openbaren. Maer tot haren onghelucke, hebben zy onder dese dienstknechten eenen ghekreghen met name: Ioannes Faustus, de welcke is gheweest een Dief, meyneedich ende ontrouw. Dese in alles wel onderwesen aengaende dese konste, zynen slach wachtende op eenen Kersnacht, als een yeghelijck ter Kercken was ghegaen, packte by een al zijns meesters ghereetschap, ende liep nae Amsterdam, van daer op Ceulen, ende voort op Ments. Aldaer wesende buyten schent begost de ontstolen konste te wercke te stellen, ende openbaren winckel te houden. De voorseyde H. Iunius, seyt in zijn boeck gheschreven van Batavia, dat hy van die eerste afdruckselen op een zyde in ghemeyne tale van Haerlem ghesien heeft. Seyt daer en boven dat hy heeft hooren segghen zijn Schoolmeester, ghenoemt Nicolaus Galius, een man van goeder memorie ende van eerweerdighen ouderdom, dat hy verstaen hadde noch jonck zijnde van eenen seeckeren Cornelis Boeckbinder, in den winckel des voorseyden Laurens Ians sone: hoe dat dese konste eerst was ghevonden gheweest, soo wy gheseyt hebben, ende daer nae verbetert, verciert ende aenwas ghekreghen hadde, het welcke hy seyde met sulck eene hitticheydt, dat als hy van den Dief vermaende, kreet, ende quelde hem selven in sulcker voeghen, dat hy wenschte den Beul te mogen zijn om hem te vangen, soo hy te crygen ware, hem selven verfoeyende ende gram zijnde dat hy oyt met hem gedient hadde, ende in een kamer met hem gheslapen. Dit hebben wy hier wel willen by voeghen, om dat die van Ments de eere van de eerste inventie vande Druckerye haer soecken toe te schryven, ende die van Haerlem t'onrechte te benemen.]
Van Haerlem zijn gheboren gheweest Nicolaus Symonsen, een seer gheleert ende eerweerdich Prelaet: ende Aelbrecht Iansen een Vrouwenbroeder, een hoogh gheleerdt man, die veel verscheyden boecken heeft gemaeckt. In dese stadt van Haerlem (soo Meyer vertelt Ga naar margenoot+ ende de jaertijtboecken van Hollandt verseeckeren, ende den ghemeynen roep oock uyt gheest) is in het jaer 1403, een Meerminne oft Zeewijf ghebracht gheweest, al naeckt ende Ga naar margenoot+ stom: ende was ghevanghen in de Purmer, een Meer van Hollant, aldaer door tempeest ter Zee ghedreven. Dit wijf werdt gekleedt, ende ghewent t'eten broodt, melck ende anderen kost: leerde daer nae spinnen ende andere diensten doen: betoonde oock eere den Cruyce, ende dede andere ceremonien die zy hare vrouwe, welcke een weduwe was, sach | |
[pagina *146-*147]
| |
DELFT
Delpium. vrbis hollandiæ cultissima ab eiusdem nominis foßa vulgo Delft appelata | |
[pagina 203]
| |
doen: ende leefde aldus veel jaren, altoos stom blyvende. Oock wort hier gheseyt ende voor seecker ghehouden van de borghers, dat ontrent veerich jaren gheleden, in de Vriessche Ga naar margenoot+ Zee een Zeeman ghevanghen is geweest, oprechtelijck ghestelt van maecksel gelijck wy: hadde oock soo zy segghen, baerdt ende hayr als wy, maer seer rouw ende borstelachtich: ende werdt gewent t'eten broodt ende andere ghemeyne spyse. Men seyt dat hy ten allen eersten seer wildt was, ende werdt naemaels tam ghenoech, maer niet gheheelijck: ende is oock stom geweest: hy leefde veel jaren: sterf ten lesten van de peste, daer hy eens af ghenesen was geweest. M. Nicolaus Nicolai een waerachtich ende gheloofweerdich man, boven veel ander bescheets welck hy hier af hadde, heeft my gheseyt, dat M. Iaspar Lievenssoon Raedtsheer in den Raedt van Hollandt, ende M. Peeter Secretaris desselven Raets, hem hadden vertelt hoe zy desen Zeeman dickmael hadden ghesien, verklarende daer af veel besondere dinghen. Diesghelijck vindt men in de Hollandtsche jaertijdtboecken, ende is oock doen ter tijdt door Cornelis van Amsterdam tot Roome gheschreven aen M. Gilbert Physick ende Medecijn, hoe dat in het jaer 1531 in de Norwegische Zee, by Ga naar margenoot+ de stadt Elepach een ander Zeeman ghevanghen is gheweest, alsoo gestelt dat hy oprechtelijck scheen te wesen een Bisschop met zijn habijt: ende werdt den Coninck van Polen gheschoncken; maer want hy niet en woude eten, en leefde niet langher dan drie daghen, sonder eenighe ander stemme ofte spraecke te gheven dan groote versuchtinghen: waer af ick het beeldt by my hebbe. Dit zijn voorwaer vreemde ende nieuwe dingen: maer die wel aenmerckt dat Plinius ende andere gheloofweerdige Ga naar margenoot+ Schryvers verklaren van dierghelijcke Zeemannen t'anderen tyden ghevonden, en sal hem dies niet verwonderen: jae noch veel min, indien hy aenmerckt ‘tghene dat de selve schryven van de Tritons, ende van andere Zeemonsteren, ende selfs van de Satyren, aerdtsche Faunen ende wilde Wouteren, daer Sint Hieronymus af verhaelt, Ga naar margenoot+ als van waerachtighe ende onghetwyfelde dinghen. |
|