Beschrijvinghe van alle de Neder-landen

Onbesloten ende open Vlecken, ghemeynlijck ghenoemt Vryheden.

OOsterwijck gheleghen twee mylen van s'Hertoghenbosch, is een goede vlecke, daer men veel goede laeckenen maeckt. Oorschot tusschen s'Hertoghenbosch ende Eyndoven ghelijcke verre ghelegen, ontrent drie mylen, heeft een heerlijcke Collegie van Canonicken van Sint Peeter.

Turnhout ses mylen van Antwerpen geleghen, een fraey vlecke, heeft onlancks toebehoort ⁺ der Koninginnen van Hongaryen, door ghifte van Keyser Karel haren broeder, haer leven lanck. Deshalven zy de selve plaetse grootelijck heeft vermeerdert ende ghevoordert: want het is een bequaem oort tot de jacht, ende seer lustich. Hier is een redelijck fraey casteel tot vertreck: maer nae de doot der voorseyder Koninghinnen, is het besit wederom tot den Koninck ghekomen. Hier is een Collegie van S. Peeters Canonicken, seer rijck ende vernaemt. Ter deser stede worden veel laeckenen ghemaeckt.

⁺ Byv. [In't jaer 1507 de Gheldersche wesende tot een quellinghe der Nederlanden, in Brabant heuren aenslach makende, Turnhout innamen, veel mannen ende vrouwen ghevanghen nemende, ende ransonnerende op groot gelt die zy gheplondert hadden. Ende dese plaetse, geleghen aen de Heyde, seer beschadicht door dese leste inlandtsche oorloghe, qualijck wederstant heeft konnen doen noch den eenen noch den anderen, ende heeft moeten herbergen die meester van't velt was. In't jaer 1597 hadde den Vorstelijcken Cardinael eenen grooten hoop volcx ⁺ doen vergaderen ontrent Turnhout, onder den Grave van Varax, als zijn naest gelegen plaetse, om over het ijs eenen inval te moghen doen, hebbende eenen aenslach op ter Tolen: dwelck niet te weghe en konde ghebracht werden, de vorst niet langduerich ghenoech zijnde om op de rivieren soo sterck ijs te maken, daer zy heur dorsten op betrouwen. Maer den 23 Januarij is de Prince Maurits, versamelt hebbende ontrent ses duysent mannen soo te voete als te peerde, opgetrocken, met twee half Cartouwen ende twee Veltstucken: ende marcheerde in aller neersticheydt na den Spanjaert, om hem te bespringen des morgens vroech tot Turnhout. Maer de Grave van Varax van verscheyden plaetsen gheadviseert zijnde dat men naer hem toe marcheerde, was smorghens voor den dage met alle zijn hoopen opghetrocken, met groote stilheyt sonder trommelslach, om te becommeren ende hinderen die hem soude willen nae volgen, ende alsoo trocken zy in goeder ordonnantie, na Herentals, alwaer hy hem meynde met zijn volck te salveren. De Ruyterye des Princen Mauritij heur berennende, zy beangst voor de volghende troupe, weynich teghenweer deden, om wech te voorderen. Maer de ruyterye van Prince Maurits met eenen moedt heur ter zyden ⁺ invallende, de slachorden braecken, soo dat de Spaensche in disorder ende op de vlucht geraecten: waer door over de twee duysent mannen, oock mede de Overste de Grave van Varax ende andere, dootgheslaghen werden. Nae dese victorie is de Prince Maurits weder in den Hage gekomen, daer mede brengende 38 vaendelen, die hy aldaer dede ophangen op de groote Sale, met een Cornette der Ruyterye, ende een Banderolle van de Soetelaers, ende dede Godt alomme openbaerlijck dancken van zijn victorie.]

Duffel is gheleghen op den watervloedt ghenaemt de Nethe, tusschen Mechelen ende Liere; ende is een Banerye van groot inkomen ende jurisdictie.

