Beschrijvinghe van alle de Neder-landen

Beschryvinghe van Dordrecht.

⁺ Dordrecht is een seer oude stadt, ende oprechtelijck gheleghen op de Merwe: maer aenghesien dat dese vloedt zynen oorspronck neemt van den Rijn, van de Mase, ende van de Linghe, die hier door loopen: soo willen sommighe segghen, dat de stadt op vier vloeden gheleghen is: ende hebben dit nae hare eyghene verdenckinghe uytghegheven met dese naervolghende veersen, ter tijdt als Koninck Philips hier zyne blyde inkomste lestmael heeft ghedaen, in het jaer 1549:

Me Mosa, & Walis, cum Linga Merváque cingunt,

AEternam Batavae virginis ecce fidem.

Het is ghenoech dat Dordrecht is tot een Eylandt gheworden tusschen dese wateren; ende dat niet soo haest, ende niet langher gheleden ⁺ dan van het jaer 1421, ter tijdt als de Wale, de Mase ende de Zee ingenomen hebben den gantschen boesem die te vooren vast landt was, ghevoeght met Brabandt: waer door twee en tseventich schoone dorpen, ende meer dan hondert duysent menschen met alle heure goeden jammerlijck onderghegaen ende verdroncken zijn. Van welck verloren landt naemaels een deel allenskens wederom ghewonnen ende inghedijckt is, ende wordt noch alle jare meer ingenomen, met bescheydenheydt, ende nae het ghebruyck van dese landen; ghelijck wy in de beschryvinghe van Zeelandt, met Gods hulpe, breeder verklaren sullen. Door dese gheleghentheden ende ⁺ omstandicheden worden hier in de voorseyde Merwe, boven verscheyden andere goede visschen, groote menichten van Steuren ende Salmen ghevanghen, ghelijck men doet in de Zuyderzee, ende besonderlijck ontrent Campen. Dordrecht light van Goude vier mylen, ende van Vtrecht seven: het is een ⁺ groote, schoone, rijcke ende machtighe stadt, met groote ende lustighe huysen verciert. Heeft een Hooftkercke seer schoon boven maten, ghewijdt ter eeren onser Vrouwen. Wt dese stadt is geboren Wilhelmus Lindanus, Bisschop van Ruermonde, hier voor ghemeldt. Ter selver stede is de Stapel van de ⁺ Rijnsche wynen, ende oock van het Graen, welck uyt het landt van Ghelder, van Cleve, Gulick, ende uyt andere middellandtsche gewesten hier ghebracht wordt: alsoo dat de

+ Ghelegentheydt van Dordrecht.

+ Groote ruine in Hollandt in het jaer 1421.

+ Overvloedt van visschen te Dordrecht.

+ Hoedanich de stadt van Dordrecht is.

+ Stapel van de Rijnsche wynen tot Dordrecht.

[p. *138-*139]

DORDRECHT

[p. 195]

stadt van Dordrecht by veel redenen ende oorsaecken seer groot, volckrijck ende machtich is.

