Beschrijvinghe van alle de Neder-landen
(1979)–Lodovico Guicciardini–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina *134-*135]
| |
Caerte vanden lande ende Graefschappe van Hollandt: Midtsgaders het landt van Utrecht: de deelen ende houcken van andere landen annex hollt gelegen, Ende tselue landt naest beleyt hebben. Perfect gemaect nade Tegenwoirdige situatieen gelegentheyt
| |
[pagina 189]
| |
De beschryvinghe van Hollandt.Hollandt is een kleyn landtschap, maer vol van groote ende treffelijcke saecken: hebbende veel goede steden, schoone dorpen, groote frissche mannen ende vrouwen. Daer is overvloedt van vee, groote rijckdommen ende macht: het welck wy aen een zyde latende, sullen komen tot de beschryvinghe des landts in het bysonder. Hollandt is gheleghen in dat Eylandt, welck hier voortijdts ghenoemt werdt Batavia, van Baton sone des Konincks der Catten, een volck (soo Ga naar margenoot+ Cornelius Tacitus schrijft) uyt Duytslandt ghecomen. Batavia begrijpt het gheheel landt tusschen den tweestroom des Rijns ende de wilde Zee gheleghen: ende vervaet alsoo behalven Hollandt, oock mede het landt van Vtrecht, ende een deel des Hertoghdoms van Geldre, namelijck het Noorder deel des selfs. Oock mede by des Keysers van Roome Caligula tyden, was dit landt van Batavien een Ga naar margenoot+ landt op hem selven; ghelijck Suetonius betuycht, segghende dat Bellinus den sone van Admimocinus Koninck der Bataviers, met eenen kleynen hoop volcks nae Roome ghevlucht is. Desen naem is noch in zyne kracht: want daer is eene heerlijckheyt tusschen Culenburg, Bueren ende Tiel, die in de beschryvinghe van Ghelderlandt alreede verklaert zijn, de welcke van de Landtslieden met een ghebroocken woordt de Betuwe ghenoemt wordt: ende Plinius noemt dit het edel ende Ga naar margenoot+ vermaert Eylandt der Bataven.
Byv. [De Betuwe alhier voor een ghedeelte Bataviae ghestelt wordt, als of zy noch den ouden naem waer eenichsins representerende. Maer dit strijt teghen de ghtuyghenissen van Cesar, Plinius ende Tacitus, de welcke Bataviam alsoo beschryven, dat de Betuwe daer onder niet begrepen en kan werden: als wesende een Eylant met den Rijn, de welcke hem aen beyde zyden in de groote Zee ontladet. Dit bevesticht Iulius Cesar in zyne Commentarien, alsoo schryvende, soo boven verhaelt is: De Mase heeft haren oorspronck uyt den Vogeberg, op de palen van Langois, ende ontfangen hebbende een deel van den Rijn, ghenaemt de Wale, maeckt het Eylandt der Bataviers, noch en loopt niet voorder van den Rijn in de wilde Zee, dan tachtentich duysendt passen. Volghende welck ghetuyghenisse van Cesar wy segghen, dat Batavia beghint, daer de Wale in de Mase loopt tot in de Zee, tachtentich duysent passen, de welcke ontrent elf van onse mylen uytbrengen. Blijckt hier uyt dat de Betuwe hier onder niet begrepen en kan werden. De welcke Betuwe voortijdts den Sicambers eyghen, wesende een platte landouwe van eenen Brabo den Bisschop Severino (om Christum te predicken nedergekomen) alsoo daer gheen beter plaetse in die contreye en was, om te bewoonen ghegheven werde, ende is onder dien naem by den Romeynen onbekent gheweest, ende naederhandt by den Inlanders alsoo ghenoemt, annex altoos blyvende der Graeflijckheydt van Tiesterbant by Tiel. Maer oudt Batavien is recht alleen Heusden, Tiel, Bueren, Wijck te Duerstede, Vtrecht, Vianen, Culenborg, Asperen, Hueclom, Leerdam, Iselsteyn, Montfort, Woerden, Oudewater, Goricom, Schoonhoven, Dordrecht, Gouden, Leyden, Rotterdam, Schiedam, Briel ende die kust. Soo dat al Hollandt niet en is Batavia alleene Hollandt en is. Ghemerckt dat onder Hollandt beneffens den Bataviers oock zijn geweest Caninefaten, Frisiabonen, ende ander volcken, soo Plinius ghetuycht. Maer Batavia wordt van sommige tweederley ghestelt, het Oude ende Nieuwe. Oudt Batavien is alleen dat Eylandt dat tusschen den Rijn besloten werdt, de welcke eenen uytghanck in Zee tot Catwijck hadde (by den Ouden bekent, maer nu verstopt) aen d'een zyde, ende aen d'ander zyde met de Wael in de Mase nederkomende tot de Zee. Maer Nieuw Batavien wyder limiten ghehadt heeft: wanneer Drusus, drie mylen weeghs dede opgraven, soo dat die Rijn door den Isel geraeckte in het Tye (nu overweldicht