Beschrijvinghe van alle de Neder-landen

Beschryvinghe van het Stadthuys van Antwerpen.

⁺ DEse gantsche stadt wort alleenlijck uytgedeylt in vijf Prochiekercken, te weten, onser Vrouwen, Sint Jacobs, Sint Joris, Sint Andries, ende Sint Walborg, andersins genoemt de Borgtkercke, welck d'oudtste van allen is, ende schijnt gheweest te hebben den Tempel van den Afgodt Mars, oft soo andere segghen, Priapus, ter tijdt der Heydenen. Dese Priapus (soo men seght) is van ⁺ d'eerste inwoonders deser plaetsen soo hooch gheacht ende gheeert geweest, dat zy hem na het natuerlijck in steen uytghehouwen hebben, op de poorte openbaerlijck siet by den Steen oft 'tghemeyn Ghevanghenisse. Dese vijf Prochien zijn uytgedeylt in twaelf deelen oft wijcken: maer ter wyle ick dit boeck schreef, ⁺ werdt inde Nieuwstadt eenen anderen wijck ghemaeckt: ende comen soo in alles derthien wijcken te zijn.

⁺ Antwerpen is seer wel versien van lijfneeringhe: want behalven die de vreemdelingen van alle zyden bybrenghen, wordt van de besorghers der gantscher Provincien, te water ende te lande, daghelijcx soo veel bygebracht, dat hier niet alleenlijck overvloedt van allerley ghewoonlijcke lijfneeringhe, maer oock seer groote overvloedt van allerhande onghewoonlijcke ghevonden wordt. Hier zijn met ⁺ menichte allerley soorten van Wynen: ten eersten uyt Duytslandt seer goeden Rijnschen wijn: daer na uyt Vranckrijck, Spangien, Portugael, Canaryen ende andere Provincien, ja oock uyt Italien seer costelijcke wynen, ende den uytnemenden Malvasie uyt Candien. Aengaende costelijcke eetware, om te bancketeren, buyten noodtsaeckelijckheydt, wort allerhande lusticheydt ende leckernye, die men mocht wenschen oft begheeren, uyt alle landen, hier ghevonden.

Antwerpen is van oudts niet alleenlijck ⁺ een Rijcksstadt, maer oock een Hooftstadt van't Marckgraefschap des Heyligen Rijcx: soo wy hier naer in de beschryvinghe des Marckgraefschaps sullen verclaren: ende gheniet deshalven veel privilegien, ghelijck oock eensdeels veel andere steden ende vlecken des landts, die Keyserlijcke ghenoemt worden: noch en gheven daerom den Keyser geen tribuyt: ⁺ want zy eensdeels met ghelt, eensdeels met verdienste, als Antwerpen; eensdeels ooc metter tijdt, hen gantschelick van dese dienstbaerheydt ende onderdanicheydt ontslaghen hebben.

Oock heeft Antwerpen een weerdicheydt, ⁺ bycants ghelijck Bruyssel, daer wy hier voor af ghesproken hebben, in Nederduytsch ghenoemt Borghgraefschap, in Walsch ende Italiaens Viscomté. Desen graedt ende tytel van Borggrave is in ouden tyden ghegeven gheweest den Capiteyn van de Borgt van ⁺ Antwerpen, met sekere versieninge van wooningen en andere goeden binnen ende buyten, die hy namaels den eenen ende den anderen te Leen heeft ghegheven, waer door een Leenhof gesticht is, in welck nu ter tijt noch ⁺ open Bancke alle veerthien daghen ghehouden wordt, door des Leenheeren Stadthouder, welck teghenwoordichlijck is Anthonis Gelie, een wel gheleert man in de Rechten. Des Borggraefs officie was, Capiteyn ende Hooftman te zijn van de wacht der Borgt ende der inwoonders, alsoo wel blijckt by merc

+ Prochiekercken van Antwerpen.

+ Priapus eertijdts t'Ántwerpen gheeert.
Gorop. lib. 1 Advatico.

+ Wijcken der stadt van Antwerpen.

+ Antwerpen van lijftocht wel versien.

+ Wynen van verscheyden plaetsen t'Ántwerpen ghebracht.

+ Antwerpen Rijckstadt ende Hooftstadt van't Marckgraefschap.

+ Antwerpen en betaelt niet aen den Keyser.

+ Tot Antwerpen het Borggraefschap.

+ Welck het recht des Borggraven is.

+ Een Leenhof binnen Antwerpen.

[p. 70]

kelijcke redenen, besonder want noch op den dagh van heden, als yemandt borgher ghemaeckt wordt, soo doet men hem in de Vierschare ⁺ sweeren de selve woorden ende termen van ouden tyde, te weten, dat hy den Hertoghe van Brabant, als Marckgrave des Heylighen Rijcks, ghetrouw sal wesen, belovende getrouwelijck te bewaren ende te beschermen de Borgt; waer by nu ter tijdt de stadt verstaen wordt; ende den byvanck van Antwerpen, in't gheselschap van den Borggrave ende van d'ander borghers. Welcken staet metter tijdt gecomen is aenden Hertogh van Cleve, als Heer van Diest: ende eyndelijck ⁺ aen den Prince van Orangien, by wisselinge gedaen door zyne voorsaten van Nassau met den voorseyden Hertogh van Cleve. Het is voorwaer een seer treffelijcke weerdicheydt, maer cleyn van profyte: want zy meer met den naem dan met de daet hedensdaeghs geoeffent wordt.

⁺ De stadt van Antwerpen is ooc een Hooftstadt van de vier quartieren van Brabandt: soo dat onder heur quartier, Berghen, Breda, Liere, Herentals, Steenberghen ende andere steden ende dorpen begrepen worden. Een deel van dit quartier appelleert in borgerlijcke saken eer t'Antwerpen, dan in de Cancelrye van Brabandt: ende heeft daer en boven noch verscheyden andere bewinden onder heur. ⁺ Dit quartier comt gelijck over een met d'andere, voor zijn deel, in alle beden ende schattingen die de Staten van Brabant den Landtsheere verwilligen: ende ghemeynlijck bedraghen hen d'andere aen't gene dat Antwerpen met d'ander Staten verwillight ende besluyt.

Maer laet ons nu cortelijck besien, door wat wech ende middel dese stadt besonderlick tot desen hooghen graedt gheraeckt is. Ten aller eersten is dese stadt merckelijck groot gheworden, alsoo ick bevinde, door marckten ende jaermarckten, heur van ouden tyden verleent van heur Landtsheeren, met groote privilegien; ende bevesticht door der Pausen ende Keyseren macht ende genade. Maer Hertogh ⁺ Jan de tweede van Brabant heeft door een verbolghentheydt eensdeels de vryheydt van Antwerpen genomen, ende der stadt van Mechelen ghegheven, in't jaer 1300. Niet te min Keyser Hendrick de sevenste van Lutsemborg, heeft haer die gantschelijck wederom ghegheven, in't jaer 1309. Maer Graef Lodewijck van Vlaenderen, den welcken dese stadt als houwelijck goedt verbonden ende te pande verset was van den Hertoghe van Brabandt, heeft den Antwerpenaers die wederom, op een nieuw genomen, in't jaer 1358, ende den Mechelaers wederom ghegheven: door welcke oorsake dese twee steden menichmael teghen malcanderen ten stryde zijn gecomen, ende besonderlijck in het jaer 1410. Maer om cort te maken: eyndelijck zijn met verdrach twee jaermarcten t'Antwerpen gebleven, ghelijck noch nu tegenwoordichlijck, ende de selve, alsoo ick gheseyt hebbe, sterckelijck ⁺ gheprivilegieert. Dese privilegien zijn in substantie aldus ghestelt: Als dat een yeghelijck sal moghen comen ende blyven in de stadt, alle den tijdt der vryheyt door: daer na met zijn coopmanschap ende goedt vryelijck wederom nae huys trecken, sonder dat men hem ter saken van schult eenich letsel sal mogen doen, oft yet op hem eysschen in de gantsche reyse over wech. D'eene wordt genoemt ⁺ de Pincxtermarckt, mits dat zy veerthien daghen voor Pincxter begint. D'ander de Bamismarckt oft Remeeusmarckt: want zy beghint den tweeden Sondagh naer onser Vrouwen Hemelvaert, comende niet verre van S. Baefs oft S. Remeeus dagh. Elck ⁺ van dese jaermarcten duert ses weken lanck, mede rekenende de veerthien dagen verlengs die door oude ghewoonte gebruyckt worden. Nae de vryheydt volght de betalinghe van ⁺ wissel ende van depost der voorseyder marckten, te weten, d'een den thienden van d'Oogstmaendt, ende d'ander den thienden van de Slachtmaendt: indien dese betalinghen door den Landtsheere, tot zijn eyghen, oft tot des Coopmans gherief, niet verlengt en worden, welck sint de leste oorloghen dickwils gheschiedt is: Ende de betalinghen van coopmanschap gheschieden een maendt daer nae. Diesghelijcks worden nu ter tijdt t'Antwerpen de betalinghen vande twee jaermarckten ghedaen, die te Berghen op Zoom plegen te gheschieden, te weten van de Coudemarckt, ende van de Paeschmarckt: d'een begint den thienden dagh van Sporckelle, ende d'ander den thienden van Mey: hoe wel die namaels tot den twintichsten verloopen zijn, ghelijck d'andere hier voor: ende heur betalinghe van coopmanschap gheschiedt oock een maendt daer nae. Eer dat wy voorts varen, sullen ⁺ wy niet achterlaten in't cort wat te segghen, van een merckelijcke saecke, aengaende de Peerdtmarckten, die oock tweemael s'jaers in dese stadt ghehouden worden: sullen oock wat verclaren van de twee Leermarckten oft Huydmarckten die nae d'ander terstont volghen. D'eerste peerdtmarckt wordt ghehouden in de Quatertemperen van Pincxter, ende duert drie daghen: D'ander oock soo lange duerende, comt op den eersten Woensdach nae onser Vrouwen dagh in de Herfstmaent, tot welcke marckt allerhande peerden met seer groote menichte van alle canten des landts, ende oock van buyten, jae tot van Denemarck toe ghebrocht worden, welck voorwaer lustich is om aensien, ende gerieffelijck om hem selven wel te versien: ende naer den Landtsheere, zijn de Heeren van der stadt d'eerste die hen met peerden stofferen, soo dat wel behoorlijck is. Nae dese twee Peerdtmarckten, volghen ⁺ terstondt de Leermarckten oft Huydmarckten, twee oft drie dagen duerende, daer men groote lederen ende huyden van allerley beesten, drooghe, vette ende ghesoutene te coope vindt: niet alleenlijck die binnens landts vallen, maer die t'alle canten van buyten ghebracht worden, bedraghende een groote somme van penninghen. ⁺