Byv. [Durdrecht, oft soo andere schryven ⁺ Dordrecht, is de oudtste stadt van Hollandt, hebbende oock de preeminentie onder de ses groote steden, in het representeren der Staten van den Lande. Durdrecht genaemt, soo naest werdt gheraemt, als de Coopstadt van Duretus. Want het woordeken Drecht (soo Hadrianus Iunius meynt) heeft by de Voorouders beteeckent even het selve dat by de Latynen Forum, niet soo seer om dat men daer recht dede, maer om dat daer goederen te koope, als tot een Marckt gebracht werden. Gelijck wy sien verscheyden steden van de Latynen alsoo genaemt te zijn, als Forum Varronis, Forum Cornelij ende andere meer. Wt dusdanighen oorspronck oock andere plecken in Hollant den naem voeren, als Haestrecht, Moerendrecht, Papendrecht, Barendrecht, Swindrecht ende Slydrecht, beneffens Durdrecht ligghende. Dese stadt was eertijdts bewoont by den Wilten, een natie der Slaven uyt Slavonien, door de welcke Vtrecht doen ter tijdt Wiltenburg oock genaemt was. Dese selve stadt seer bequaem ligghende, in een seer vruchtbare contreye, een wel gheboude ende vercierde stadt by lanckheydt van tyde gheworden is: alwaer de hullinghe der Graven van Hollandt voortijdts plach te gheschieden: ⁺ van de selve Graven ghenietende vele privilegien, beneffens het Stapelrecht der Wynen ende Granen, tot groot voordeel der Borgerye ende Scheepvarende luyden. De voorseyde stadt is door een seker privilegie, een Asylum oft vrye plaetse, voor de gene die overlast van hare Crediteuren, tot gheen redderinge van hare schulden en konnen geraecken, ende derhalven voor strickte ghevanckenisse vreesen. Dese haren toevlucht tot Durdrecht mogen nemen, ende heur aldaer onthouden, aldaer hare Crediteuren beroepende om met haer te accorderen: ‘ten ware dat die schulden binnen Durdrecht ghemaeckt waren: want dan haer dese privilegie ontseyt werdt. Beneffens desen heeft Durdrecht door ordonnantie der Lantsheeren het Recht van de Munte, boven alle andere steden van Hollandt. Hoe wel dat sommighe andere steden, tot een mishagen van dese stadt, buyten ouden octroyen wel souden bestaen sulcks te doen wesende aldaer verordent een ghesworen Muntmeester, die op behoorlijck essay, zijn munte moet nae den keur oprecht leveren, op pene ende straffe daer toe staende. Waer toe hem bequame huysinghen ende wooninghen zijn gheordonneert: ghelijck daer oock van oude timmeragie noch veel andere zijn, seer bequaem ghebouwt met verwelfde kelders, gheheel diep ende koel, gherieffelijck voor den Coopman uyt Duytslandt nederkomende met de Rijnsche wynen, die hy aldaer versch, koel ende wel smaeckende by den Amen, Vaten, groote ende kleyne maten verkoopen mach tot yeders gherief, oft elders van haer nae zijn believen vervoeren, het Stapelrecht voldaen hebbende. Waer door dit een welvarende stadt is. Daer en boven wordt hier koophandel op Brabant ghedreven. Oock mede aldaer goede voorderinge ende voorspoet in de Brouwerye neeringhe, van waer het bier in andere quartieren vervoert werdt, alwaer de Brouwerye neeringhe overmits t'ontbreecken van soet water soo gemeyn niet en is, het welck men met waterschapen tot Durdrecht ghemackelijck kan bekomen. Eenighe der Borgherye heur geneeren met het bedijcken van de verdroncken Landen, die rontsom Durdrecht in het jaer 1421 onderliepen op Sinte Elizabeths nacht, uytwysende het Carmen van Hadrianus Iunius.

D VrdreChto InCVbVlt VIs atroX InClta Ventsl,

Vrbs q Va dIfflLvIt protIn Vs haVsta Marl.