van de Zee) verby Vrck ende Ens, doen ter tijdt al wast landt, die Tye daer verby langs der Vriesen kust loopende nae Vlielandt, welck den naem voert van Flevo, tot de groote Zee. Door welcke rivieren Germanicus Cesar met zyne Armade tot Campen (om te seylen nae den Eems) nederquam, langs die schoone landouwen, bewoont by den Marsacos, (welckers naem Marsdiep representeert.) Want doen ter tijdt de Zeebaren door het vaste landt noch afgheweert waren, om haer niet met het Swarte water te paren. Maer de overhandt kryghende, zijn niet alleen met het selve, maer oock met het Val van Vrck, Ganzoorde, Hornerhop, ende met het Tye selfs, de welcke haer wel als Meyren t'eenigher plecken vertoont hadden, het lant overvloeyende in een versaemt tot een groote Zee, soo men noch heden ten daghe siet, die oude vlietende rivieren alleen den naem sonder wesen behoudende, ende alle met den Rijn door den Isel eensdeels nederkomende, in de Zuyderzee vermenght zijn. Niet te min den derden uytloop des Rijns, door het openen van Drusus by Vlielandt ghetelt werdt, ende al het begrijp tusschen den drie uytloopen des Rijns voor Nieuw Batavien naederhandt ghereeckent: ende is in de forme gelijck een Griecksche ∆ driehoeckich. Ten tyden Plinij het Eylant des Rijns verdeelt in seven Volcken, te weten, Bataviers, Caninefaten, Vriesen, Cauchos, Frisiabonen, Tusios ende Marsatios. De eerste zijn de Bataviers, welcker Eylandt nae de mate van Cesar is van tachtentich duysent passen, ende nae de afmetinge van Plinius, by de hondert duysent. Het verschil in de mate van dese twee treffelijcke Schryvers komt hier uyt, dat d'een meer als d'ander die lengde linyrecht genomen heeft. Is nu ontrent 22 mylen in de selve lengde, ende was eyghentlijck Batavia ofte Batons have | |
[pagina 190]
| |
oft eyghendom, de welcke (door den raedt zijns Swaghers, des Conincks der Tongeren, over den Rijn daer de Mase ende Wale t'samen paerden) met den zynen hem neder gestelt heeft, ende het landt is met den naem des Oversten genoemt geweest. Hy bouwde aldaer een Burgt, die noemende Batenburch, ende Batavodurum, wesende Wijck te Duerstede. Beneffens des Rijns Eylandt, is het Eylandt der Caninefaten, beginnende van den middelsten uytganck des Rijns tot Catwijck, langhs de Duynen tot Haerlem toe, aen het Westen hebbende de Britannische Zee met de voorseyde Duynen, aen't Oosten ghescheyden met een canael, het welck uyt den Rijn zijn begin nemende, by langheyt van tyden veel landts inghenomen heeft, ende in het Tye hem soeckt te vermenghen, ‘ten ware die met Sluysen ende Dijcken geschut werden. De landtpalen van de heerschappye der Caninefaten schijnt eertijts besloten te hebben de Beeck binnen Haerlem, de welcke voortijts verby de stadt liep, nu midden door de stadt loopende, valt in het Sparen: oft een canael van de riviere, de welcke eertijdts loopende by de voorseyde stadt, passeerde verby Aelbertsberch. Ende dat de landtpalen der Frisiabonen van daer af begonnen hebben, willen sommighe afnemen, een groot breet voortbrenghende, Brisepe ghenaemt, welck woordt schijnt ghekomen te zijn van Frisepe, ende dit uyt den name van de Frisiabonen. Altoos gheloovelijck dat die Vriesen van de Caninefaten, met het rivierken Kintheime ghescheyden gheweest zijn. Men leest dat dese heerschappye Kinheim is ghenoemt gheweest, in het jaer 885, als die Noortmannen uyt Denemarck, met haer armade in Kinheimartam aenquamen, ende voort treckende Duysborg innamen. Welck woordt nu in Kermerlandt verandert is. Daer wordt oock nu ghetoont eenen heuvel tusschen Haerlem ende Alckmaer, op welcken de Prince des landts gehult werdt. In hoedanighe faveur het Kermervolck by de Princen voortijdts ghestaen heeft, ons ghenoech te kennen geven de Brieven van Privilegien ende oude Handtvesten desen volcke by Princen eertijdts verleent. Volghen de brisij oft Vriesen, om onderscheyts wille Cisrhenani ghenoemt. Onder dese werden ghetelt Hoorn, Enchuysen, Medenblick, ende Schaghen: beghinnende van de Brisepe, ende van achteren besloten by de Tusios ende Marsatios. Het schijnt dat de Goylanders eensdeels gheweest zijn onder de Chaucos van Plinius, nu Cuycki ghenoemt. De Frisiabonen, als wesende den Vriesen ghelijck, nu Waterlanders. Beneffens