Beschrijvinghe van alle de Neder-landen

[p. 105]

De beschryvinghe van s'Hertoghenbosch.

⁺ S'Hertoghenbosch, in Fransoys ghenoemt bolduc, ende eertijdts Bois le Duc, naer den Duytschen sin, wordt aldus geheeten om dat daer aller eerst is gheweest een seer schoon bosch, toebehoorende den Hertoghe van Brabandt: de Fransoysen, om soeteren ende lichteren klanck te gheven, hebben den naem Bois le Duc (ghelijck met veel ander woorden geschiedt) verandert ⁺ in Bolduc. Dese stadt gheleghen op den kleynen watervloedt Deese, twee mylen van de Mase, vier van Ravesteyn, ende twaelf van Antwerpen: is groot, schoon, seer sterck, vol volcks, rijck, met goede ende gherieffelijcke huysen: De Opperkercke ende Domkercke, geheeten Sint Jans kercke, is seer kostelijck ende heerlijck, met een groot urwerck konstichlijck ende wonderlijck ghemaeckt. Het ⁺ volck van s'Hertoghenbosch is seer strijdtbaer ende dapper te voete ende te peerde, moghelijck meer behoudende heur oude strafheydt ende wreetheydt der Belgische, dan alle d'andere byligghende volcken: zijn niet te min seer beleeft, ende nu ter tijdt seer gheneerich met koopmanschappen, soo dat de stadt vol konsten ende ambachten is. Hier wordt ⁺ onder ander veel laeckens gemaeckt, ende soo groote menichte lijnwaets, dat met mede begrypende 'tghene dat ten platten lande daer ontrent gheleghen gemaeckt wordt, gemeynlijck s'jaers meer dan twintich duysent stucken bedraeght, ontrent twee hondert duysent kroonen weerdt wesende. Ende men moet niet vergheten dat by dese stadt het water beter ende bequamer is om lijnwaet te suyveren ende te bleycken, dan ergens elders in het landt. Oock maecktmen hier ontallijcke menichten van wel getemperde messen: ende onghelooffelijck veel schoone spellen van allerley soorte ende gherief, die de gantsche werelt door ghesonden worden.

Van s'Hertoghenbosch is gheboren gheweest ⁺ M. Wilhelm Enckevoort Cardinael der H. Kercken ende een treffelijck Prelaet: Georgius Macropedius een seer geleert man ende Professeur in de drie talen: Jan Vladerack een edel ende deuchdelick man, den welcken zijn Vaderlandt, overmits groote bewesen diensten hertelijck toeghedaen is geweest: Nu teghenwoordichlick heeft dese stadt Dierick Nopen Raedtsheer van Brabant, Doctoor in beyde Rechten, die seer veel jaren met groot lof openbaer Leser is geweest inde hooghe schole van Orleans: Arnout Arlen een seer gheleert ende deuchdelijck man: ende Wilhelm van Veen seer gheschickt in de Rechten ende Raedtsheer van Brabandt.

Byv. [S'Hertoghenbosch is tot verscheyden stonden vermeerdert gheweest: ende daer het te vooren rondt was, is nu eer driehoeckich, met drie wijdden in de lengde uytloopende, met soo groote omdraeyinghe dat nauwelijcks eenen veerdighen ganger die in den tijdt van anderhalf ure soude konnen omgaen: seer stercke mueren ende seven bollewercken hebbende, seer diepe ende wyde grachten, door het byvlieten der rivieren de Dommel ende Aade. Hier plechten oock seven poorten gheopent te werden, naemelijck de Vuchtpoort die nae Antwerpen leyt, van de welcke men pleegh te segghen datse meer schietgaten heeft als daer daghen in't jaer komen. De Ortenpoort: de Hintampoort: de Koeypoort: S'Anthonis poort: ende twee andere Dijckpoorten ghenoemt. Daer zijn in de stadt veerthien windtmeulens, een watermeulen, eenenvijftich publijcke steenen brugghen, 86 private, ende 38 houten brugghen. Ende op dat wy verscheyden andere dinghen voorby gaen, van de fraeyheydt van de huysen ende straten, als oock van het getal soude men hem met rechte verwonderen; want Petrus Christophorus Balenus verhaelt datter binnen der stadtsmueren 2000 seer schoone huysen besloten zijn, de kleyne huyskens hier onder niet begrepen zijnde.