Ten tweeden is dese stadt merckelick grooter, rijcker ende vermaerder begost te worden,

+ Eedt die de Borghers van Antwerpen doen.

+ Prince van Orangien Borggrave van Antwerpen.

+ Antwerpen Hooft van een quartier van Brabandt.

+ Antwerpen contribueert met de andere.

+ Vryheden van Antwerpen gegheven der stadt van Mechelen.

+ Welcke de privilegien der jaermarckten van Antwerpen zijn.

+ Wanneer de jaermarckten van Antwerpen zijn.

+ Hoe langhe datse dueren.

+ Wanneer de betalingen gedaen werden.

+ Peerdtmarckten van Antwerpen.

+ Leermarckten.

+ De tweede oorsake van den rijcdom van Antwerpen.

[p. 71]

ontrent het jaer 1503 ende 4, als de Portugaloisen cortelincx te vooren met wonderbaerlijcke ende verschromelijcke schipvaerdt ende ghereedtschap Calicut inghenomen hadden, ende midts des Konincx verwillinghe, de speceryen ⁺ ende drogheryen begosten uyt Indien in Portugael te brenghen (welck een reyse is van sesthien duysendt mylen, ende wordt gemeynlijck binnen den tijdt van ses maenden ghedaen) ende voorts uyt Portugael ter marckt in dese stadt over te senden: welcke voorseyde speceryen ende drogeryen eertijdts gehaelt plegen te worden door de Roode Zee tot Baruti, ende in Alexandrien: voorts van de Venetianen te Venegien ghebracht, ende alsoo in Italien, Vranckrijck, Duytslandt ende andere landen des Kerstenrijcks overghevoert ende verbreydt. Maer soo de Portugaloisen desen coophandel aengheveerdt, ende daer nae ⁺ eenen Konincklijcken Factoor bestelt hadden om hier vast te blyven, heeft hy de Hooghduytsche allengskens tot dese coopmanschap betrocken, ende ten eersten de Fockers, de Welsers, ⁺ de Hoochstetters, ende een weynich voor alle dese Nicolaes Rechtergem, hier voor verhaelt; welck d'aller eerste is gheweest die met den Factoor van Portugael bespreck ende coop heeft ghemaeckt aengaende specerye, ende de selver aller eerst in Hooghduytslandt ghesonden: soo dat de Hooghduytsche noch niet wetende vande nieuwe reyse der Portugaloisen, door groote verwonderinge twyfelden oft dese speceryen valsch souden wesen: aenghesien zy ghewoon waren, uyt Duytslandt herwaerts over te senden sulcke speceryen als zy van Venegien te lande hadden ghecreghen. ⁺ Ter selver tijdt waren hier sommighe treffelijcke huysghesinnen van Spanjaerden, naemelijck van Diego d'Aro, Diego van Sanian, Fernando van Bernui, ende Antonio van Vaglio: soo dat alle de vreemde cooplieden te Brugghe woonachtich, behalven sommighe Spanjaerden die daer bleven, ontrent het jaer 1516, hier zijn comen woonen, d'een den anderen volghende, grootelijck tot schade van Brugghe, ende tot profijt van Antwerpen. D'eerste waren de Gualterotten, daer nae de Buonvisi, voorts de Spignoli, al t'samen huysen van seer grooten bedryve ende handel.

Byv. [De welcke oock zijn de Enghelsche Natie Aventuriers ghevolght, die aldaer vaste residentie namen met haren lakenhandel voor Duytslandt diensrelijck.]

⁺ Ten derden ende onlangst gheleden, heeft dese stadt begost grooter ende menichvuldigher te worden in't jaer 1542, na den sorghelijcken tocht van den Heer van Longueval ende van Marten van Rossem, de welcke met een groot crijchsheyr midden door het landt trocken: Want de Heeren van den Hove ende ⁺ die van der stadt dese groote sorgelijckheyt aenmerckende, ende bevroedende dat den grooten ende vermaerden rijckdom der stadt, hoe wel seer verre van alle frontieren der vyanden gheleghen, soude moghen betrecken ende belocken tot roof ende buyt, by wat oorsaecke dattet oock ware, om de stadt met ghewelt te overrompelen ende t'overvallen: hebben t'samen wijsselijck besloten de stadtmueren ende vesten te maecken: welcke behalven de fraeyheydt sulcke versekeringhe geven, dat ontallijck veel volcks van desen ende oock van anderen landen herwaerts met groote menichten zijn comen woonen. Daer en boven hadde 'tvoorseyde crijchvolck veel huysen buyten de stadt afghebrandt, ende was oorsaecke dat die van Antwerpen voorts ooc afbranden de voorstadt ende veel andere wooninghen rontom de stadt: daer nae werdt een wet ghestelt, ⁺ dat by Antwerpen op drie duysent vijfhondert voeten nae, gheen huysen en souden moghen getimmert worden. Deshalven die van buyten in de stadt vertreckende, ende die van binnen altijdt grooter ende machtigher van ghetale ende rijckdom wordende, ende d'aencomende profijt aensiende, hebben begost te timmeren ende te metsen t'alle canten binnen de stadt: alsoo dat men rekent, dat Antwerpen zy van dien tijdt af vermenichvuldicht meer dan met drie duysendt huysen: daer en boven zijnder oock meer dan duysent wederom op een nieuw van den grondt af grooter ende wyder opgemaeckt. Tot dese derde vermeerderinghe heeft seer geholpen d'afneminghe van den coophandel ende marckten te Berghen op Zoom, alsoo wy ter behoorlijcker plaetsen van de stadt van Berghen schryvende sullen verclaren. In deser voeghen is de stadt van Antwerpen binnen corte tyden alsoo gegroot ende vermeerdert, dat herwaerts 'tgheberghte, uytghenomen Parijs, geen rijcker noch machtigher en is: ende geeft in menigherley wyse ende maniere den gantschen Nederlanden grootelijck gonste, welvaert ende cracht: ende is sonder twyfel in aller voeghen ende gesteltenissen onder de voornaemste steden van Europa, jae d'aller voornaemste onder alle andere coopsteden der gantscher wereldt te rekenen.