heur de Sturij, soo de ghemeyne exemplaren hebben, waer voor men Tusij lesen moet. Dese schynen bewoont te hebben het landt nu van de Zee inghenomen, Tusenlandt genoemt: het dorp Oppertoes de overblijfselen deses volcks alsnoch behoudende: welcke voortijdts ghelegen hebben beneffens den Marsacos, van Plinio Marsatij gheheeten, welckers palen begonnen van de Tusij tot Tessel, welck over vier hondert jaren met Wieringhen al vast landt was, daer nu drie mylen waters tusschen vloeyt. Soo is dan Hollant ten deele een deel van het Eylandt van Batavien, daer by gevoecht zijnde het vaste landt van Culemborg af tot Goricom: alsoo dat het opper deel van Batavia alleen behoudt vier steden niet onder Hollandt begrepen, daer nae licht het aen het Sticht van Vtrecht; welck Iselsteyn ghelaten hebbende buyten haer limiten, besluyt Montfort, met eenige dorpen ende casteelen tusschen de Vecht. Het gheen nu daer buyten is, Goylandt ghenoemt werdt, waer onder Wesep, Naerden, Muyden, seer weynich van malkanderen verschillende. Het landt Zuydwaert van den middel Rijn af met de Mase besloten, Zuydhollandt ghenoemt is, hebben aen de Westzyde de Eylanden van Zeelandt. Wederom nae het midden van den Rijn is het landt der Kermers oft Caninefaten langs de Duynen; nae desen zijn de Westvriesen, de welcke men noemt Cisrhenanos oft mindere Vriesen, Oostwaert met den Caninefaten ende Frisiabonen, nu Waterlanders, in een begrijp besloten. Alle die landt, met de aenligghende Eylanden Tessel, Wieringhen ende Vlielandt, wordt onder den naem van het Graefschap van Hollandt ghereeckent. Ende wordt ghedeelt in Zuydhollandt, Kermerlandt, Westvrieslandt, Waterlandt ende Goylandt. Zuydhollander heeft altijdt in authoriteyt ende weerdicheydt uytghenomen: waer van Dordrecht de hooftstadt is: ghelijck van Kermerlandt Haerlem: van Westvrieslandt Hoorn: in Waterlandt Amsterdamme. Goylandt schijnt eenighe ghemeynschap van name te hebben met Oostergoe ende Westergoe af d'ander zyde van den Rijn gheleghen: der welcker inwoonders voortijdts schynen overgekomen te zijn tot dese plaetse, die nae heur Ouders landt noemende: ghesproten uyt de geur die by de Oude Caurhi ghenoemt werden. Dus is het beghin van Hollandt, daer die Wael ende Maes eyndigen, by Loevesteyn nae Zuyden elf mylen, verby Goricum, Vianen, Schoonhoven, Goude, Rotterdam, Schiedam, Delft, onder den naem van Maeslant, tot de Zee toe, verliesende dien naem onder Westerbeeck oft Heylich bosch, daer Rijnlandt beghint, voortijts beseten by den Catten uyt het landt van Hessen ghesproten, beneffens het bosch Hercynia ghenoemt (huyden Lunenborg ende Misne:) tot ghetuyghe die riviere Salam om welckers besittinghe gheduerighen twist was tusschen den Catten ende Hermonduren: tot ghetuyghe oock die riviere Adrana, ofte Eder, by de jonckheydt der Catten overgeswommen, om den inval van Germanicus Cesar te ontkomen: den uytganck van de selve in Fuldam, nu ghenoemt Rodelhar. Van waer twee mylen op eenen hooghen heuvel staet Batenborg, waer van schijnt te zijn de afcomst van Bato, die met de Catten als Overste, hier te lande overghekomen is. Sulcks bevesticht in de heerlijckheydt van Hessen Catzenelleboge, uyt der welcker familie afkomste konnen rekenen, die van Catz ende die Catwijck ghebouwt hebben. Door haer de fondatie van de vermaerde stadt Catz in Zeelandt voortijts, maer nu door de Zeebaren, verdwenen. Die Catten seer vrome mannen waren, soo dat zy by het ghedierte Catten ghenaemt, vergheleecken, een ghemeyn spreeckwoordt voort quam, ‘tzijn geen Catten, om sonder handtschoen te vanghen; want zy krabben souden: te kennen ghevende datmen haer niet schielijck en soude vermeesteren. Dese dan bewoonden langhs de kust nu Rijnlant ghenoemt, daer onder begrepen Woerden, Oudewater, Leyden, voort al de Rijncust langs tot den Weligeberg toe, alwaer wy gestelt hebben het beghin van Kermerlant. Onder welckers begrijp nu ter tijt, Haerlem, Beverwijck, Alckmaer, Texel, Wieringhe, het Vlie, Marsdiep, Schelling, Amelandt, wesende op de uyterste palen van Hollandt. Der welcker Kermerlandts begrijp nu ten lesten staende dese troubelen weder verdeelt is in twee gedeelten, ghelijck men oock Hollandt nu alleen in twee deelen stelt, te weten in Zuydhollant, ende Noordhollandt oft Westvrieslandt, een ghedeelte van Kermerlandt toegheeyghent Zuydthollandt, ende het ander ghedeelte Westvrieslandt. Het | |
