Beschrijvinghe van alle de Neder-landen

Beschryvinghe van Nimmeghen.

⁺ NImmegen draecht oock in de landtspraecke, den tytel van Rijck, ende het selve wordt ghenoemt Keysersstoel, oft Voet des Keyserrijcks: want (ghelijck sommighe segghen) soo is een van de drie Keysersstoelen in dit landt ghestelt gheweest van Karel de Groote: den tweeden ende voornaemsten zijnde Aken, den derden Dietenhove. Aengaende den oorspronc ⁺ deser stadt schrijft Geldenaurius, van hier gheboortich, in zyne Batavische historye, ⁺ dat de eerste stichter is gheweest Magus de seer machtigh Koninck van Gallien, de sone van Dis, die de selve naer zynen naem noemde Maga. Maer soo naemaels Baton Koninck der Catten in dese landen is ghekomen, ende behaghen heeft ghehadt in de gheleghentheydt ende in den ouden Edeldom, heeft die wederom doen vernieuwen, oprichten ⁺ ende vermeerderen, ende met drie mueren doen besetten in't ronde: ende overmidts dese oprechtinghe ende vernieuwinghe Noviomagum ghenoemt: welck in dese sprake niet anders en luydt dan Nieuwmeghen.

⁺ De voorghenoemde Geldenaurius stelt noch daer by, dat Hessius Batons sone deser stadt seer gunstich is geweest, om dattet zijn eyghen vaderlandt was: soo dat deshalven het nederste deel der stadt noch op den hedenschen dagh genoemt wordt Hesseberch. Eyndelijck seyt hy, dat dese stadt by ghemeynen rade der Bataviers ghestelt ende vercoren is voor de Konincklijcke hooftstadt des landts. Hoe dattet is, ende dit zy waer oft niet, voorwaer 'tis een seer oude stadt, ghelegen op een ⁺ deel van den Rijn, ghenoemt de Wale, aldaer seer breedt ende diep, twee mylen van Ravesteyn. Sonder twyfel 'tis een schoone machtighe ende seer stercke, volckrijcke ende welhebbende stadt. Want naedemael zy lest wederom ghekeert is onder de macht ende heerschappye des huys van Oostenrijck, soo hebben de borgers hen seer begeven tot den handel van koopmanschap, ende oeffeninghe der letteren, daer zy te vooren hen meer begaven tot wapenen van oorloghe, dan tot wat anders: hoe wel hier in voorleden tyden verscheyden treffelijcke gheleerde mannen zijn ⁺ gheweest, die veelderley weerdighe wercken hebben gheschreven, naemlijck Theodoricus Bornius, Jan Hendricx, Jan Bronckhorst: ende tot onsen tyde Franciscus Craneveldt, Raedtsheere in den grooten Konincklijcken Raedt van Mechelen, een seer gheleert man, liefhebber der deuchden ende der geleertheyt: wiens sone Joost oock een wel gheleert ende deuchdelijck jonckman is: de welcke ten eersten is gheweest Raedtsheer ende Ondercancelier in Aernem: Voorts oock Geeraert van Valckenborg een jonck man seer wel gheleert ende van grooter hopen; ende Petrus Canisius ⁺ groot Theologant, ghelijck wel blijckt aen veel van zyne weerdige wercken, geschreven ende ghedruckt: Hy is gheweest Keyser Ferdinands Predicant: ende des Paus Commissaris aen de Duytsche Vorsten, ter saken van het Concilie van Trenten. Oock Wilhelm Rijswijck Deecken van Sint Steven, een Godtvruchtich ende wel gheleert man:

+ Nimmegen stoel des Keyserrijcx.

+ Geldenaurius Historyschryver.

+ Wie de stichter van Nimmegen was.

+ Door wien Nimmegen vergroot.

+ Geldenaurius Gheldersch historyschryver.

+ Waer Nimmegen gheleghen is.

+ Gheleerde mannen van Nimmegen ghesproten.

+ Van waer Canisius gheboortich, ende van wat staet.