Antwerpen wordt ghemeynlijck ghehouden ⁺ voor een Maeght: want de inwoonders verseeckeren, dat zy heuren waerachtighen Landsheere noyt wederspannich noch afvallich, noyt gheplundert oft gerooft, noyt oock aen heuren maeghdom gheschendt en is gheweest. Wy en vinden voorwaer niet, dat zy heur blinckende suyverheydt, overmidts wederspannicheyt rechtelijck teghen heuren eyghenen Landtsheere, besmet heeft: Maer lesen wel datter verscheyden oproeren tegen de Heeren van der stadt gheschiedt zijn, besonderlijck in't jaer 1476, doen 'tgemeyn volck ende voornemenlijck d'ambacht van de Schippers ende van de Bootsghesellen, door seker verbolghentheyt eenen oploop maeckten, rasende met gewapende hant op't Stadthuys liepen, de selve met gheweldt leydende in heur gemeyn huysen, ende voortsvarende met den staet te reformeren, ende de ghevanghene seer straffelijck te vervolghen, ende sommigen het leven te nemen. Niet te min altoos protesterende dit niet ghedaen te zijn tot hinder oft

+ De speceryen quamen eertijdts door den wech van Venegien.

+ Factoor van den Koninck van Portugael t'Antwerpen.

+ De eerste die in de speceryen te Antwerpen ghehandelt hebben.

+ Den handel van Brugghe is gecomen tot Antwerpen.

+ Tocht van den Heere Longeval op de landen van Brabandt.

+ Waerom Antwerpen gesterct is.

+ Verbodt van te bouwen buyten de mueren van Antwerpen.

+ Antwerpen ghehouden voor een Maeght.

[p. 72]

achterdeel van des Landtsheeren Majesteyt, maer om de voorseyde Heeren van heur misbruycken ende ghebreecken in sonderheydt te straffen.

⁺ By onsen tijdt (mijn voornemen is te spreken, soo ick heb belooft, aengaende den stant der saecken tot het jaer 1560) zijn hier drie merckelijcke dinghen, d'een verscheyden van d'ander, gheschiedt, de welcke wy met corte woorden sullen verhalen. D'eerste is geweest in't jaer 1542, doen de voorseyde Heer van Longueval ende Marten van Rossem, met een vyandich crijchsheyr onversienlijck zijn overghecomen, ende twee daghen lanck voor de stadt blyven ligghen, met groot perijckel der borgheren, ghelijck wy in onse Commentarien in sonderheyt ghenoech verclaert hebben.

⁺ Het tweede was d'incomste van Prince Philips, nu teghenwoordichlijck Catholijck Koninck, in't jaer 1549, in de Herfstmaendt, doen hy hier quam om toecomende ghesworen Landtsheere te worden: welcke Prince soo veel vreuchts ende troosts gaf, als Longueval ende Rossem droefheydts ende vreesen hadden by ghebracht. Dit is voorwaer een Konincklijcke incomste gheweest, jae soo triomphelijck, dat men wel een heel boeck behoefde, om die wel ende gheschicktelijck te verclaren: ghelijck Cornelis Grapheus, hier voor ⁺ dickwils vermaent, Secretaris des eersamen Raedts deser stadt, gheschreven heeft: die ooc vinder ende voortsteller was van veel triomphelijcke dinghen, ende dichter van bycants alle de veersen, devysen ende spreucken die op de triomphpoorten ende op ander lustich geveerdt ende ghereedtschap seer bequamelijck stonden: waer mede hy groote eere behaelt heeft: ghelijck oock de wel gheleerde Steven ⁺ Ambrose Schiappalar (om niemanden 'tzyne te benemen) voortsteller vande wonderlijcke triomphpoorte der Genevoisen, met veelderley historyen ende aerdighe pocteryen wel heerlijck ghemaect. De voorseyde Grapheus heeft op zynen boeck desen tytel gheset; Spectacula in susceptione Philippi Hispan. Principis: tot welcken boeck ick by bedrage, om niet daer af oft toe te doen: maer begheere alleenlijck van twee dingen in't corte te seggen, die hy achterghelaten heeft: ende slechtelijck, nae onse maniere, met een woordt des Princen eedt te verhalen.

⁺ Soo seg ick dan ten eersten, dat de costen ter deser incomsten van de borgers ende vreemdelinghen ghedaen, alle dinghen t'samen gherekent, bedroegen meer dan hondert ende dertich duysent croonen: waer uyt wel te mercken is, als Antwerpen alleen soo grooten oncost heeft ghedaen, hoe veel dat dan het heel becosticht mach hebben: aengesien dat het van gelijcke over al seer costelijck te wercke is ghegaen. Maer de heerlijckheydt voorghestelt hebbende: soo en sal ick niet verswyghen de werringhe ende tweedracht die de ⁺ vreemde natien voortstelden om den voortocht: Eerst hebben d'Italianen menichmael scherpelijck raedt ghehouden onder malcanderen om met treffelijcke redenen voor alle d'ander natien te gaen: maer bevroedende daer nae, dat Italien gheen een Overhooft alleen en heeft, ende door oneenicheyt, den vreemdelinghen te veel steden onderworpen is, hebben de sake laten stille staen. De Denemarckers ende Oosterlinghen, hebben't den Hooghduytschen toeghegheven. De Spanjaerden wouden ⁺ met een nieuw voortstel voor de Hooghduytsche gaen, maer de Keyser heeft hen dit afghewesen teghen heuren wille. De Portugaloisen waren in twist teghen d'Engelsche: maer de Keyser alle saken rypelijck overlegghene, heeft vryelijck 'tvonnisse den Engelschen mede gewesen: deshalven de Portugaloisen ⁺ niet te vreden wesende, en hebben in d'ordinantie van d'incomste heur niet willen vertoonen: hoe wel zy nochtans grooten oncost in cleedinge ende andere dinghen hadden ghedaen. De Florentynen protesteerden tegen de Genevoysen, om dat zy hen den voorganck niet en wouden laten hebben: over welcke de Keyser gheen vonnisse en begheerde te gheven: maer om te verhoeden alle ongheschicktheydt van vechterye, beval, dat soo wel d'een natie als d'andere, die beyde rijckelijck verciert waren, ende schier al te peerde, t'huys souden blyven: niet tegenstaende dat de Koninck van Vranckrijck onlangs te vooren in zijn blyde incomste te Lions, tot gunste der Florentynen, naer de Roomsche ordinantie vonnisse ghewesen hadde. Ten derden sullen wy hier verhalen den eedt onderlinghe tusschen den Landtsheere ende die van der stadt ghedaen. Tusschen het dorp van Berchem ende Antwerpen aen de Laserye, dweers over de strate eenen grooten draeyeboom met yser beslaghen, staet, acht hondert ende vijftich schreden verre van de Keyserpoorte. Desen draeyboom anderssins balie ⁺ ghenoemt, dient ter selver plaetsen tot eenen pael ende uytersten mercksteen des heerlijcken ghebiedts van Antwerpen: gelijck oock buyten alle d'ander poorten der stadt, by ghelijcke wijdde, andere soodanighe draeyboomen staen, ter selver saecken dienende. Hier stont een Capelleken met een triomphpoorte, merckelijck daer toe ghemaeckt, daer de Gheestelijckheyt ende de Heeren van Antwerpen des Princen comste verwachteden: de welcke overghecomen ende met behoorlijcke ceremonien ⁺ ontfanghen wesende, ginck in de Capelle, ende swoer hooghelijck ten heylighen, belovende na zijns vaders doot, voocht der Heyligher Kercken, ende waerachtich beschermer des Heylighen Rijcx te zijn: ende werdt voor sulck ontfanghen van de Gheestelijcheydt ende van den staet van Antwerpen. Na dese voleynde ceremonie gheschiedde zijn incomste, ghelijck voorseyt is, met triomphelijcke heerlijckheydt, ende ontallijcke veel brandende tortsen rijckelijck verbreydt, met schoone schutsels van houte ghemaeckt, de gantsche strate door, hoe wel dattet schoon licht dagh was: maer sulck is 'tghebruyck hier te lande, in't ontfanghen van groote Landtsheeren: welck voorwaer seer lustich is om sien. S'ander

+ Drie merckelijcke dingen geschiet tot Antwerpen in onsen tijdt.

+ Incomste van den Prince Philips binnen Antwerpen.

+ Cornelis Grapheus autheur der veersen van de incomste des Princen.

+ Steven Ambrose Schiappalar.

+ Wat dat coste de incomste des Princen van Spangien in Antwerpen.

+ Querellen onder de natien om den voorganck.

+ De Spanjaerden willen gaen voor de Hooghduytsche.

+ Portugaloisen t'onvreden op den Keyser ende waerom.

+ Limiten ende palen der stadt.

+ Eedt des Princen gedaen aen die van Antwerpen.