Byv. [Duffel is ghedeylt in drie treffelijcke Heerlijckheden oft Bancken van rechte, ende onder die veel Laetbancken. D'een van dese drie is genaemt de Voochdye van Duffel, waer onder mede begrepen wordt het ghehucht van Itterbeecke, streckende nae by de stadt van Liere. D'ander ghenaemt 'tlandt van Duffel in Duffel, ende dit is de Banerye: waer onder gelegen is het dorp van Sinte Catlijnwaver, streckende tot by de stadt van Mechelen: oock light hier onder het klooster van Roosendael, palende vast aen Waelhem. Dese twee voorseyde heerlijckheden van Duffel zijn gheleghen op d'een zyde van den Nethe. De derde wort ghemeynlijck geheeten het land van Mechelen tot Duffel: ende dit is de Vryheydt des landts van Mechelen tot Duffel, gheleghen op d'ander zyde van den waterstroom t'Antwerpen waerts. De inwoonders die eensdeels de lantwinninghe niet en oeffenen, geneeren hen met laecken, sargien ende ander wollenwerck, welck in verscheyden landen ende steden met groote menichte verkocht wordt. Duffel is in't jaer 1542 van het krijchsvolck van Longueval ende van Marten ⁺ van Rossem, welck hier sommighe daghen moeste blyven ligghen (aenghesien de brugghe door bevel van Vrouw Marie Keyser Karels suster afghebroken was) deerlijck verwoest ende afghebrandt gheweest: maer wederom wel betimmert zijnde, is door de inlandtsche oorloge van de Leghers ende krijchstochten, soo van d'een als van d'ander zyde, gantschelijkck verwoest, de huysen afghebroken ende afghebrandt.]

Waelhem ligghende op den selven vloedt de Nethe ghenoemt, is een myle van Mechelen, ende drie mylen van Antwerpen. Hier is nieuwelijck een schoon brugghe ghemaeckt over den waterstroom, tot groot gherief voor den reysenden man. Dese vlecke heeft oock veel schaden gheleden door de voorseyde Longueval ⁺ ende Rossem, in't jaer 1542: maer is nu ter tijdt wederom op gebouwt: ende men maeckt hier laeckenen ende ander dingen tot den koophandel dienende.

+ Turnhout de woonplaetse van de Koninginne van Hongarien.

+ Turnhout ingenomen by de Gheldersche.

+ De vorstelijcke Cardinaels Legher vergadert onder den Grave van Varax by Turnhout.

+ Victorie van Pr. Maurits tot Turnhout.

+ Duffel qualijck gehandelt door Longueval.

+ Waelhem mishandelt door den selven Longueval.

[p. 122]

Merchten is drie mylen van Bruyssel geleghen.

Asche is ontrent een myle van Merchten, ende twee mylen ende een halve van Bruyssel.

Vueren is aen den inganck van Sonienbosch, twee mylen van Bruyssel, ende twee van Leuven: Het is vereert met de weerdicheydt van een Borggraefschap: ende heeft een seer schoon casteel, daer de Hertoghen van Brabandt, om de gherieffelijcke gheleghentheydt ⁺ tot de jacht, dickwils plegen eenen tijdt lanck te vertrecken ende te blyven. Hier ligghen begraven drie Hertoghen, naemlijck Anthonis, ende zijn twee sonen, Jan stichter der hooger scholen van Leuven, ende Philips, die nae malkanderen Hertoghen zijn gheweest. Ter selver steden wordt door ordinantie ende instellinghe des Hertoghen van Brabandt, streckende tot minne ende vrientschap tusschen de ⁺ twee steden Leuven ende Bruyssel, een schietspel alle jaer gehouden, daer zy om best schieten nae het wit, met seeckere voetboghen van hout ghemaeckt, nae de oude wyse, met groote ghenoechte ende vreucht onder malkanderen, sonder twist oft ghekijf.

⁺ Duysborg is een myle van Vueren, ende drie van Bruyssel ghelegen: het is een Borggraefschap, ende de outste vlecke van alle andere vryheden in Brabandt.

Overissche is twee mylen ende een halve van Bruyssel, by Sonienbosch.

Hulpen light een myle van Overissche, ende drie ende een halve van Bruyssel: daer is een schoone Kercke ende Canonisye.

Wavre is van Bruyssel vier mylen: een seer vernaemde plaetse, overmits de treffelijcke Prioorschap, ende sekere heylichdommen: door welcke (soomen seyt) veel mirakelen zijn ⁺ gheschiedt in tyde van sterfte ende haestighe sieckte: worden daerom alle jaer eens met heerlijcke ceremonien in Processie te Bruyssel gedraghen.