Dese vloedt doorboorde onder andere den ⁺ Dijck tusschen Geertruydenberghe ende Durdrecht, daer een schoon vruchtbaer Wey ende Koornlandt binnen lach, daer wel twee en tseventich Prochiekercken in stonden, ende veel rijcke Huyslieden op woonden, der welcker een ontelbaer getal verdroncken. Tot Petten oock op den selven tijdt den Dijck inbrack, ende seer groote schade dede. Door dies rontsom Durdrecht de blancke Zee haer vertoonde, alleenlijc de stadt uyt den wateren behouden, aensiende ende aenhoorende aller weghen al de groote ellende der inwoonderen, daer by oock groote ende onuytspreeckelijcke schade waren lydende, die heur Godt de Heere in andere dinghen gherecompenseert heeft, ende ooc staende dese troubelen, die vloeden heur tot voordeel gheweest zijn, soo dat de Spanjaert gheen meester te water wesende, dese stadt niet en heeft konnen bestoocken. Hoe wel dat de selve niet gheheel sonder schroomen en was, als Crimpen by den Spanjaert wert inghenomen: ghelijck zy haer verblyden als het de Hollanders weder verovert hadden. Soo dat dese heerlijcke stadt in fleur is ghebleven, by heur eyghen ingheborene gheregeert, staende onder haren Borgemeester, als het Hooft der stadt, op alles goede acht nemende, onder goede stadts Policien, ende Iustitie: waer uyt een yeder recht ghedaen wert nae behooren, ende alles by goede ordonnantie wel onderhouden ende gheregeert, tot welvaren der Stadt ende der Ghemeynten. Waer uyt de cierelijckheydt deser stadt ontstaet: soo men afnemen kan aen de reperatien der selver, ende heerlijcke opbouwinghe der stadts poorten aldaer, van de welcke eene seer magnifijckelijck toeghemaeckt is, als oock andere treffelijcke Stadtswercken wel verordent conform den ouden cierlijckheden: als blijckt aen haer twee doorgaende straten, ende doorloopende waterstroomen, hebbende elcke vloet versch water, tot gherief der Borgherye ende Scheepvarende luyden: als oock aen haren heerlijcken schoonen Tempel, hoe wel die al wat te verre op eenen hoeck deser stadt staet, die voortijdts schijnt soo groot niet gheweest te zijn, als dien Tempel ghebouwt werdt. De fondatie deses Tempels toegheschreven werdt eener maghet Soter ghenaemt, den middel waer door zy dien ghebouwt heeft, dewyle hy fabuleuselijck in de Cronijcke verhaelt werdt, sullen wy hier voor by gaen. De historyen betuyghen ons dit een seer oude stadt te wesen, uyt de welcke wy bevinden dat inde selve grooten handel ghedreven is gheweest: door dien dat Grave Dirck de vierde van dien name ende vijfste Grave van Hollandt (soo wanneer hy ontkomen ende ontvlucht was het gheweldt van die Overlandtsche Heeren, die aen hem wilden wreecken de doodt van den broeder des Bisschops van Ceulen, die de Graef by onghevalle in een tournoyspel doodt ghesteecken hadde) tot Durdrecht ghekomen alle d'Overlandtsche schepen aldaer ligghende, in den brandt dede steecken, ende nam alle die Cooplieden ghevanghen. Wt welcke oorsaecke die Overlandtsche Heeren zijn met een heyrkracht ⁺ in het jaer 1048 op Hollandt nederghekomen, ende met een practijcke binnen Durdrecht gheraeckt. Die Grave dit vernemende, is door

+ Van waer de naem Dordrecht komt.

+ Privilegien van Dordrecht.

+ Groote vloedt in Zuydhollandt voor de welcke 72 Prochien op eenen nacht zijn verdroncken.

+ Dordrecht vande Hoochduytschen in ghenomen.

[p. 196]