[p. 73]

daeghs quam de Prince op't Stadthuys, ter ⁺ steden daer toe geordineert, recht op't uytsien van de plaetse ter marcktwaerts, ende aldaer in de teghenwoordicheyt des Canceliers van Brabandt, der Staten van Antwerpen, ende der gantscher Ghemeynten des volcks, dede sterckelijck den eedt, nae ghewoonte der Hertoghen van Brabant, op't Euangelieboeck, in deser voeghen.

⁺ Wy Philips, van Goods ghenade Prince van Spangien, van beyde Sicilien, van Hierusalem, etc. Eertshertoge van Oostenrijck, Hertogh van Borgondien ende van Brabant, Grave van Habsborg, van Vlaenderen, etc. sweeren in onse aencomste ende erffenisse, vast ende van weerden te houden de redenen ende rechten der Heyliger Kercken, ende der stadt van Antwerpen ende Marcgraefschaps des Heylighen Roomschen Rijcks, ende generalijck alle heure statuten ende privilegien, libellen, exemptien oft vryheden, ende alle heure rechten ende usantien, oude ende nieuwe: diesgelijck oock de privilegien van onse blyde incomste, van ons den voorseyden Staten van Brabant verleent ende verwillight, sonder eenighe exceptie; ende dat wy in gheener manieren daer tegen en sullen doen oft doen doen, noch in't heel noch in deel: maer dat wy al sullen doen wat een goedt ende wettich Heere schuldich is te doen zyner stadt van Antwerpen, den Marckgraefschappe des Heylighs Rijcks van Roome, ende den goeden ondersaten ende inwoonderen der selver: Alsoo helpe ons Godt ende alle zijn Heylighen.

De Magistraten van der stadt swoeren oock zyner Majesteyt, soo hier nae volght.

⁺ Wy Borghemeesteren, Schepenen, ende staet van Antwerpen, beloven ende sweeren den doorluchtichsten Prince van Spangien, van beyde Sicilien, van Hierusalem, etc. Eertshertoge van Oostenrijck, Hertoge van Borgondien ende van Brabandt, Grave van Habsborg, van Vlaenderen, etc. onsen toecomenden, sekeren ende onghetwyfelden Heere, hier teghenwoordich, als Hertoghe van Brabant ende Marckgrave des Heylighen Roomschen Rijcks, hem huldt ende ghetrou te wesen, ende te doen al wat goede ende oprechte ondersaten heuren waerachtighen ende gherechtighen Prince schuldich zijn te doen. Alsoo helpe ons Godt ende alle zijn Heylighen. Ende het volck gevraecht zijnde oft zy't verwillichden, hebben't blydelijck toegestaen ende voor goedt ende van weerden ghehouden, midts de rechte handt ende de stemme opheffende, na des landts sede. Doen begosten van stonden aen de trompetten ende andere welluydende instrumenten met groote vreucht heuren clanck te geven: ende de Konincklijcke Herauten wierpen op de strate in den griel veel gouden ende silveren munten, daer toe besonderlijck in grooten menichten gheslagen ende ghemunt met eenen nieuwen slach ende druck.

⁺ De derde merckelijcke saecke is een droef spel gheweest, gheschiedt in't jaer 1554, in de Hoymaendt, by maniere van eenen oploop door sommighe van den ghemeynen volcke. De voornaemste ende grondelijcke oorsaecke deser beroerten was, om dat de Heeren van der stadt een wet hadden ghemaeckt, met behoorlijcke verwillinghe, datmen nerghens ellers binnen de stadt bier en soude moghen brouwen, dan inde Nieuwstadt, ende hadden oock sekere bieren verboden, die de gebueren daer ontrent broudden: deshalven 'tghemeyn volcxken seer ontstelt, groote opsprake maecte. Hier geviel noch by, dat de Keyser begeerde ⁺ dat de borghers t'zynen dienste ter oorloghen souden trecken, oft in stede van dien een somme ghelts gheven. Deshalven de herten des ghemeynen volcks van daghe te daghe meer verbitterden teghen de Heeren, ende dicwils van d'een ende d'ander zyde spytighe ende dreyghelijcke woorden vloghen, soo dat eyndelijc uyt een cleyn volcxken een groot vuyr ontsteken werdt, in deser manieren. Het gheviel op eenen dagh, dat veel van't gemeyn volcxken qualijck te vreden wesende, op de gemeyn plaetse by het Stadthuys vergadert was, ende clachtich ende twistich werdt met de stadtknechten, soo dat een van dien al geckende ende spottende met sommighe van den gemeynen volcke, seyde: Ghy lieden hebt het segghen, ende de Heeren de daet: want noch desen avondt sal eenen hoop Spanjaerden in de stadt comen, die uwe huysvrouwen sullen beslapen, ter wylen ghy lieden ter oorloghen sult zijn. Dese sotte woorden waren genoech om een groot beroerte te maecken: want de ghene die dit hoorden werden seer ghestoort, ende wouden de handt slaen aen desen stadtdienaer, maer hy nam zijn vertreck in het Stadthuys: deshalven zy meer verweckt tot gramschap, ende den hoop grooter wordende, wouden met gheweldt op't Stadthuys comen: welck gheschiedt soude hebben, en hadde de dienaer niet flucks door een ander poorte de vlucht ghenomen. Door dese beroerte quam de gantsche stadt met der hitten in wapen. Hier sagh men blijckelijck de goetheydt ende stantasticheydt van veel treffelijcke borghers: de welcke siende dat de Heeren gantschelijck ⁺ verhaet waren, hebben schier 'theel bewindt van der stadt aenghenomen: en stelden terstondt sulcken schick tot alle noodtsakelijckheydt, dat het gemeyn volcxken, welck van natueren haeckt nae quaedt te doen, geen macht en hadde. Onder ander hebben dese eerlijcke borghers een seer fraey middel ghevonden, welck naevolghens ende gedenckens weerdich is: want noch in oude noch in nieuwe historyen diesgelijck ghevonden en wort. Te weten, soo de beroerte in de stadt opghestaen was, is 'tghemeyn volck gewapent ende onghewapent gheloopen, om op de groote marckt vergaderinghe te maecken, ende daer wesende met menichten, souden menigherley boose aenslaghen hebben moghen voortstellen tot der gantscher Gemeynten schade. Dese vrome borghers dit bevroedende, wel verselschapt ende ghewapent, sonder op de marckt oft ander plaetsen te loopen ghelijck d'andere, ende soomen plach te doen; hebben haestelijck

+ Costume van Brabant in't ontfangen van den Prince.

+ Forme van den eedt der Hertoghen van Brabant.

+ Eedt der Borgemeesters aen den Prince.

+ Oploop binnen Antwerpen.

+ De Keyser wilt dat die van Antwerpen totter oorloghe contribuirt.

+ Ettelijcke Borgers van Antwerpen regeren de stadt.

[p. 74]

met heur gheselschap de eyghen straten van heur quartieren ingenomen ende ghehouden, soo dat daer niemandt door en mocht passeren: ende den gemeynen volcxken, welck verscheydenlijc over al sweefde, met goede woorden ende oock met dreygementen bevolen, na huys te vertrecken. Aldus benemende den oproerighen de oorsaecke van t'samen te vergaderen, ende de gheleghentheydt om quaedt te doen, werdt den oproer ghestilt: voorts om alle occasie arghernisse te verhoeden, werdt haestelijck tusschen de Heeren ende de Ghemeynte een verdrach ghemaeckt, waer door de ordinantie op't bier ghestelt, die den ⁺ volcke mishaechde, te niete gedaen, ende oock sommighe andere begheerten toeghelaten ende verleent werden. In deser voegen is door deucht der vromer mannen dit groot vyer geluckichlijck uytgheblust, de wapen neder geleght, ende elck wederom nae zijn werck ende handelinghe ghekeert. Maer corts hier nae heeft de Keyser Lazarus Zuendy met eenen grooten hoop Duystsche landtsknechten herwaerts ghesonden, ende terstondt volghden oock de Gouvernante ende andere Heeren met de Cancelrye van Brabandt, om bescheedt te weten van de voorgaende beroerte: jae de Keyserlijcke Majesteyt, die deshalven seer vergramt was, soude selve in persoon ghecomen hebben en hadde hem het flercijn niet gequelt ende belet. Als alle saecken wel neerstichlijck oversien ende ondersocht waren, wert de mishandelinghe seer cleyn ghevonden, onder eenen hoop van het ghemeyn volcxken, der welcker drie oft vier ghestraft werden: ende al wat in dese beroerte verwillight ende toeghelaten was, werdt behendichlijck te niete ghedaen, ende het gheschrift doorschrabt: soo dat alle dinghen in heuren voorighen staet bleven.