Breine Aleu (dit woordt Aleu is een oudt Walsch woort, betekenende pensioen) draecht desen tytel om dat het eertijdts tot pensioen verbonden is gheweest: midts dat eertijdts (ghelijck noch hedensdaeghs 'tghebruyck is) de vlecken belast ende verbonden, oft ontlast ende vry ghegheven worden, na de verdienste ⁺ der ghener die de selve ontfinghen: ende werden daerom gheheeten Aleu, ende vry Aleu, met andere tytelen ende termen aengaende de onderdanicheydt ende vryheydt der Heeren ende Edellieden: gelijck het selve wel in sonderheydt verklaert wordt van Steven Pasquier, ⁺ Doctoor ende treffelijck Advocaet in't groot Parlement van Parijs. Hier schryven oock van Gregorius van Tours ende Aimon de Monick, welcke boecken wel lesens weert zijn, overmits dese ende andere treffelijcke saken. Breyne van Bruyssel ghelegen drie mylen, aen den inganck van Sonienbosch, is een kleyne vlecke, maer seer oudt: daer by ligt een casteel, ghenoemt Breyne la Chateau: ghelijck oock drie mylen van daer in't landt van Henegouwe een ander vlecke ghenoemt is Breyne le Conte, welcke wy t'zyner plaetsen breeder beschreven hebben. Dese vlecken, nae de Schryvers van onsen tyden, ende de ghemeyne ⁺ meyninghe, hebben ghesticht geweest ende den naem ghekreghen vanden vermaerden Brenno, verwoester der stadt van Roome: daer Titus Livius af schrijft in zijn eerste ⁺ Decade: die met een seer geweldich crijchsheyr treckende uyt Gallia in Italien, van de Romeynen beroepen ende verweckt, zyne vyanden verslaghen heeft by den watervloedt Albia, ende voorts de victorie ende seghe vervolghende, heeft de stadt van Roome inghenomen in't jaer 365 na de stichtinghe der selver, ende met den brandt ende sweerde gestraft: heeft oock daer nae het Capitolium belegert; maer soo hy daer den moyaert te seer maecte, is tweemael grouwelijck overvallen van Camillus Dictateur: alsoo dat (ghelijck Livius schrijft) niet een over en bleef die de tydinghe t'huys hadde moghen draghen. Polybius schrijft dat dese selve Fransoysen, nae dat zy Roome ingenomen hadden, peys met de Romeynen hebben gemaeckt, ende zijn nae heur landt ghetrocken, overmidts de inlandtsche ende inheymsche oorloghen. Maer Polydorus ⁺ Virgilius in zyne Enghelsche historye wil seggen dat dese Brennus, verwoester van Room, een Enghelsman is gheweest, ende Hooftman vande Fransoysen: ende dat hondert ende thien jaren na hem een ander Brennus Fransoys, geweest is, die met een machtich krijchsheyr overghetrocken is in Grieckenlandt ende in Macedonien: de welcke nae dese rekeninghe soude de ghene zijn daer Justinus ⁺ af vermaent, met Belgius vergeselschapt zijnde. Welcke Hooftmannen seer wel gesien ende groot gheacht, vergaderende in Gallia, ende besonder in dit landt van daer zy geboren waren, meer dan drie hondert duysendt menschen, zijn daer met ghetrocken eensdeels door Hongaryen ende eensdeels door Italien en Griecklandt ende in Macedonien, daer, na veel voorspoedts het gheluck ghekeert is, moghelijck overmidts heur groote moedtwillicheydt, soo dat zy beyde met alle heur volck om den hals zijn ghebracht. Want Belgius vliedende uyt Grieckenlant met het overblijfsel ⁺ van zijn krijchsvolck, is in stucken gehouden gheweest: ende Brennus met de zyne willende den seer vernaemden Tempel van Delphi plonderen ende berooven, werdt daer gewondt, verstroyt ende gheslaghen, soo dat hy door gramschap ende ghestoortheydt sich selven het leven heeft ghenomen: daerom dat Propertius schrijft:

Torrida sacrilegum testantur lumina Brennum.

Hoe dattet is, dese steden zijn ghesticht geweest ende hebben den naem ghekreghen, alsoo wel blijckt, van eenen van dese vermaerde Brennen. Ende het is wel aenmerckens weert dat Justinus op dese rede bybrenght van de ⁺ Gallische oft Walsche Natie (waer af dese Provincie een seer groot ende strijdtbaer deel is) ende verklaert dat ter selver tijdt de Gallische jeucht soo bloemich ende groot was van

+ Vueren vertreck plaetse der Hertoghen van Brabandt.

+ Prijsspelen van Vueren.

+ Duysborg een oudt Borggraefschap.

+ Processie van Wavre tot Bruyssel.

+ Onderscheyt van Aleu ende vry Aleu.