[pagina 191]
| |
voorseyde Westvrieslandt onder hem in zyne contributien begrypende de Frisiabonen ofte Waterlanders, soo ghenoemt, overmits de menichte der Meyren seer wijdt ende groot in die quartieren. Soo dat nu, onder het Noorder quartier ghetelt werden, Alckmaer met die cust van Kennemerlandt, Medenblick, Enchuysen, Hoorn; onder der Vriesen contreye Edam, Monickedam, Purmerent. In Waterlandt welckers hooftstadt Amsterdamme, met Haerlem de hooftstadt van Kermerlandt, nae dat zy weder met de Gheunieerde Provincien vereenicht waren, verlatende heur oude Leden, heur begeven hebben met d'ander kust van Hollandt en Goylandt by het Zuyder quartier, in wiens lasten zy heur portien helpen draghen. Die van Noordthollandt by brengende het gheen zy uyt heur quartier vergaderen, maeckende heur eyghen quotifatien, soo zy ghewoone waren te doen, als zy door den gemeynen Landts vyant Haerlem belegerende ende innemende, van het Zuyder quartier gescheyden waren: waer door zy benoodicht waren haer selfs te behelpen, verordonnerende inlandtsche mannen die daghelijcks tot Hoorn Staetsghewyse vergaderden, omme te remedieren de inconvenienten van haer quartier, tot afbreuck ende schade des gemeynen vyants, heur wel quytende, groote eer ende danck by de Gheunieerde beghinghen. Gherustich onder heur ghebiedt de inlandtsche heur bevindende, hebben goet ghevonden continuatie der selven, houdende heur eyghen Rekenkamer, doende selfs betalinghe den garnisoenen van heur quartier, sonder voorder rekeninghe daer van te doen, ontfangende haer eyghen omslaghen, imposten ende quotifatie, teghen de oude kostuymen: alleen van te vooren bekent zijnde voor Staten des Landts, eenige Edele, Ridderen, ende de Gecommitteerde der ses groote steden, die van Haerlem ende Amsterdam resolverende uyt den name van het Noorder quartier, de welcke nu selfs in de vergaderinghe van des Landts Staten inde ghemeyne beraminghe ten Hove overstieren heur eygen Ghecommitteerde der steden dies quartiers, representerende de Staten van Westvrieslandt. Hoe wel die van Zuydhollandt wel anders gheern ghesien hadden, om te wesen ghelijck van ouden tyden in als ghemeyn: welck by het Noorder quartier qualijc konde verstaen werden, voorder toesegghende in alles te doen nae behooren, gheresolveert te blyven by heur nieuwe kostuyme van doen, d'welck zy goet vonden: onder yeder stadt de omliggende dorpen verdeelt zijnde, om de ghemeyne lasten nae abdenant yeders quotifatie te helpen draghen. Oock mede het Noorder quartier in Cogghen, ghenaemt Hoochwouder Cogghe, Medenblicker Cogghe, Schagher Cogghe, Spaenbroecker Cogghe, Enchuyser Cogghe, Nieriper Cogghe, Twuister Cogghe, Hoorner Cogghe verdeelt werdt. Ga naar margenoot+ Voorts de regheringhe van de steden van Hollandt, die wordt na hare particuliere Rechten ende Privilegien beleyt. In elcke stadt is een Officier ghenaemt Schout, die by den Heeren Staten wordt ghecommitteert, ende zijn in de meeste steden vierentwintich, dertich, sesendertich ofte meer van de notabelste ende vermoghenste, soo vande oude gheslachten, als andere van de eerlijckste, vredelijckste ende bequaemste persoonen, die men noemt Vroetschappen, ende representeren het gheheele Lichaem van de steden, dienende haer leven lanck, oft soo langhe zy Burghers ofte Poorters blyven, by de welcke alle ghewichtighe saecken, soo wel rakende den staet van de Landen, als den Steden, worden gheconsulteert ende gedelibereert. Dese Vroetschappen ofte Raden der steden, verkiesen oft nomimeren jaerlijcks persoonen daer uyt, twee, drie, oft vier tot Borghemeesters der selver steden, ende seven ofte meer tot Schepenen. Der Borghemeesters ampt streckt principalijck tot der steden regheringhe, ende onderhoudt van goede politie ende eenicheydt onder Ga naar margenoot+ den Borghers ende Inwoonders: Ende van den Schepenen tot administratie van de Iustitie, soo in het Civil als Criminel. Dies en wordt`over den Borghers ofte Poorters in Criminele saecken niet ghewesen, dan ten overstaen vande Borghemeesters. Ende worden by de voorseyde Vroetschappen mede gecommitteert, een