[p. 138]

Peeter Buse, ende andere van zyne maghen: Otto Hartius Doctoor in de Cancelrye van Brabandt, een seer gheleert man: ende veel meer andere treffelijcke mannen: want hier zijnder veel die hen begheven tot de vrye consten: waer toe oock een wel gheschickte schole inghestelt is met seven voornaemste Meesters, die de Latijnsche ende Griecksche spraken leeren, soo datter somtijts meer den duysent scholieren zijn. De stadt van Nimmeghen heeft veel Kercken ende Goodshuysen: onder ander een Collegie van Canonicken van Sint Steven, eerste Martelaer. Onder ⁺ andere vernaemlijcke dinghen staet hier een oudt ende schoon casteel op eenen bergh, uytkijckende boven de gantsche stadt, welck, soo men wilt segghen, van Julius Cesar getimmert oft immers vermaeckt is, om't gantsch omligghende landt te overheersen ende te ontdecken. Sonder twyfel men mocht in dit gantsch ghewest gheen plaetse vinden van fraeyer, lustigher ende wyder uytsichte tot aenschouwinghe van landtschappen, watervloeden, steden ende dorpen, dan dese. In dese ⁺ stadt ende hier ontrent zijn ghevonden, vele overblijfsels van de oude Romeynen: veel medalien, ende sommighe steenen van kostelijcke bouwinghe ende begraefnisse, jae worden noch daghelijcks meer ghevonden. Jan van Valckenborg een borgher deser stadt, ende een liefhebber der deuchden ende antiquiteyten, heeft in zijn huys drie oft vier van dese edele steenen met tytelen ende grafschriften van Capiteynen ende andere treffelicke mannen. Oock zijn hier veel Roomsche overblijfsels gevonden aen den waterkant van de ⁺ Wale, daer men ghelooft dat de Romeynen heuren Legher ende ghewoonlijck garnisoen hebben ghehouden: alsoo dat noch op den dagh van heden de bane by de stadt geheeten wort den Roomschen voet: ende hier af heeft men ghevonden seker steenen met Latijnsche woorden daer in ghehouwen, ende de selve gestelt in den muer van de voornaemste poorte, ghenoemt de Sesselpoorte, alsoo men mach sien: ende de woorden zijn dese: Hic Pes Romani Imperij: huc usque jus Stauriae: waer uyt sommighe willen seggen dat de stadt van Staveren in Vrieslandt van groot ghebiedt eertijdts te Nimmeghen gheappelleert heeft. Maer men soude daer teghen mogen seggen dat de heerlijckheyt van Staveren tot Nimmeghen toe ghestreckt heeft. Dese voorleden jaren is noch eenen grooten steen ghevonden onder de aerde op Sint Stevens Kerckhof, met seer oude letteren daer in ghehouwen: welcke steen ghestelt werdt in den muer teghen over het Kruys ons Heeren op het selve Kerckhof, ghelijck men siet met dese veersen:

Anno milleno, postquam salus est data seclo, ⁺
Centeno juncto, quinquageno quoque quinto,
Caesar in orbe situs Fredericus pacis amicus,
Lapsum, confractum, vetus, in nihil ante redactum,
Arte, nitore pari, reparavit opus Novimagi,
Iulius in primo tamen extitit ejus origo,
Impar pacifico reparatori Frederico.

Nimmeghen is een Borggraefschap ende ⁺ Keyserrijcksche vrye stadt ende leen, slaende munte na haer beliefte, ghelijck de vrye steden des Rijcks: ende de appellatien en komen niet in de Cancelrye van Ghelderlandt, maer stracks te Aken: maer zy en is den Keyserrijcke niet onderdaen, dan aengaende een kleyne bekentenisse ende slechte ceremonie van tribuyt, te weten, alle jare wordt door eenen seeckeren persoon naer Aken ghesonden een ⁺ handtschoen vol Pepers. Maer Koninck Philips als Hertogh van Gheldre, heeft daer zijn ghebiedt ende overheydt, ende doet daer ghelt slaen met den selven slach ende munte, ghelijck in zijn andere steden. Aengaende het gheestelijck, staet dese stadt onder het Aertsbisdom ⁺ van Ceulen. Nimmegen is de hooftstadt van het Hertoghdom, ende besonder hooft van het eerste ende voornaemste quartier van Ghelderlandt: waer onder de naervolghende steden, vlecken ende landtghebieden ⁺ begrepen staen: Tiel ende Bommel zijn de bemuerde oft besloten steden, ende Ghent onbesloten, maer heeft privilegie ende vryheyt als besloten. De landtghebieden zijn ten eersten het Borggraefschap van Nimmeghen, ende de Officiers der ander twee voorseyder steden met Bommelerweert: voorts die van hoogh ende neder Betue oft Batavia, ende die van het landt tusschen de Mase ende de Wale, vooghenoemde vloeden. In't jaer 1248 is de stadt van Nimmeghen ghebracht aen ⁺ des Hertoghen van Gheldre heerschappye in deser voeghen: Grave Otto de tweede van Gheldre, hadde Graef Wilhelmen van Hollandt Roomschen Koninck gheleent eenentwintich duysent marck fijn silvers, op voorwaerde ende bespreke, dat indien hy hem binnen seeckeren tyde de selve somme van silver niet wederom en gave, dat dese stadt met heuren staet eyghentlijck onder hem ende onder zijn heerschappye souden blyven: welck oock daer na Rodolf Roomsche Koninck heeft bevesticht met noch meerder bespreck, ende soo by onachtsaemheydt oft by ghebreecke der voorseyder Vorsten dese penninghen niet wederom en zijn ghegheven gheweest, is desen staet ende heerlijckheydt midts seker besprekinghen ende voorwaerden, aen't Hertoghdom van Gheldre ghekomen.