⁺ Laet ons nu voortsvarende in't cort besien hoe dese edele stadt geregeert wordt. Eerstelijck heeft Antwerpen voor heuren Heere ende Vorst den Hertoghe van Brabandt, als Marckgrave des Heylighen Rijcks: maer met soo vele ende groote privilegien van outs vercregen, dat zy alsl door heur selven regeert ende bewindet, ghelijck een vrye stadt ende ghemeynen stadt, behouden altijdt den Landtsheere zijn wettelijck recht ende overicheydt. Alsoo dat nae mijn verstandt, dit een maniere van bewindt is luttel verschillende, indien het volcomenlijck onderhouden werde, van de forme ende wyse die de treffelijcke Philosooph ende Historyeschryver Polybius der waerachtigher ende gheluckigher Republijcken gheeft: want hy wilt dat zy vermengt zy met drie staten, te weten Monarchie, Aristocratie ende Democratie: daer de Landtsheere zijn heerschappye, de treffelijckste mannen heur authoriteyt, ende het ghemeyn volck de macht ende wapen behouden.

⁺ Dit is de ghetemperde maticheyt die de Republijcke der Lacedemonien veel eeuwighe tyden lanck onderhouden heeft, ende is de selve oock die langhen tijdt de stadt van Antwerpen onderhouden heeft, ende voorts gheluckichlijck onderhouden sal, wilt Godt: de welcke altijdt eenen Landtsheere in sonderheydt, ende het bewindt des Edeldoms, met verwillinghe ende macht der Ghemeynten ghehadt heeft. Dit regiment ende bewindt der stadt wordt in drie Leden gedeylt: D'eerste mach nae waerachtighe sin ende daet wel gheheeten worden de Nieuwe Heerschappye, inhoudende den oversten Magistraet van Borghemeesters, Schepenen, Tresoriers ende Ontfanghers. Het tweede lidt sullen wy noemen de Oude Heerschappye, in heur begrypende alle de ghene die eertijdts Borghemeesters oft Schepenen zijn gheweest, ende die nu teghenwoordichlijck in de cleyne Magistraet dienen: Het derde wordt ghenoemt ⁺ de Borgherye, oft Poorterye, inhoudende sesentwintich Capiteynen van de Borghers, ⁺ uyt de derthien Wijcken der stadt, met vier Hoofden van Edelmannen, Hooftmannen ghenoemt. Het vierde de Dekenye, begrypende vierenvijftich Dekenen der sevenentwintich ambachten van Antwerpen. Dese vier Leden maecken het corpus, lichaem ende staet van der stadt: hoe wel sommighe willen segghen, datter maer drie Leden en zijn, reeckenende het tweede ende derde voor een: dies aengaende is een seer oudt gheschil, welck noch op den dagh van heden niet ghesticht en is: maer men gaet nu ghemeynlijck daer mede te wercke, als oft vier Leden waren. Laet ons hier, eer dat wy voort varen, wat in sonderheydt segghen van heur verkiesinghe ende officie. Dese Magistraet oft ⁺ Raedt wordt alle jaer ten eersten ende ghewoonlijck ghecosen in de Mey, hoe wel de privilegien inhouden dattet in de Slachtmaendt op Sint Andries dagh moet gheschieden: ende wordt ghedaen in dese naevolghende maniere. De Heeren van der stadt die daer teghenwoordich zijn, noemen negen Edelmannen die hen weerdich duncken te wesen tot desen graet: ende de Hoofden oft Overste der derthien Wijcken van der stadt noemen ander neghen, t'samen comende tot achthien: daer by worden de teghenwoordighe oude Heeren gestelt, oock in ghetale van achthien, ghelijck de nieuwe: want de Buytenborghemeester en wort hier onder niet begrepen: soo datter in't heel sesendertich Edelmans zijn, om nieuwe Heeren van der stadt te wesen: der welcker namen nae het Hof ghesonden worden, daer de verkiesinghe ⁺ moet gheschieden: ende als de Landtsheer oft zijn Stadthouder met zynen Raedt, de ghestaltenisse der mannen ghesien ende overleght heeft, soo neemt hy daer uyt de keur: maer en mach over de helft van de voorgaende Heeren niet veranderen: noch oock twee Broeders oft Neven insetten: ende doet de vercondinghe in dese naervolghende maniere: Hy sendt in de stadt twee Commissarissen, de welcke Ridders van het Gulden Vlies, oft ten minsten Baenderheeren van Brabandt moeten zijn, ende met hen den Cancelier van Brabandt. Dese Commissarissen t'Antwerpen ghekomen zijnde,

+ Accoort tusschen den Heeren ende het volck van Antwerpen.

+ Hoedanich de Policie ende Republijcke van Antwerpen.

+ Leden der heerschappye van Antwerpen.

+ Welck lidt de borgerye is.

+ Dekenen, Hoofden der ambachten in Antwerpen.

+ Op wat tijt de Magistraten in Antwerpen ghecoren werden.

+ Het comt den Prince toe de Magistraten te bevestigen.

[p. 75]

doen den Raet op't Stadthuys versamelen, ende naer sekere ceremonien, verclaren daer terstont, welck de nieuwe Heeren ende Schepenen in dat jaer wesen sullen, noodtsaeckelijck bevestighende de helft van d'andere des voorleden jaers; ghelijck hier voor gheseght is. Dese nieuwe Heeren hebben privilegie ende volle macht, de Borghemeesters te kiesen: niet te min, aenghesien de Landtsheere ghewoon is twee te recommanderen nae zynen sin, soo laet men dat t'zyner belieften, indien zy't behoorlijck moghen wesen. Voorts alle betamelijckheydt onderhoudende, kiesen de voorseyde Heeren van der stadt den Binnenborghemeester uyt heur ghetal, ende den Buytenborghemeester uyt het ghetal der ouder Heeren, oft der voorgaender. Aldus wort de overste Magistraet oft Raedt ghecosen ende ghemaeckt: inhoudende (ghelijck voorsegt is) twee Borghemeesters ende achthien Schepenen, mede begrypende onder dit ghetal der Binnenborgemeester, die oock Schepen is, want alsoo worden teghenwoordichlijck de Heeren van der stadt geheeten: Welcke in dit jaer van tsestich dese naevolghende zijn geweest: Ten eersten Jan van Schoonhoven, Ridder, Buytenborghemeester; Niclaes Rococks, Ridder, Binnenborghemeester; Jan Geeraerdts van den Werve, Constant van Halmale; Hendrick van Berchem, Niclaes Rococks voorseght; Anthonis van Stralen; Jan Hendricks van den Werve; Jacob van der Heyden; Jan Wolfaert ende Coenraedt van Vaglio, al Ridders; Jacob Houtappel; Hendrick van Etten; Jan van Halen; Symon l'Hermite; Reynier van Vrsel; Jan vander Heyden, Jan vander Meeren; Pauwels Schuermans, ende Jan de Herde, Schepenen. Borghemeester is een ⁺ Duytsch woordt, soo veel te seggen, als Meester oft Hooft der Borghers, in't Latijn eyghentlijck Consul gheheeten: Niet teghenstaende wat dat sommighe andere clappen oft beuselen. Schepen dunckt my te wesen een oudt Fransoys woordt, niet teghenstaende het uytlegsel ende bedietsel dat ick anderssins heb ghelesen: want d'outste ghedenckenisse die ick van desen naem vinde, is in Sabellico, ⁺ de welcke schrijft, dat Karel de Groote in Vrieslandt sekere heymelijcke Richters bestellende ter saken van Religie, die haestelijck ende sonder proces de Ketters executeerden, ⁺ de selve Schepenen noemde. Oock vinde ick in de Cronijcken van Vranckrijck, dat als Koninck Philips de tweede, toegenaemt ⁺ Augustus, tot de Cruysvaerdt van Hierusalem trock, in het jaer 1189, liet te Parijs in't bewindt seven mannen, de welcke hy Schepenen noemde, ghelijck noch op den dagh van heden te Parijs ende in veel meer ander Fransche steden die van den Raedt; ende dese moghen in het Latijn ghenoemt werden Senatores.