ofte meer Tresoriers, Fabrijcksmeesters ende Weesmeesters: daer van die eerste administratie hebben van der steden inkomsten ende goederen: de tweede hebben de opsicht op de fabrijcke van de publijcke wercken: ende de derde op de Weeskinderen goederen. De voorseyde Borghemeesters ende Schepenen committeren Kerckmeesters ende Besorghers van de Arme huysen, ende vele andere dienaers, ende den Dienst van alle de selve is ordinaerlijck maer voor een jaer. De quartieren ende dorpen van den platten Ga naar margenoot+ lande, worden mede gheregeert naer hare particuliere Rechten ende Handtvesten, ende hebben hare Regenten, soo generale als particuliere: te weten in materie van dijckagie ende het gene daer aen kleeft, Dijckgraven ende Hooghe Heemraden: ende in Criminele ende andere ghewichtighe saecken, Baljuwen ende Welbooren mannen: hebben voorts Borghermeesters ende Ambachts bewaerders, die letten op de Politijcke ordre ende administratie vande Ambachten, goederen ende innekomen: administreren Ga naar margenoot+ in Civile saecken, Iustitie by Schout ende Schepenen, oft andere goede persoonen. In Criminele saecken wordt by de Gherechten van de steden, quartieren ende dorpen, hooghe Ga naar margenoot+ jurisdictie exercerende, by arrest ghewesen, soo wanneer extraordinarie op de confessie van de ghevanghene wordt recht ghedaen, sulcks dat hare vonnissen sonder eenighe provocatie werden gheexecuteert. Maer van ordinarisse Processen, soo in't Civil Ga naar margenoot+ als Criminel, wordt gheappelleert aen den Hove Provinciael vande Gheunieerde Provincien, bestaende van een President, ende ordinaerlijck van neghen ofte thien Raden: welck Hof oock kennisse ende judicature ghebruyckt, over vele andere saecken, over Hollandt met Westvrieslandt ende Zeelandt, volgens hare instructie. Ende dit zy kortelijck in het ghemeyn van Hollandt gheseyt, de reste mach men sien in onsen Autheur.]
Hoe dattet naemaels den naem Hollandt heeft ghekregen, zijn de meyningen verscheyden. Sommighe best gheachte segghen dattet eerst is ghenoemt gheweest Holtlandt oft Houtlandt: want het vol bosschen ende houtwassen is gheweest: ende naemaels tot versoetinghe des woordts: Hollandt gheheeten. Ga naar margenoot+ Andere (met de welcke ick aenhoude) verseeckeren dat desen naem t'samen ghevoecht is van dese twee Duytsche woorden, Hol ende landt: welck beteeckent uytgheholt oft ydel landt. Want als men hier te waghen oft te Ga naar margenoot+ peerde rijdt, soo siet men merckelijck de aerde beven tot veel plaetsen, als op het water vlottende. Ende dat dit alsoo is, heeft men wel blijckelijck ghesien aen een wonderbaer ghe- | |
[pagina 192]
| |
val gheschiedt by Haerlem, ontrent twee jaren gheleden. Want soo een Koe ontrent een halve myle van der stadt weydende, met een ongheluck in eenen diepen kuyl versonck, is de selve nae drie daghen in het open water niet wijdt van daer Oostwaerts doodt ghevonden: waer uyt wel te mercken is, dat de Koe door de aerde versoncken in het water, tevoorschijn ghebracht is geweest van het water. Ga naar margenoot+ Maer hoe wel het vreemdt ende schier onmoghelijck schijnt, dat een soo grooten landt ghefondeert soude wesen op het water: nochtans siet men openbaerlijck, dat een gantsch deel der aerden (moghelijck door de natuerlijcke t'samenvoeginge der aerden met het water) gheen ander fondament en heeft dan het water, ende wordt op het selve gheregeert ende bestiert: ghelijck dat gheschiedt met het landt aldaer, ghenoemt Waterlandt, binnen het welck de stadt van Monickendam ende sommighe dorpen tegen over Amsterdam Ga naar margenoot+ zijn gheleghen. In Artoys by Sint Omer is een seer groot Laeck (soo elders verklaert werdt) daer veel stucken landts gelijck als beemden in ligghen, haer op het water houdende, soo groot ende wijdt datter veel beesten op gaen weyden: nochtans en heeft dese Laeck geen tamelijcke grootte oft breedde van water, om dese stucken landts te onderhouden, gelijck de Zee doet. Soo dat dese saecken, hoe wel het anders schijnt, gheenssins teghen natuere en zijn: want men dagelijcks in het graven van putten, grachten ende slooten blijckelijck bevindt, dat d'aerde op het water ghefondeert is: ende oock dat water ende aerde door de