+ Siet Steven Pasquier in zyne Recherthen

+ Brennus een Walsch Prince.

+ Tit. Livi. Dec. 1. lib. 5.

+ Polydor. lib. 1. Histo.

+ Iustin. li. 24. seyt dat dese Roome branden.

+ Leest hier van Pausanias lib. 18. Phocic.

+ Justinus in de boven ghemelde plaetse.

[p. 123]

ghetale, dat heur eyghen landt heur te enghe ende te kleyn was: deshalven zy, ghelijck swermende Byen, gantsch Asien hebben vervult: ⁺ soo datter geen Koninck in Orienten en was die oorloghe voerde sonder Gallisch krijchsvolck: noch geen Heer uyt zijn landt verdreven elders hulpe versochte dan aen de Gallen oft Walen: in't kort gheseyt, de verschrickige van Gallische wapen ende naem was soo groot, overmits 'tgheluck van heur sege, dat de Orientische Vorsten hen lieten duncken dat zy heur hoocheyt niet en mochten behouden, oft wederom krygen, dan door kracht van de ⁺ Walsche wapen. Ja ontboden ter hulpe van den Koninck van Bithynien, ende overwinninghe ghecregen hebbende, hebben met hem het Koninckrijck ghedeylt, gevende den ghedeelte welck hen bevallen was, den naem van Gallograecia, met verwillinghe. Een myle van Breine Aleu ende vier van Bruyssel by de Heerlijckheydt van Clabbeke wort onder de ⁺ aerde gevonden een seker soorte van schoonen steen, die nae den naem der selver plaetsen geheeten wordt: welcke van verwe ende toonsel den Diamant soo ghelijck is, dat verboden wordt in gout den selven te beslaen: maer is seer teer ende weeck: noch en schijnt nergens toe goet te zijn, dan om schoon toonsel te maken, ende het volck te bedrieghen. Men heeft noch naemaels beteren gevonden ontrent een myle van het dorp Henast.

⁺ Genape light een goede myle van Nivelle. Hier is een oudt ende schoon casteel, daer de rechtbancke van't Hof van Lothier ghehouden wordt, soo wel in borgherlijcke als criminele saecken, ende in materie van leen: maer appelleert in de Cancelrye van Brabant: behalven dat in saecken van leen hier diffinitif vonnisse wordt ghegheven: niet te min partyen moghen kiesen in dit Hof oft in het Hof van Bruyssel te dinghen ende procederen, soo hen belieft. Overmits de goede locht, lusticheydt der landouwen, gherieffelijckheydt der jacht ende andere ghenoechelijckheden, heeft ⁺ Lodewijck Dolphijn van Vranckrijck, naemaels de elfste Koninck dies naems, ter deser plaetsen zijn wooninghe ghehouden, ter tijdt als hy qualijck in zijns vaders Koninck Karels des sevensten gratie stondt, ende ter ghenaden van Hertogh Philips den Goedertieren hier te lande zijn vertreck nam, daer hy meer dan vijf jaren met zijn huysvrouwe woonde, die in't voorseydt casteel van Genape sommighe kinderen ter wereldt bracht: maer niet teghenstaende dese ende meer weldaden door den Hertoge betoont, is dese Koninck namaels de grootste ende argste vyant ⁺ gheweest den huyse van Borgondien, heeft seer straflijck daer teghen gheoorloghet, ende het Hertoghdom van Borgondien ende veel andere steden ende landen inghenomen.

Ghele ligt twee mylen van Herentals, ende is een lustighe vlecke, daer voor sommighe jaren herwaerts een Canonisye inghestelt is ter eeren van de heylighe maecht S. Dympne, ⁺ Edelvrouwe uyt Schotlandt, de dochter vanden Koninck van Yrlandt, aldaer gemartyriseert door haer eyghen Vader.

Arendonck is twee mylen van Turnhout.

Dormael staet van Landen een goede myle: ende dese vlecke heeft oock, ghelijck Landen, heur appellatie ter eerster instantien tot s'Hertoghenbosch, hoe wel verre van daer gheleghen.

+ Hoe vermaert eertijts de vromicheydt der Gallen.

+ De Gallen stichten Colonie in Asien.

+ Diamanten van Clabbeke.

+ Hof van Lothier tot Genape.

+ Genape het vertreck van Coninck Lodewijck de elfste.

+ Lodewijc de elfste vyant van het huys van Borgondien.

+ S. Dympne des Conincx van Yrlandts dochter.