⁺ De voornaemste ende hooghweerdighste Borghemeester wordt gheheeten Buytenborghemeester: want zijn officie besonderlijck is, buyten te reysen, ende met den Hove ende Staten des landts de toevallende saken te handelen. D'ander wordt de Binnenborghemeester ⁺ ghenoemt: aenghesien zijn ampt eyghentlijck is, binnen de stadt te blyven, besonderlijck sorghe te dragen voor't regiment ende bewindt der selver, ende borghers ende vreemdelinghen te verhooren. Dese hooghste Magistraet heeft seer groote macht in de gantsche Republijcke, ghelijck hier nae achtervolghens blijcken sal. Maer aengaende ⁺ justitie ende gherecht, sitten hier twee Stadthouders des Landtsheeren, d'een over saken den lyve aengaende, d'ander over borgherlijcke: welcke officien de Landtsheere ghemeynlijck gheeft heur leven lanck te bedienen, ende gaen alle d'ander Magistraten te boven in weerdicheydt.

De Stadthouder van saken den lyve aengaende, ⁺ die hooghst gheeert ende gheacht is, wort eygentlijck ende besonderlijck Schoudheydt gheheeten: maer want hy in desen staet gherechtich ghebiedt heeft in seker dorpen hier by liggende, die't Marckgraefschap van Ryen maken, den Marckgraefschappe des Heylighen Rijcx toebehoorende, soo heeft hy mede den tytel van Marcgrave van Ryen, ende heet oock gemeynlijck Marckgrave, in Fransoys Marquis, tot onderscheydt van zynen Stadthouder, die gemeynlijck Schoudheydt genoemt wordt, ende van Erasmus in Latijn, Quaestor Parricidij. Boven desen Stadthouder heeft de Marckgrave veel ander Dienaers, die al t'samen oock den Landsheere bekennen ende eedt doen. Zijn officie is, de quaetdoenders te doen vanghen, justitie ende recht vanden oversten Magistraet te begheeren, voorts de ghewesen sententien ende vonnissen ter executien te stellen: ghelijck hier na ter behoorlijcker plaetsen, breeder verclaert sal worden.

De Stadthouder van borgherlijcke saken ⁺ wordt Amman ghenoemt: de welcke ten gesetten plaetse ende dage ter Bancken sit daer de borgherlijcke saecken bedingt worden: ende zijn officie is, de Heeren te sommeren ende te manen om recht te doen, ende vonnisse te wysen, op costen van onghelijcke; ghelijck wy hier na sullen segghen, ende moet oock de sententien oft vonnissen executeren ende volbrenghen.

De overste Magistraet heeft veel treffelijcke Officieren: maer wy sullen alleenlijck van de voornaemste spreecken: Heeft ten eersten twee Tresoriers oft Penninghmeesters, ende eenen Ontfangher: de welcke een vernoeghe ⁺ des volcks tot drie jaren worden vercoren, op de naevolghende maniere. De Heeren van der stadt ten selven tyde dienende, kiesen drie Edelmannen van de Heeren, die te vooren lest ghedient hebben, ende senden heur namen in gheschrift over, den Dekens van d'Ambachten, die oock deshalven versamelen, ende kiesen met meeste keurvoysen eenen van dese drie oude Heeren, die hen goedt dunckt, tot overste Tresorier: Maer daer teghen in de verkiesinghe van den anderen Tresorier, kiesen de

+ Wat Borghemeester beteeckent.

+ Siet Sabellicum AEnead. 7.

+ Schepen is een Frans woordt.

+ Philippus Augustus stelde de Schepenen in te Parijs.

+ Ampt des Buytenborghemeesters binnen Antwerpen.

+ Schuldighe plicht des Binnenborgemeesters.

+ Hoedanich de Richters van Antwerpen in des Princen naem.

+ Den criminelen Stadthouder seer gherespecteert tot Antwerpen ende zijn ampt.

+ Civile Richter ende zijn ampt.

+ Hoe den Tresoriers vercoren werden.

[p. 76]

voorseyde Dekens drie van de treffelijckste borghers van der stadt, ende gheven heur namen den Heeren over, die eenen van desen uytnemen tot tweeden Tresorier. Diesghelijck in't maecken van den Ontfangher, kiesen de voorseyde Dekenen drie van de deghelijckste borghers van heuren ambachten, ende gheven heur namen den selven Heeren over, de welcke eenen tot Ontfangher kiesen tot heurlieder vernoeginghe. Aldus worden de voorseyde drie Officiers ghemaeckt ende ghecosen. ⁺ Des Tresoriers ampt is, den schat der Ghemeynten te besorghen ende te bedienen, het incomen te doen inbrenghen, ende de ghemeyne schulden te doen betalen, met wete van Borghemeesters ende Schepenen. Nu teghenwoordichlijck zijn in dese officie Dierick van Werve, Ridder; ende Gheeraerdt Gramaye. ⁺ De Ontfangher is, om soo te spreken, als Cassier, gheeft uyt ende ontfangt nae dat de Tresoriers schicken ende bevelen: maer mach ghemeyne dinghen uyt zy selven betalen: ende houdt de boecken ende rekeningen. Nu ter tijdt is Ontfanger Christoffel Pruynen.

⁺ Oock zijn hier twee Pensionarissen; welck een Latijnsch woordt is, ghenomen van pensioen oft salaris die dese ontfangen. De Pensionarissen zijn ghemeynlijck Doctoren oft Licenciaten, wel gheschickt ende vervaren in het bewindt, deshalven den Heeren van der stadt bystaende ende raedt gevende: ende indien eenighe sware saecke overcomt, moghen zy hen beraden met andere, ende heuren raetslach den Heeren verclaren: ende in't cort geseght, zy hebben bycants de selve officie, als de ghene die in de rechten Syndici ghenoemt worden: want zy solliciteren ende beneerstigen de saecken van der stadt, ende alst te passe comt, voeren het woort binnen ende buyten. Ende als de Buytenborghemeester met den Hove ende met de Staten des landts eenighe treffelijcke saecke gaet uytrichten, voert hy altijdt eenen Pensionaris met, om te beraden, schriftueren te maecken, ende het woordt te voeren. Nu ter tijdt zijn in desen graedt Jan Gielis Doctoor, ende Jacob van Wesembeeck.

⁺ Hier zijn vier Greffieren, welcken naem schijnt te comen van het Griecks woort γράφειν, dat is, schryven: want heur voornaemste officie is, alle sententien oft vonnissen, ende andere acten oft rechtshandelen der Borgerlijcker rechten, te schryven ende t'onderteeckenen: d'aenspraecken ende antwoorden van twistighe partyen in de ghemeyne Registers te stellen, de processaeken te bewaren, ende requesten ende andere saken gade te slaen. D'een is nu Cornelis Dijck, d'ander Joachim Polites, de derde Adriaen Dijck, ende de vierde Wilhelm Martini.

⁺ Vier Secretarissen, bedienen in't afwesen der Pensionarissen bycants de selve officie: houden daer en boven den cleynen Seghel: maecken de instrumenten, ende brieven van vercoopinghen, voorwaerden, ende dierghelijcke saecken, onderteeckenen oock de acten van recht in't criminel. Nu teghenwoordichlijck zijn in dienst Alexander Grapheus, Jan van Halle, Jan van Asseliers Doctoor, ende Hendrick Moy. Dit zijn de voornaemste Officiers. Daer zijn oock noch Examinateurs, Schryvers, ende verscheyden ander minder Dienaers, ghelijck de Langhe roede, de vier Corte roeden, Boden ende meer ander, die wy in't gemeyn laten doorloopen, om der cortheydt wille.

Dese overste Magistraet der stadt kiest ⁺ daer nae, door hem selven, sonder tegenwoordicheydt oft verwillinge der Comissarissen des Hofs, alle jare de minder Raedt: Kiest ten eersten uyt het ghetal der Dekenen van d'Ambachten der stadt, twaelf Raedtsmannen, van de gheschicktste ende bequaemste. Maer alle de sevenentwintich Ambachten en hebben dese weerdicheydt van Raedtsmanschap niet: want daer zijn sommige van seer nederen staet, ghelijck de arbeyders, dragers ende andere dierghelijcke: ettelijcke hebben't alle drie, d'andere alle twee jaren, na den staet van het ambacht. Maer de Schippers, de ⁺ Meersseniers, ende de Hoveniers, als d'oudtste ende voornaemste, hebben t'elcken jare doorgaens eenen Raedtsman van den ambachte. Welcke Raedtsmannen alle Maendaghe by de Heeren van der stadt, in den Raedt deghelijck ende heerlijck comen sitten, om de requesten der supplianten, ende andere saecken de Policie ende Ghemeynte aengaende, die ten selven daghe voorcomen, te verhooren, ende heur meyninghe in alle ghevalle vryelijck te seggen. Indien zy oock ergens eenich quaedt gherucht, oft yet anders der ghemeyner welvaert aengaende, hooren, dat den Rade ghewaerschouwt behoort te worden, 'tselve doen zy seer vlytichlijck: maer in ghewichtighe saken, wort den grooten oft breeden Raedt versamelt, ghelijckwy hier nae sullen verclaren.