Godtlijcke almoghentheydt zijn ghefondeert op de locht. Maer laet ons tot bevestinghe van onse meyninghe Ga naar margenoot+ besien wat Plinius schrijft aengaende dese landen, die als roerende Eylanden op de wateren liggen ende vlotten, met groote bosschen beset, welck wy met ghenoechten sullen bevinden een wonderlijcke saecke te wesen, daer hy spreeckt aldus. ‘Sommighe Eylanden Ga naar margenoot+ vlotten altijdt ghelijck in het landtschap van Cecube, met Riere, Modena ende Statone. In het Laeck van Vadimon ende in het water Cutile is een dicht ende doncker bosch, welck nemmermeer noch by daghe noch by nachte op een plaetse vast staende en wort gesien. In Lydien zijn Eylanden ghenaemt Calaminae, die niet alleen met den wint, maer oock met langhe slocken voort ghedreven ende ghestiert worden waer dat men wilt: Dese hebben veel Borgheren van Roome het leven doen behouden in de oorloghe van Mithridates. In Nymphee zijn oock Eylandekens ghenoemt Danssererssen, om dat zy haer in lustighen sang roeren met den slach, voet ende mate der Sanghers. In't groot Laeck van Tarquinien in Italien zijn twee Eylanden die bosschen rontom voeren, schynende somtijdts in't omvanghen te wesen driehoeckich, somtijts rondt, maer nemmermeer vierhoeckich.' Ga naar margenoot+ Hollandt heeft Noordwaerts ende Westwaerts de groote wilde Zee: Zuydwaerts de Mase ende Brabant: Oostwaerts eensdeels den inham oft boesem der Zuyder Zee, eensdeels het landt van Ghelder: soo dattet oprechtelijck is de Penininla, dat is seer nae een Eylandt der Bataviers, ende met Eylandt, ghelijck sommighe segghen ende ghelooven. Het heeft de groote vloeden Rijn ende Mase, welcke met veel rancken ende armen, somtijts oock den naem veranderende te veel plaetsen vlieten. Niet te min de inwoonders hier mede Ga naar margenoot+ niet te vreden zijnde hebben tot der natueren oock groote konste ende behendicheyt gevoecht, ende t'alle kanten soo veel grachten ende waterloopen ghemaeckt, dat men niet alleen van d'een stadt tot d'andere, maer oock van het een groot dorp tot het andere, soo gerieffelijck ofte gerieffelijcker als te lande can reysen. Het landt is broeckachtich ende marasachtich: Ga naar margenoot+ het heeft veel Meyren ende staende Wateren, daer en boven oock veel armen der Zee, de welcke met de armen des Rijns seer veel Eylandekens maecken met besondere namen: niet te min het wordt al in't ghemeyn met eenen eyghenen naem Hollant geheeten, alsoo hier boven gheseyt is. De locht, Ga naar margenoot+ niet tegenstaende soo veel wateren ende vochticheden, is soet ende goet, overmidts de goede winden, de soutachticheydt der Zee, ende de groote menichte der inwoonderen, die de selve suyveren, ghelijck oock te Venegien gebeurt. Het aerdtrijck ende landt is soo leech, dat bykants alle de vloeden ende groote watergrachten, daer de vloedt in loopt ende water in brengt, met Dijcken zijn versien, op dat het landt van alle het water niet en verdrincke: in der voegen dat men te veel plaetsen het water veel hooger dan het lant siet, met groote verwonderinge. Het lant is soo waterachtich, datter over al luttel boomen ende vruchten op het veldt worden ghesien. Nochtans leest men, dattet in ouden tyden vol bosschen ende foreesten is gheweest, ghelijck ten tyden der Keyseren Diocletiaen ende Maximiaen. Iae niet alleen en leest men dit: maer in de selve omligghende landen, die wederom ingewonnen, inghedijckt, oft van de Zee verlaten zijn, worden noch daghelijcks hier ende daer onder de aerde menichten van seer groote ende oude boomen ghevonden, de welcke, alsoo men meynt, van het onweder nedergheslagen ende in de aerde ghedolven zijn, doen de groote wilde Zee het selve landt, langhen tijdt nae Iulius Cesar, overloopen ende verdroncken heeft. Want ick vinde dat dit drie jaren eer Ga naar margenoot+ Karel de Caluwe dit lantschap tot een Graefschap maeckte, gheschiedt is, door groot onweder ende grouwelijcken storm, te weten, in het jaer 1360, in sulcker voegen, dat het lant van dien tijdt af schijnt soo leech ende diep ghebleven, ende van de wateren daer meesten tijdt geweldich zijnde, soo overloopen te zijn, dat hier door zijn natuere ende wesen grootelijck verandert is: ende midts sulcke leechte, diepte ende waterachticheydt, seer luttel Korens, ende veel min Rogghen voortbrenght. Het heeft nochtans Koren ende Rogghe soo overvloedich, dattet veel andere landen versiet: | |