Die van den Bosch altoos kloeck ter oorloge gheweest zijn: soo zy oock wel betoonden in het jaer 1528, als zy met den Heere Dierick van Batenborg de Gheldersche op den Pincxter dach ghekomen uyt Remunde ende Venlo, over de Mase, om't landt te brantschatten, besprongen, versloeghen, ende tot de Mase toe vervolchden, eenen grooten buyt binnen der stadt brenghende: De selve in het jaer 1508 belegherden het ⁺ casteel van Puydroyen, door assistentie van den Grave van Anholt, ende beschoten dat soo dapper, dat het in't lest overgegeven werde behoudens lijf ende goedt.

In het jaer 1566 hadden de Predicatien der Ghereformeerden seer toegenomen binnen den Bosch, soo dat aldaer een groote menichte was den selven toeghedaen, tot groot mishagen van de Regente, de welcke seeckere Commissarissen derwaerts gheschickt hadde, die eenighen borgheren in't secrete voorhielden, om eenen nieuwen eedt te doen: dwelck zy niet te wege brenghen en konden. Sulcks onder de Ghemeynte vernomen zijnde, soo is zy daer in ghestoort geweest, ⁺ ende tot een furie geraeckt zijn weder tot de Kercken gheloopen, alles in stucken voorts brekende: den Officier die sulcks gheern belet hadde, niet ontsiende: noch en konden niet gestilt werden door de Ghecommitteerde van de Gouvernante. Waer door de Grave van Meghen commissie kreegh om derwaerts te gaen tot ontsich, met thien vaendelen voetknechten, ende een bende ruyters. Om de Ghemeynte te stillen den Cancelier daer binnen den borgers gheraden heeft de knechten buyten te houden, ende de Heeren van Merode ende van Peters-

+ Oorspronck des naems van s'Hertogenbosch.

+ Geleghentheydt van s'Hertogenbosch.

+ Kloeckheyt der inwoonders.

+ Wat koopmanschappen s'Hertogenbosch uytgheeft.

+ Doorluchtige mannen van s'Hertogenbosch.

+ Puydroyen ingenomen.

+ Beroerte tot s'Hertoghenbosch.

[p. 106]