De selve Magistraet verkiest oock den ⁺ Raedt van der Hallen, inhoudende twee Gilddekens als Hoofden, twee Weerdeyns, ende acht Oudermans; waer af de twee gheweest moeten hebben Schepenen van den oversten Raedt: voorts eenen Greffier, ende ander Officiers. Voor dese Heeren comen alle de twisten ende saecken van wolle, allerley wollewerck, oft der wollen eenichsins aengaende, als Lakenen, Camelotten, Sargien, Tapisseryen, Alluyn, Weedt, Meecrappe, ende diergelijcke: maer d'appellatien comen voor den hooghsten Raedt. Nu ter tijdt zijn hier Dekenen Lancelot van Vrsel, Jacob van Berchem: Weerdeyns Marck Schoit, ende Dominicus de Herde: Schepenen Cornelis de Wyse, Wilhelm Schoit, Gommaer van Halmael, Peeter van Liere, Jan van der Noodt, Jan de Pape, Gielis van Martselaer ende Niclaes de Voocht.

Oock kiest de voorseyde Magistraet twee ⁺ Keurmeesters, die in Latijn mogen genoemt worden AEdiles Curules: dese moeten te vooren Schepenen gheweest hebben: tot welcke twee de derde inghestelt wordt van de Lantsheere. Deser officie is besonderlijck sorghe te

+ Welck het ampt des Tresoriers is.

+ Wat de Ontfanger is, ende zijn ampt.

+ Wat Pensionarissen zijn, ende heur ampt.

+ De vier Greffieren van Antwerpen, ende haer last.

+ Vier Secretarissen.

+ Wat officien de Borghemeester maecken mach.

+ De oudtste ambachten der stadt van Antwerpen.

+ Hoedanich de Magistraet van der Halle, ende zijn ampt.

+ Keurmeesters, wat Magistraet, ende haer last.

[p. 77]

draghen van lijfneeringhe ende eetware, ende toe te sien dat het broodt met behoorlijck ghewicht, wijn ende bier ten betamelijcken pryse, ende vleesch ende ander eetware versch ende oprecht vercocht worde. T'saterdaeghs, welck den voornaemsten marcktdach is, stelt de Keurmeester het ghewicht van't broodt de gheheele weke door na den prijs van't Graen ende Koren, soo het dien dagh gheldt: ende in dien hy over al in de backeryen omgaende, oft anderssins, bedrogh oft ghebreck bevindt, neemt boete ende breucke daer af. De selve Keurmeester ten voorseyden marcktdaghe wederom op't Stadthuys comende, teeckent daer in eenen ghewoonlicken boeck den prijs van Graen ende ander dinghen, om de prysen van de voorleden jaren vervolghens te moghen sien, ende daer nae voorsichtichlijck in veel saecken te moghen handelen. Maer behalven op ghemeyn broodt, wijn ende bier, en wordt gheenen prijs op vleesch oft ander eetware geset: welck sonder twyfel een groot misbruyck is: want hoe wel hier overvloedt van alle dinghen is, nochtans ist al dier: ende zy ontschuldighen heur, midts het ghetal ende menichte der vreemdelinghen.

⁺ Daer en boven kiest hy vier Richters over der Weesen saecken, waer af de twee moeten Schepenen zijn gheweest: dese worden Weesenmeesters gheheeten, want zy gheheelijck de voochdye ende bescherminghe der Weesen hebben.

⁺ Verkiest oock alle jaer vier Richters ende eenen Greffier, om injurie, smaet ende vyantschap te slichten: de welcke deshalven Peysmaeckers gheheeten worden.

Oock kiest hy alle jaer twee Aelmoesseniers, om 'tgetal van viere te ververschen, die ghewoonlijck dese officie bedienen, wel ghestaedde ende rijcke borghers van der stadt, de welcke daghelijcx wel neerstichlijck ende ghewillichlijck d'aelmoessen in de kercken ende ⁺ over al omhalen, besonderlick op hooge feestdaghen: ende al wat hen om Goods wille wort ghegheven (welck meer dan dertich duysent ducaten jaerlijcks bedraecht) 'tselve deylen zy uyt, nae heur ghewoonlijcke ordinantie, ende nae heur conscientie ende goedtduncken, den armen menschen, den Gasthuysen, Goodshuysen, ende anderen plaetsen der stadt, ende doen voorwaer heylighe wercken van barmherticheyt; zy verschieten altoos een goede somme van penninghen van heur eyghen goedt, om in der noodt uyt te reycken. Soo dat met dese versieninghe ende met het ghene dat veel godtvruchtighe ende rijcke lieden in heur dootbedde by testamente maecken ende achterlaten, voorts oock met seker incomen daer toe bewaert, de arme menschen in sulcker voegen versien worden, dat men hen verbiedt achter strate te loopen bedelen, ende 'tvolck te quellen, uytghenomen sekere feestdaghen, tyden ende uren. Daer en boven houden ende voeden ⁺ dese Aelmoesseniers tot eenen sekeren ouderdom, ontrent twee oft drie duysent armer menschen kinderen, ende ander onnoosele, die hen ghegeven worden, de welcke zy verscheyden oeffeningen ende ambachten doen leeren, ende soo wel de knechtkens als de meyskens, deuchdelijck, loffelijck ende eerlijck metter tijt bestellen ende besteden.

Dese selve overste Magistraet maect oock voor twee naeste jaren, uyt elcken wijck van ⁺ der stadt, twee Capiteynen, Wijckmeesters ghenoemt: ende want daer derthien wijcken zijn, soo comt 'tghetal van de Wijckmeesters tot sesentwintich toe. Boven de welcke den Raedt noch vier Edelmannen van der stadt gheeft, ghenoemt Hooftmannen, als Overhoofden ende Beschermers, die den Wijckmeesters behulpich ende gunstich zijn daer't noodt is, voeren oock het woordt voor hen in den Raedt, ende doen meer ander diensten: soo dat desen staet voorwaer in veel dinghen wel ghelijckt by d'authoriteyt van d'oude Tribuni plebis te Room, indien gheoorloft is 'tgroot met het cleyn te verghelijcken. Boven de voorseyde Hooftmannen, heeft noch elcken wijck twee andere Edelmannen voor Overste, die in alle de treffelijckste voorvallende saken den Wijckmeesters bystandich ende behulpich zijn: Aldus maecken dese sesentwintich Capiteynen met heur Overhoofden, het derde lidt van den staet der stadt. Maer hoe wel elck van dese Capiteynen ghecosen wort voor twee jaren, nochtans gaet men alsoo te wercke, dat alle jare de helft verandert wort, op dese maniere: De derthien van dese sesentwintich Wijckmeesters (waer af voor elcken wijck een is) die alreedt twee jaren ghedient hebben, moeten als heuren tijdt uyt is, in gheschrift den voorseyden oversten Magistraet overgheven een seker ghetal van mannen uyt heur quartieren, bequaem ende gheschickt tot dese officie: uyt welcken getale de Heeren door heur eygen authoriteyt daer nae derthien kiesen voor de twee toecomende jaren, ende dit wordt jaerlijcks aldus ghedaen, om dat de oude blyvende, de nieuwe aencomende doorgaens onderwysen souden. D'officie van dese sesentwintich Capiteynen met ⁺ heur Hooftmannen, is, besonder goede rekeninghe te houden van de weerbaer mannen die in heur quartier zijn, ende die te vergaderen ende t'samen te brenghen alst noodt is: Ende de Borgers van dese Wijcken zijn verbonden hen te wapenen t'allen versoecke, ende t'allen tyde by daghe ende by nachte daer hen bevolen wordt te volgen met haer banieren ende vendelen: soo dat het een seer treffelijcke officie is, ende het derde lidt van den staet van Antwerpen, alsoo voorseyt is. Elck van dese Capiteynen heeft zijn Hondertste mannen, ende de Hondertste mannen heur Thiende mannen ende ander Rotmeesters, met seer goeden ende wel onderhouden schick.

Noch maeckt de selve overste Magistraet ⁺ alle jaer de vierenvijftich Dekenen van de sevenentwintich Ambachten der stadt, wesende 'tvierde ende leste lidt van den staet, alsoo voorseydt is: ende worden vercosen aldus: Het volck van elck ambacht in sonderheydt vergadert ter ghesetter plaetsen, kiesen daer onder malcanderen ses van de voornaemste ende

+ Weesmeesters ende heuren staet.