[pagina 193]
| |
want het wordt hier van veel plaetsen, besonderlijck uyt Denemarck ende Oostlandt gebracht. In Hollandt en wast gheenen wijn: maer daer is meer wijns, ende wordt nae menichte Ga naar margenoot+ van den volcke schier meer in dit landt gedroncken dan in eenich landt daer wijn wast: want hy hier van veel plaetsen aenghevoert wordt, besonderlijck den Rijnschen. Oock en wast hier gheen Vlasch: nochtans maeckt men hier meer sijn Lijnwaets dan in eenich ander Landtschap der wereldt: ende de Hollanders kryghen Vlasch uyt Vlaenderen, ende uyt het landt van Luyck, oock uyt Oostlandt, maer dat en is soo fijn niet als het Vlaenders Vlasch. De Hollanders en hebben gheen Wolle: maecken niet te min ontallijcke veel Laeckenen. besonder Friesen. Zy ontfangen de Wolle uyt Engelandt, Schotlandt, Spangien, oock een weynich uyt Brabandt. Ende hoe wel datter gheen hout en is in Hollandt (ghelijck gheseyt is:) nochtans worden hier ghemaeckt meer Schepen ende Dijcken van hout ende andere materie, als Ga naar margenoot+ mogelijck in alle d'andere deelen van gantsch Europa: ende het heeft het hout uyt Oostlandt ende uyt andere Landen. Het meeste profijt van die van desen lande is gheleghen Ga naar margenoot+ in Beemden ende Weydlanden, om Vee te weyden, ende in torven te maecken om vyer te stoocken: ende dit landt is seer vruchtbaer van Peerden, Ossen ende Koeyen. De Peerden zijn daer groot, sterck, grof ende dick: ende al zijn zy wat swaerachtich van Ga naar margenoot+ hoofde, zijn niet te min seer schoon ende goet, sonderlijck ter oorloghen: jae beteren hoe langher hoe meer: aenghesien de Hollanders weynighe jaren herrewaerts Genetten ende andere goede Peerden uyt Spangien ende van elders ghekreghen hebben, ende hebben van het gheslachte. Het is waer dat zy de Veulens als die grootachtich beghinnen te worden, meestendeels in Vrieslandt senden, om aldaer te laten opvoeden: Want zy bevinden ende beproeven, dat de Vriesche weyden bequamer zijn om de peerden sterck ende lustich te maecken: nochtans en gheeft Vrieslandt Ga naar margenoot+ soo schoone peerden niet als Hollandt: welck een bemerckelijcke saecke is, dat in de landen soo vast by malkanderen gheleghen dusdanighen verschil is, als dat het een landt bequamer is tot het voortbrenghen der voorseyder beesten dan tot het opvoeden: ende het ander bequamer tot het opvoeden dan tot het voortbrenghen. De Ossen zijn hier seer schoon ende groot, diesghelijck oock de Koeyen: van welcker melck soo groote menichte van kase ende botter ghemaeckt wordt, dat de ghene die het ter selver plaetsen niet teghenwoordichlijck gesien en hadde, nemmermeer ghelooven en soude. Het is ghewis ende met Ga naar margenoot+ merckelijcke redenen te bewysen, dat de weerde van Hollandtsche kase ende botter soo veel bedraeght, als de Speceryen uyt Portugael hier te lande komende, de welcke jaerlijck, meer dan een millioen gouts beloopen, ghelijck hier voor in de beschryvinghe van Antwerpen gheseyt is. Welck gheenssins en is te verwonderen, als men wilt aenmercken, Ga naar margenoot+ dat een dorp alleene in Hollandt, ghenoemt Assendelft, gheleghen een myle van Beverwijck, ende twee van Haerlem, vier duysent Koeyen heeft, die het heel jaer door, de Winter met den Somer ghereeckent, ten minsten gheven alle daghen acht duysent sloopen melcks, nae de mate hier voor verhaelt. Ende de menichte van melck welck men seght dat oock gheven andere vier dorpen, namelijck Oostsane, Westsane, Cromenie ende Ga naar margenoot+ Cromenierdijck, niet verre van Assendelft ligghende, is soo groot dat ick het niet schryven en darf: soo vele isser van dat onlancks gheleden een weddinghe is gheschiedt van treffelijcke mannen, onder welcke een was Ian Benninck, Raedtsheer van Hollandt, waer door bevonden werdt, dat de voorseyde vijf dorpen, Assendelft oock hier onder begrepen, jaerlijcks meer melcks gaven, dan jaerlijcks Rijnschen wijn te Dordrecht inghebracht werdt, hoe wel aldaer seer groote ende wonderlijcke menichte van Wynen den Rijn af aenkomt, midts dat het de Stapel van wijn van die Provincie