Ick en wil hier niet laten te segghen, dat als den tweeden druck van desen boeck ghedruckt werdt, naer langhe sollicitatien ende sware remonstrantien, eyndelijck gheresolveert ende veraccordeert is gheweest met privilegien ende sekere conditien van wegen des Konincks, door het aengheven van Thomas Gramaye een seer loffelijc ende loonweerdich man, een groote gracht te maken van Nimmeghen tot op een vierdeel der mylen van de stadt Aernem, te weten van den eenen arm des Rijns tot den anderen, maer binnen de ⁺ Dijcken (de welcke by goede redenen niet en mochten ghebroken worden) bedraghende de

+ Casteel van Nimmegen.

+ Antiquiteyten ghevonden te Nimmeghen.

+ Leger ende Roomsch garnisoen tot Nimmeghen.

+ Veersen op de reparatie van Nimmeghen onder Fredericum den eersten.

+ Nimmegen is den Rijcke onderworpen.

+ Wat tribuyt Nimmeghen aen het Rijcke betaelt.

+ Nimmegen is onder het Aertsbisdom van Ceulen.

+ Steden ende landen resorterende onder Nimmeghen.

+ Hoe NImmeghen onder het huys van Geldre ghekomen is.

+ Wijdde van het canael van Nimmegen.

[p. 139]

wijdde van twee goede mylen, inhoudende twee duysent acht hondert roeden, sesthien voeten voor de roede: soo dat dese gracht niet ⁺ veel minder en soude wesen dan de Drusische daer by ghelegen op d'ander zyde des watervloedts, soo wy die beschreven hebben: welck voorwaer een treffelijck begrijp van wercke is, grootelijck tot profijt ende gherief voor dese twee steden, ende alle de omligghende landen: welck werck oock eertijdts (alsoo ick bevinde) begrepen is gheweest, jae oock desen lande verwillicht by privilegie van Keyser Hendrick den sevensten, ontrent twee hondert ende tseventich jaren gheleden.