heym (om alsoo in credijt te komen) aen te nemen voor haer Gouverneurs: dwelck hy den Ghereformeerden niet en conde wijs maecken: door dien dat zy vernamen door den broeder van de Concubine vanden Grave van Megen, die haer daghelijcks om secreten te weten versochte, dat den Cancelier practiseerde, om den Grave in de stadt te kryghen: het welck in drie maenden tijts niet ghelucken wilde. Derhalven hadden zy voorgenomen op eenen morgen vroech hem binnen te laten. Het welcke door den Doctoor Agileus vernomen zijnde, hy beneerstichde dat de Ghereformeerde in de wapenen quamen tot seven oft acht hondert toe, makende over haer eenige Capiteynen: ende stierden eenen Herman de Ruyter uyt aen den Heere van Brederode tot Antwerpen, hulpe versoeckende. De Heere van Brederode eenen Antonis ⁺ van Bombergen committeerde, om haer met raedt ende daet by te staen. Dese in den Bosch gekomen zijnde werdt Gouverneur verklaert: ende nam ghevanghen den Heere van Merode ende van Petersheym, met den Cancelier, ende eenige andere vluchten. Hier door de Regente verstoort zijnde, belaste die van den Bosch, dat zy dese persoonen in 24 uren los souden laten, ende respecteren naer behooren: op welck afvertissement de partyen niet veel ghepast en hebben. Waer door de Regente seeckere Placcaten tegen die van den Bosch dede publiceren, ende de stadt rondtom benouwen, soo dat zy geenen toevoer van victuaille en konden kryghen. Maer die van der stadt blyvende volherdich, soo en konde zy evenwel de stadt in haer gheweldt niet kryghen, voor en al eer de Prince van Orangien uyt Antwerpen vertrocken was. Maer de Ghereformeerde zijn vertreck vernomen hebbende, hebben oock terstondt de stadt verlaten, ende zijn uyt den lande ghetrocken. Waer door lichtelijck doen ter tijdt het garnisoen inquam, met het welcke zy vele jaren overlast zijn gheweest. Nae de Vnie van Vtrecht, ⁺ alsoo binnen den Bosch veel volcks was, die contrarie partyen toegedaen waren, hebben de Staten ende Prince van Orangien die met eenighe garnisoen ghesocht te besetten, eerst met minlijcke persuasien, daer nae met behendighe listicheden. Het welck oock die van Antwerpen trachten te doen, meynende een deel van haer borgheren daer binnen te kryghen, het welcke haer ghewaerschout werdt. Daer na sonden de Staten aldaer voor Gouverneur den Heere Jan van Hoorne, Heere van Boxstel, met vollen last, om een goede ordere tot des stadts versekeringhe daer binnen te stellen. Maer alsoo hy by veranderinghe ende vermeerderinghe van Capiteynen ende goede Politien, daer na trachte, soo hebben de wederpartye alle beletselen ghevonden, meest aenghehist zijnde van eenen M. Hendrick Bloyman, vanden Schoutet der stadt, ende andere van den ouden Raedt, de welcke seer hinghen aen den Abt van S. Geertruyde, die als een van de Ghedeputeerde der Staten, om vrede na Ceulen reysende, ende daer passerende, hen wijs ghemaeckt hadde, dat hyse aen eenen peys helpen soude. In de stadt was ingevoert den Religions vrede, ende neffens dien opgerecht een Gilde van Schermers, daer onder hen meest begaven veel jonge ghesellen ende andere, die uytgheweken hadden gheweest ten tyde van't Spaensche gouvernement, ende de welcke vele den Prince van Orangien in de oorloghe ghedient hadden. Dese hielden seer aen nae haer vermogen om den Religions vrede, ende versochten seer dat de stadt haer onder de Vnie van Vtrecht begheven soude. Maer daer was sulcken haet ende mistrouwen ghegroeyt, tusschen die van de Religie, ende de voorschreven Schermers ter eenre, ende de oude Wethouders met de Catholijcken ter ander zyden, dat als de Schermers Ghilde de wacht hadde aen de poorten ende elders, dat zy alsdan een teghenwachte tegen hen stelden. Waer uyt ten lesten nae een afgedrongen publicatie der voorschreven Vnie, gebeurt is, dat zy malkanderen vyantlijcken hebben aengetast, soo datter over beyde zyden over de hondert doode ende ghequetste gheweest zijn. Ende korts nae dat de Prince van Parma Maestricht ghenomen hadde, sondt hy (zijnde beweecht van de Catholijcke partye) derwaerts een Trompetter, de stadt op eysschende voor den Koninck. Daer teghen werden die vande Religie ernstelijcker beweecht te versoecken, dat men garnisoen in nemen soude: oft dat men de poorten open setten soude, ende laten vertrecken, alle die vertrecken wilden. Waer op gheantwoort wert: dat men niemant die vreesde het vertrecken verbieden wilde. Het welcke veroorsaeckte terstont, datter groote menichte van volcke uyt trocken. Ende alsoo de Spaensche partye nu de overhant hadde, hebben voorts de Ghereformeerde uyt de stadt gedreven. Ende zijn naemaels met den Prince van Parma ghereconcilieert, aennemende de ⁺ aengheboden vrede van Ceulen, soo nochtans, dat zy tot gheenen garnisoenen in te nemen gedwonghen souden werden, dan met haren wille ende consente. Daeromme en hebben zy geen garnisoen willen in nemen, hoe wel de Prince van Parma sulcx dickwils versocht heeft, maer hebben uyt heur eyghen Ghemeynte eenighe vaendelen onder eyghen stadts Officieren aenghenomen, die heur daghelijcks soo gheoeffent hebben, dat zy oock eenige entreprinsen hebben durven bestaen, ende daer mede oock eenighe forten buyten de stadt besetten. Waer door haer dickwils laghen zijn gheleyt gheweest, soo by den een als by den anderen: oock by die van Hollandt dickwils aenslaghen op zijn gemaect gheweest: ende in't jaer 1585 is zy by nae van den Grave van Hohenloo verovert gheweest. Den principalen beleyder van desen aenslagh ⁺ was Capiteyn Juliaen Cleerhaghen, welck op hem hadde ghenomen het volck in de stadt te brenghen, alsoo hy oock dede. Hier over was den Grave van Hohenloo den 19 Januarij by ⁺ nachte met zijn crijchsvolck derwaerts getrocken: Alwaer Cleerhage de wacht van de poorte overweldichde, ende nam nae weynighe resistentie de strate van de poorte inne, belastende zynen sergiant met anderen de bewaringe van de poorte. Dese liepen boven op de poorte, om te beletten dat het schof niet nedergelaten soude worden, ende vonden den Poortier een oudt man alreede daer mede besich: waeromme zy hem doorstaecken alsoo zy meynden, maer hy ontkroopt noch in een duyster gat. Terstondt quamen daer wel twee oft drie duysent mannen, soo te voet als te peerde in de stadt, ghenoech sonder ordere, die alle sonder groot tegenweer voorts liepen, tot dat zy van eenighe borghers, die nu in wapenen gekomen waren, wederstant hebben ghevonden, daer over een van haer peerden gheschoten zijnde, dede d'andere deynsen, siende eenich volck te peerde alreede opgheseten om met den Heere van Hautepenne te vertrecken. Dit ghesichte haer verschrickende keerden zy al vluchtende, ende jaechden haer ghesellen die in quamen oock groote verbaestheydt aen, soo dat het al op de vlucht quam. Daer en tusschen den sergiant die de wacht van de poorte bevolen was, met zijn volck allengskens de wacht verlatende: soo heeft de Poortier die totter doot toe gequetst was dit merckende,