raet ende wijsheydt des Edelen ende vromen Ridders Heer Gerrit van Putten, met kracht van volck sonder vertreck in der nacht te Durdrecht heymelijck binnen ghekomen, ende dede terstont zijn trompetten steecken: waer ⁺ door die partye uyter stadt vluchten, ende daer bleven meer dan vier hondert verslaghen. Des morghens als het klaer dagh gheworden was, Grave Dirck die seer vermoeyt was, willende hem wat vertreden ende verluchten, ginck spaceren opter plaetsen des stadts boom gheheeten, ende onder weghe gaende door een enghe strate, is met eenen venynighen pijl ⁺ gheschoten gheweest door zijn dye, van eenighe zyner vyanden die in den huysen verborghen laghen. Welcke heet noch tot op desen huydighen dagh, des Graven straetken. Ende de Grave is nae twee daghen van dese quetsuere ghestorven. Over zijn doot wraecke nam Grave ⁺ Floris d'eerste van dien name zijn broeder, een schoone victorie hebbende op Sint Odulfs dagh, in het jaer 1058: de welcke daer nae gheslaghen werdt ende omgebracht door den Grave van Cuyck. Dese stadt van ouden tyden af tot noch toe altijdt alle vlijt heeft ghedaen om hare Privilegien ende Hantvesten voor te staen. Wt welcke oorsaecke die van Durdrecht niet en ghedoochden, dat Grave Ian die seventhienste Grave van Hollandt teghen het inhouden van dien hare maniere van gerichte te houden veranderen soude, het welck hy bestondt te doen, ende om dat hy zynen wille daer inne niet te wercke stellen mochte, oorloghe haer aenseyde, ende met krijchsknechten besette, waer in die Hollandtsche steden qualijck vernoechden ende over al in roere waren. Die Grave met Heer Wolfaert van der Vere in den Haghe wesende, door sulcks beangst, raetsaem vonden nae Zeelandt te vertrecken, ende op Schiedam vertoghen. Die van Delft sulcks vernemende, den selven Heere op de Mase met schuyten ende schepen vervolchden, besetten, ende met gheweldt binnen Delft brachten. Alwaer zy ghekomen zijnde, Wolfaert vreesende omgebrocht te werden, zijn ghegaen op een groot steenen huys, staende t'eynden die Choerstraet op een hoeck van der steghe, meynende daer vry te wesen om niet gheslaghen te werden, ende siet terstondt worde daer een oploop voor dat huys daer zy ⁺ op waren, ende eyschten Heer Wolfaert uyt, de welcke ter venster uyt hen toegeworpen ende verslagen werde: hoe wel het den Grave mishaechde. Waer uyt naemaels groote oorloghe tusschen de Hollandtsche ende Zeeusche Heeren op rees. Ende voor die reyse Durdrecht van de belegheringhe ontslaghen werde. De inwoonders en waren noyt om een kleyne saecke verslaghen, soo zy wel blijcken deden, als in het ⁺ jaer 1304 die Hertogh van Brabant de stadt belegherde, den brandt daer in schietende, soo dat een groot deel van der stadt verbrande. Waer door die borghers verbittert met Heer Claes van Putten uytval deden, ende verdreven den Hertoghe met alle zijn volck uyt Zuydhollant. Ende zijnse nae ghevolght vanghende ende slaende, ende vele dorpen verbrandende tot s'Hertoghenbosch toe. Ende tot versmaetheyt des Hertoghen, schoten het vyer in die stadt, ende verbranden een groot stuck der selver, ende eenen grooten roof met hen nemende, zijn weder met grooter eeren ende triomphen nae huys ghekeert, als vrome ende kloeckhertighe krijchsluyden. Soo zy oock bewesen teghen Givye van Vlaenderen tot Yselmonde hem teghen werkende, daer wel twee duysendt Vlaminghen bleven verslegen, ende Givye is nauwelijck metten lyve ontgaen. Maer in het jaer 1480. soo wanneer die partyschap van Hoecks ende Cabeljaus het Landts welvaren vernielde, ⁺ Heer Ian van Egmont dese stadt te schepe verraschte, ende verdreef uyt de selve de Hoecksche partye: eenighe werden verslaghen, ende hy dede den Schout ende Borghemeester onthoofden. In het beghinsel van dese troubelen, door dat de vaert alomme onveyl was, de Geusen ende de Spanjaerden alles beroovende, hebben die van Durdrecht ses schepen ter oorloghen toegherust om haer stroomen te bevryden. Dese schepen hebben haer meer betoont tot gunste der Geusen dan tot de Spaensche. Want alsoo de Geusen het Clooster Heemsteyn by Dordrecht afbranden, ende dat de Spanjaerden om die te slaen tot in Swijndrecht ghekomen waren, soo hebben zy teghen haer soo dapper gheschoten, dat zy niet en dorsten voort trecken, maer moesten wederom nae Rotterdam keeren. Ende alsoo ontrent die tijdt Bertel Entens met dertich schepen ende twee Galeyen ⁺ ten ancker by Durdrecht quam, hebben zy niet uyt vreese, maer door beleydt van eenighe uyt de Magistraet, die saecke toeghedaen zijnde, metten selven Bertel Entens overkomen, ende hebben van zynen volcke inghenomen, ende haer den Hertogh van Alva vyandt verklaert den vijfentwintichsten Iunij 1572: Ende hebben den Prinse van Orangien als Gouverneur alle ghehoorsaemheydt belooft met conditie, alle imposten, tollen, ongelden ende Conincklijcke domeynen niet te veranderen noch te verminderen. De Prince sondt daer den Heere van Boxtel tot Gouverneur. De selve stadt heeft naederhandt gheen groot ghebreck door de oorloghe in Hollandt gheleden, doende alle secours nae vermoghen den benauden ende belegherden, ende medelyden met de omligghende dorpen ende steden hebbende.]