Byv. [In het jaer 1585 in de Meerte is de stadt Nimmeghen de Gheunieerde Landen afghevallen, door practijcke van den Oversten Schenck, ende eenighe persoonen van binnen. Dese hebben de Catholijcken opgheruyt Kercken te versoecken, om naer de Religions vrede Misse te moghen doen: het welcke alsoo't stoutelijck versocht werde, gaf den Grave van Meurs, Gouverneur van Ghelderlandt oorsaecke te resolveren meer garnisoens daer in te stellen: het welck de borgherye (daer van gewaerschouwt zijnde) niet en heeft willen toelaten. Waer door de Catholijcke stouter gheworden, hebben Schenck, die doen noch Parma diende, ontboden, om met krijchsvolck by henlieden te komen. Tot welcken eynde zy voorghenomen hebben het garnisoen uyt de stadt te dryven, hebben derhalven den sesten Martij op eenen morgenstont de poorten ende mueren inghenomen, het gheschut ende munitie den garnisoene afhandich ⁺ ghemaeckt, roepende dat de Grave van Meurs meer krijchsvolck in brochte, om de stadt te plonderen, ende haer te wreecken, het welck zy den meesten hoop der borgherye wijs ghemaect hebben, ende alsoo het garnisoen uyt gedreven, door hulpe van Schenck, die daer binnen gheraeckte. Daer naer hebben zy aen Parma om reconciliatie ghesonden, ende de selve door den Heere van Hautepenne verkreghen. Marten Schenck nae dat hy weder aen der Staten zyde ghekomen was, ende de Grave van Meurs verscheyden aenslagen hadden op dese stadt, de welcke ghemist zijnde, namen de Gheunieerde Landen voor de selve te dwinghen: ende brochten haer gantsche Legher in het dorp Bent teghen over de rivier op de Wael gheleghen: zy ⁺ maeckten daer een stercke Schansse, waer uyt zy de stadt met brandende klooten beschoten, sonder yet sonderlincks uyt te rechten. Dese Schansse Knodsenborg genoemt werde. Maer in het jaer 1590 in Augusto hadde d'Overste ⁺ Schenck eenen aenslagh op de stadt Nimmeghen, ende was alreede binnen stadts poorten ghekomen. Maer sulcks by de borghers vernomen, met gheweldt zy hem te rugghe dreven: soo dat hy hem weder te schepe moest begheven met zijn volck, de welcke door de haeste in de naeste vier oft vijf pleyten vallende, zijn door de menichte ghesoncken, ende die niet wel swemmen en konden verdroncken, waer onder Schenck selve was, midts dat hy om de swaerte ⁺ zijns harnasch niet uyt komen en konde. De stadt hier door hooghmoedich gheworden zijnde, ende te meer om dat zy seer beschoten ende ghequelt werden van de Schansse van Knodsenborg, soo hebben die van Nimmeghen aen den Prince van Parma assistentie versocht, om de voorseyde Schansse tot schanden te maken. Waer door de Prince selfs in persoone met zijn ⁺ heyrkracht nae Nimmeghen ghekomen is: alwaer hy een brugge van schepen maeckte over de Wale, passerende by nacht over in de Betuwe: de Schansse voorseyt belegerende, de welcke hy te vergheefs opeyschte ende beschoot: alsoo de selve vromelijck ghedefendeert werde, op hope van ontset, waer toe hem de Prince Maurits spoeyde uyt Vrieslandt, zynen Legher opbrekende: ⁺ ende al eer men vermoedde tot Aernem ghekomen, eenighe van de Ruyterye van Parma ontmoetende versloech. Welck by Parma vernomen zijnde, ende bemerckende, dat hy de Schans te vergheefs beschoot, soo heeft hy raedtsaem ghevonden, zynen Legher op te breecken, om teghen te trecken eenen tocht van Duytsche Ruyters die alreede op de been waren. Soo is hy van daer opghetrocken, verlatende de stadt van Nimmeghen in noodt, sonder die, achtervolghende des stadts versoeck, met meer garnisoens als die te vooren hadde, te besetten. Derhalven is het by den Heeren Staten goet ghevonden gheweest, dat de Prince Mauritius dese stadt soude belegheren, die van den staet der stadt wel verwitticht was. De selve dan met des landts heyrkracht opgetrocken, ⁺ de stadt gheweldich dede beschieten. Waer door de borghers bemerckende heur bederf, ende gheen hope van ontset hebbende, soo hebben zy de stadt aenden Prince Maurits met redelijck appointement overghegeven, die zijn garnisoen daer in dede trecken: ende des Conincks volck met vlieghende vaendelen daer uyt trock. Alsoo is Nimmeghen den eenentwintichsten Octobris 1591 over ghekomen, ende aen de Gheunieerde Landen ghehecht. Daer werdt Gouverneur over ghestelt, den Stadthouder van Ghelderlandt, Graef Philips van Nassouwen.

Een myle van Nimmeghen is gheleghen het dorp van Groesbeke, waer af d'edel huys van Groesbeke den toenaem voert, welcken dese Heerlijckheydt toebehoort: daer uyt ghesproten ⁺ is M. Gheeraerdt Bisschop van Luyck, hier voor verhaelt tot zynen lof ende eere.

Cranenborg light ontrent twee mylen van Nimmeghen, tusschen de Wale ende de Mase, ende is een kleyn stedeken met een Collegie van Canonicken. Van hier is gheboren Dierick Pulman, een geleert man, de welcke met groote neersticheydt, vriendtschap ende kost ghekreghen heeft veel oude boecken met der handt gheschreven, ende heeft daer uyt met groote lof ende eere bykants alle de Latijnsche Poeten ghecorrigeert ende verbetert.

+ In't capittel van de Rivieren van Nederlandt.

+ Nimmegen reconcilieert hem met den Prince van Parma.

+ De schansse van Knodsenborg tegen over Nimmegen ghemaeckt.

+ Schencks aenslagh op Nimmegen te vergeefs.

+ Den Oversten Schenck verdrinckt.

+ Parma beleghert Knodsenborg.

+ Pr. Maurits treckt om Knodsenborg te ontsetten.

+ Pr. Maurits belegert Nimmegen, het welck hem overgheeft.

+ De bisschop van Luyck onlangs gestorven, van wat huyse hy was.