is. Dese botter ende kasen worden uytghedeylt ende ghesonden door alle de Landen van herwaerts over, die een ontellijcke menichte daer af verdoen: ende voorts met grooten ghetale in Hoochduytslandt, Enghelandt ende Spangien gevoert. De overgroote hoopen van torven die uyt dit landt worden ghetrocken, bedraghen oock een overgroote somme van penninghen: welck wel is te bereeckenen aen den tol ende Ga naar margenoot+ impost die te Goude betaelt wordt, als zy uyt den lande ghevoert werden, verpacht meer dan drie duysent Ducaten jaerlijcks, hoe wel voor een groote mate seer luttel te betalen staet, beloopende binnens jaers meer dan een millioen van de selve maten: sonder alle het ghene dat op andere plaetsen uytghevoert ende elders betaelt wort: ende daer en boven de overgroote menichte die de Hollanders selve binnen s'landts verdoen ende verbranden. Maer de voornaemste trafijcke ende winninghe Ga naar margenoot+ van desen lande bestaet in den gheduerighen vischvanck ende schipvaert: want dit zijn de eyghene ende besondere handelinghen der Hollanders: ende tot dese treffelijcke neeringhen heeft Hollandt alleen meer dan acht hondert goede ende groote schepen, de welcke voeren van twee hondert tot seven hondert last: daer en boven heeft het oock meer dan ses hondert schepen, die zy Vischbuyssen noemen, voerende van hondert tot twee hondert last. Den omvanck van dit landtschap, welck Ga naar margenoot+ men ghemeynlijck Hollandt heet, begrijpt in het ronde ontrent tsestich mylen: De wijdde en is soo groot niet, of een man en soude in ses uren het landt konnen doorgaen, langhs wat zyde dat hy zynen wech name: niet te min het heeft neghenentwintich besloten oft bemuerde steden.
Byv. [Eenige der selver dan naem voerende van den Dammen, waer mede het een wa- | |
[pagina 194]
| |
ter van het ander gheschut wordt, als oock eenighe dorpen: andere van Dijcken: eenighe uytgaen in Wijck, als Noordtwijck, Beverwijck, Catwijck, ende eenighe in Drecht.]
Te weten, Dordrecht, Haerlem, Delft, Ga naar margenoot+ Leyden, Amsterdam ende Goude, welck de ses Hooftsteden zijn: voorts oock de naervolghende: Enchuysen, Hoorn, Alckmaer, Purmerendt, Edam, Monickedam, Weesp, Naerden, Woerden, Oudewater, Schoonhoven, Iselsteyn, Vianen, Leerdam, Asperen, Hueckelen, Gorkom, Workom, Heusden, Rotterdam, Schiedam: ende nederwaerts Geertruydenberghe ende Sevenberghen. Ga naar margenoot+ Behalven dese bemuerde steden heeft Hollandt veel andere verscheyden stedekens, als Medenblick, Beverwijck, Muyden, Nieupoort, Vlaerdinghen ende Gravesande: de welcke eertijdts gheheelijck bemuert zijn gheweest: maer naemaels door tweedracht ende inlandtsche twisten, ende oock door andere onghelucken gheheelijck oft meestendeels ontmuert: behouden niet te min privilegie ende graedt, ghelijck doen zy bemuert ende besloten waren. Oock heeft dit selve landt Ga naar margenoot+ meer dan vier hondert dorpen: onder welcke seer vele onbemuert ende onbesloten zijnde, dies niet te min schijn ende ghelijckenisse hebben van redelijcke steden, met heur privilegien: besonderlijck den Haghe, waer af t'zyner plaetsen ghesproken sal worden. Voorts houdt Hollandt buyten den voorseyden byvanck Ga naar margenoot+ onder zijn ghebiedt veel by ligghende Eylanden, waer af, eerst Noordtwaerts te reeckenen, de voornaemste zijn Vlielandt, Tessel ende Wieringhen: dit leste alsoo ghenoemt van een seecker kruydt, Wier gheheeten, hier overvloedichlijck wassende, waermede zy hare Dijcken maecken ende onderhouden. Oostwaerts inden boesem der Zuyderzee zijn Vrck ende Ens, met sommighe dorpen: Zuydtwaerts tusschen de Merne ende den waterloop van de Mase, zijn de Eylandekens ghenoemt Voorn, Goerede, ende Somersdijck oock Voorn ghenaemt, Corendijck ende Pierschille. De Staten van het Ga naar margenoot+ Graefschap van Hollandt bestaen uyt het Corpus van den Adel, ende de ses Hooftsteden.
Byv. [Die preeminentie in het resolveren is by de Edele, naer welcken volghen de steden, eerst Dordrecht, daer nae Haerlem, Delft, Leyden, Amsterdam, ende die leste Gouden.]
Laet ons nu voorts comen tot de beschryvinghe in het besonder van een yeder saecke: ende ten eersten sullen wy het ghene dat de voorghenoemde ses Hooftsteden aengaet, afdoen. |
|