Maer want wy dickmael in dit boeck vermaen maken van de Stapelen: soo ist nootlijck, om van eenen yeghelijcken wel verstaen te worden, hier te verklaren wat Stapel beteeckent. Stapel is dan een Fransoys woort; ⁺ want de Fransoysen segghen Estape, van het Latijnsch woordt Stabulum: soo dat Stapel ghemeynlijck is een besondere plaetse in een stadt, daer Wijn, Koren, oft andere vreemde goeden toeghevoert worden, nae de privilegie der selver stede van haren Landtsheere verleent. Ghelijck Atrecht in Artoys heeft den ⁺ Stapel van de Fransche wynen, die te lande in dit lantschap aenkomen: soo dat de Cooplieden de wynen aldaer eerst moeten aenbrenghen, ende eenen tijt lanck houden voor de gene die de selve begheeren te koopen: moghen dan die voorts ellers vervoeren ende verkoopen daer het hen belieft. Middelborg in Zeelandt ⁺ heeft den Stapel van de wynen uyt Vranckrijck, Spangien, Portugael, ende ander Provincien, die ter Zee hier te lande overkomen: alsoo dat de Schippers ende Cooplieden schuldich zijn ter deser stadt aen te legghen, ende heure wynen op de kaye oft havene te lossen, ende nae behoorlijcke betalinghe van tol ende onghelt, moghen de selve voorts voeren al daer zy willen. De privilegien der ⁺ stadt van Dordrecht zijn sulcke, dat alle de gene die lancks den Rijn ende de Mase graen, wijn, hout oft ander goet aenbrenghen, schuldich zijn in dese havene heur schepen te ontladen, ende sekere tollen te betalen, oock haer

+ Weder ingekregen ende de Hoochduytschen gheslaghen.

+ Grave Dirc gheschoten daer hy van sterf.

+ Victorie des Graven van Hollandt over de Hoochduytsche.

+ Heer Wolfaert van boven neder door de venster geworpen.

+ Durdrecht belegert van den Hertoghe van Brabant.

+ Aenslach van den Heere van Egmont op Durdrecht wel gheluckt.

+ Dordrecht onderwerpt haer onder't gouvernement van Prince van Orangien.

+ Stapel is een Fransch woordt.

+ Atrecht is de stapel van de Fransche wynen te lande.

+ Middelborg van de Fransche ende Spaensche wynen ter Zee.

+ Privilegiert vanden stapel van Durdrecht.

[p. *142-*143]

HAERLEM

1	Stathuijs
2	Martuelt
3	phalsgrauenhof
4	S. Margriten conuent
5	S. Catherinen conuent
6	S. Magdalenen Conuent
7	Witte heeren Conuent
8	thof van zij Ex. Naßau
9	De Clueueniers doelen
10	Doßemarct
ii	T pesthuijs
12	De doelen
13	Doude doelen
14	Tclockhuijs

[p. 197]

koopmanschap in andere schepen van der stadt te laden, oft die van de inghesetene te laten voeren: oft met de Tollenaers anderssins te overkomen. Ende hoe wel dese privilegien hedensdaeghs seer verscheyden zijn, nae de ware ende koopmanschappen, ende oock nae de steden die de selve hebben vercregen: nochtans houden zy al t'samen, van den eersten oorspronck ende insettinghe, den naem Stapel. Ende want de gantsche Landen door, in de best gheleghene ende bequaemste steden ende plaetsen vele dusdanighe Stapelen zijn, soo brenghen die den ghemeynen man groot gherief ende ghewin, daer en boven oock den Landtsheere in sonderheydt een schoon inkomen ende groot profijt.