+ Capiteyn Antonis van Bombergen wert binnen s'Hertogenbosch ghesonden.

+ Partyschappen, beroerten ende afval van s'Hertogenbosch.

+ Die van s'Hertogenbosch accorderen met Parma.

+ Aenslach op s'Hertogenbosch.

+ Capiteyn Cleerhagen neemt s'Hertoghenbosch in, ende werter weder uytgheslaghen.

[p. *37]

Tienen

[p. 107]

ende siende zijn vyanden vluchten, heeft het schof, soo hy best konde, laten nedervallen: waer door noch grooter onordeninghe ende verwerringhe veroorsaeckt werde, het uyt ende incomen genoech verhindert zijnde: ende zijn alsoo uyt de stadt gheslaghen gheweest: ende desen aenslagh is versuymt. In het jaer 1601 den eersten ⁺ Novembris is Prince Maurits met zynen Legher voor s'Hertoghenbosch gekomen: alwaer hy sterck begraven zijnde, ende sesentwintich daghen daer voor gheleghen hebbende, heeft door den fellen ontydelijcken vorst oft koude, aftrecken moeten. Ende wederom in't jaer 1603 den ⁺ 19 Augusti is hy daer voor ghekomen, ende heeft terstont dapper zynen Leger doen beschanden. Maer alsoo des Eerdtshertoghen Legher hem volchde, ende legerde hem voor een zyde van de stadt, om de selve open te houden: nae dat hy daer eenighe maenden gheleghen hadde, heeft hy zynen Legher opghebroocken ende de stadt verlaten.]

Dese stadt heeft den vierden ende lesten graet van de vier Hooftsteden van Brabant: ende houdt onder heur quartier, ghebiedt ende byvanck vier contreyen oft leden, te weten Kempenlandt, Peellandt, Maeslant, ende het bedrijf van Oosterwijck: in welck quartier Helmondt, Eyndoven, Meghen, Ravesteyn, Grave, ende seer veel dorpen begrepen staen. Laet ons nu voorts de drie kleyne Hooftsteden beschryven, ende eerst spreken van Thienen.

+ Belech van s'Hertoghenbosch.

+ Pr. Maurits treckt weder voor s'Hertogenbosch.