+ Wat de Peysmaeckers t'Antwerpen zijn.

+ Policie op de toesicht der armen.

+ Arme kinderen t'Antwerpen onderhouden, ende hoe vele.

+ Capiteynen der Wijcken, ende hoe die gecoren werden.

+ Welck den last der Hooftmannen ende Wijckmeesters is.

+ Van wie de Dekenen der Ambachten gecoren werden.

[p. 78]

bequaemste uyt den hoop, ende gheven die in gheschrift over den voorseyden Magistraet, die nae zijn beliefte twee kiest uyt elcken ambachte. De ghene die aldus vercoren worden, zijn Dekens ende Hoofden van dat ambacht, voor een jaer: maer dese verkiesen noch twee andere voornaemste van den ambachte, tot hulpe ende bystant, die oock het selve Dekenschap bedienen, ende doen mede in des Borghemeesters handt den eedt van ghetrouwicheydt ende ghediensticheydt. D'officie van ⁺ dese Dekens ende Bystanders is, mede te comen in de vergaderinghe alsmen ghemeynen Raedt houdt op't Stadthuys, om met d'ander Leden te traeteren, ende t'samen te beraden: toe te sien, dat de gene die in't ambacht comt, by proeve bequaem ende oprecht zy: eendrachticheydt onder malcanderen te beneerstigen: kennisse te hebben van schulden ende wederschulden, minnelijck verdrach te maken, ende met redene te beschermen van allerley gheweldt. Nu tegenwoordichlijck zijn dese Ambachten ghescheyden in sevenentwintich deelen: ende onder elck deel worden veelderley ambachtslieden begrepen. Het oudtste Ambacht ⁺ ende voor alle d'ander gaende, is d'Ambacht van de Schippers, den welcken 'tmeeste deel van de schepen toebehooren, die men ghemeynlijck voor de stadt siet ligghen, altijt bereet ende toegerust, niet alleenlijck om herwaerts ende derwaerts binnenslandts, oft in Enghelandt te varen, maer oock in alle andere landen. Het machtichste van rijckdom ⁺ is het ambacht van de Meersse, inhoudende alle Cooplieden, Constenaers, ende Ambachtslieden, die gouden, silveren ende syden laecken, wollen laecken ende ander doeck uyt snyden, ende allerley dinghen met mate ende ghewichte van de cleyne waghe vercoopen.

⁺ De Hoofden van d'Ambachten zijn verbonden ten eynde van heuren dienst, rekeninghe ende bewijs te doen van heur bedieninghe, in de teghenwoordicheydt van twee Schepenen ende eenen Secretaris: Ende in ghevalle yemandt van den ambachte over dese Hoofden claechde, oft datter eenighe ongheschicktheyt gheschiedde, soo doen dese Schepenen heur neersticheyt om daer toe te sien, ende 'tgeschil te slissen: maer als zy 't niet en connen, oft oock niet en willen bescheeden, soo brenghen zy't voor den Raet van der stadt, die terstont daer toe siet. Dit zijn de voornaemste Magistraten ende Officieren der stadt, die d'opperste Magistraet maeckt ende gheeft. Daer woden noch sommige andere minder ende van cleynder weerden door hem ghegheven, daer ick hier niet af en spreke.

⁺ Daer en boven worden hier (onder veel andere) seven van de oudtste ende voornaemste gesworen Medicijnmeesters van de stadt geloont: waer af de twee leste schuldich zijn ter weken twee oft driemael in de Gasthuysen te gaen, om de crancke met vlyticheyt ende Christelijcke liefde te besoecken ende te ghenesen. Nu teghenwoordichlijck zijn in dit getal Seger Cobleger, Cornelis Spierinck, Jan Gorop van Beke, Lambert Wouters van Rithuysen, Geeraerdt van Berghen, Lambrecht van Tuylt, ende Peeter Caoule. Oock zijn daer seven gesworen ende gheloonde Chirurgijns, de welcke van ghelijck schuldich zijn, te sekeren tyde ende stonde in de Gasthuysen te gaen, om met heur bystant de crancke menschen te dienen ende te helpen. Daer ⁺ en boven heeft de stadt Meters, Landtmeters, Timmerlieden, Metsers, Slotemakers, ende andere bequame ende getrouwe wercklieden: jae oock gheschickte, ghesworene ende geloonde Vroedevrouwen, om in alle dingen ghetrouwen ende ghereeden toevlucht te hebben.

Noch heeft de stadt boven dien, ses Gheselschappen ⁺ oft Broederschappen, hier te lande Gilden ghenoemt: die elck nae de leste insettinghe, twee hondert mannen inhouden, daer toe van de Hooftlieden vercoren zijnde: die sulcke borgers daer toe ontbieden, als hen goedt dunckt, met soodanige authoriteyt, dat de ontbodene sonder wettelijcke oorsaecke, gheenssins en mach weygheren. Van dese ses Gilden zijnder twee van den Voetboge: d'een van den ouden, ende d'ander van den nieuwen; twee van den Handtboghe, een van de Handtbusse, ende de seste van't Slachsweert met beyde handen: maer de voornaemste is die van den ouden Voetboghe, de welcke (soo wel van dese stadt als van andere in Brabandt) hebben heur Hertoghen, ter tijdt als zy anders gheen Vorstendommen en hadden ende cleyn van macht waren, gedient tot Gardeknechten ende Artchiers: te weten, als de Hertoghe woude van Antwerpen na Bruyssel reysen, soo verselschapte hem de voorseyde Gilde van den ouden Voetboghe van Antwerpen, tot de naeste stadt, naemelijck Mechelen: ende de Gilde van Mechelen voorts tot Bruyssel toe. Overmidts welcke diensten zy van heur Landsheeren veel gratien en privilegien vercregen hebben: jae souden indien noch op den dagh van heden sulcks van henlieden versocht werde, den selven dienst doen. Elcke van dese voorseyde Gilden kiest selve twee Dekenen tot Hooftlieden, met heur Stadthouders, die van den Raedt der stadt bevesticht worden. Hebben daer en boven tot Beschermheer eenen Edelman vander stadt, den ⁺ welcken zy Hooftman noemen. Die van de Handtbusse hebben Heer Lancelot van Vrsel: ende die van den Slachsweerde Heer Hendrick van Berchem: welcke beyde heur leven lanck 'tHooftmanschap houden. De twee Gilden van den ouden ende nieuwen Voetboghe, hebben altijdt tot heuren Hooftman den Buytenborgemeester: ende d'ander twee voorseyde den Binnenborgemeester. Voorts ⁺ maeckt elcke Ghilde alle jaer eenen Koninck uyt heur geselschap die't Hooft van allen is: ende de ghene is Koninck die met Voetboge, Handtboge oft Handtbusse in't openbaer ten ghesetten daghe het teecken, welck eenen houten Papegay is, op een lange stange seer hooge verheven staende, af schiet: ende van d'ander is de gene Koninck die met de wapen ten ghesetten daghe openbaerlijck de beste proeve doet. Als de Koninck ghemaeckt is, hou-

+ Welck het ampt van de Dekens der ambachten.

+ Het ambacht der schippers is het oudtste.

+ Meersseniers ambacht is het rijckste.

+ Dekens zijn ghebonden rekeninghe te doen.

+ Medicijns geloont van de stadt.

+ Ghesworen wercklieden, ghegagiert van de stadt.

+ Broederschappen der wapenen binnen Antwerpen.

+ Beschermers vande Broederschappen der wapenen.

+ Wien het gevalt Koninc te zijn.

[p. 79]

den zy groote maeltyden ende bancketten, meestendeels ten coste van de selve Ghilde oft Broederschap die van oudts seker incomende goeden ende renten heeft. Dese Koningen beginnen zy te maken, den eersten Sondagh nae Sint Jansmisse, ende varen alsoo voorts van Sondaghe te Sondage, tot dattet al gedaen is, welck een goede wyle tijdts duert. Voorts oeffenen zy hen op Heylighdagen, in sekere groote Hoven, van de Ghemeynte daer toe bestelt, Schutterhoven ghenoemt; met wapenen van heur conste; spelende om prysen van eeren, ende dierghelijcke, welcke zy daer nae met malcanderen blydelijck ghenieten. ⁺ Deser voornaemste officie is, wacht te houden aen de vesten, poorten, ende andere noodtlijcke plaetsen van der stadt, als buyten eenich gherucht is van vyanden, oft binnen eenich quaedt vermoedt van muyterye, oploop, oft andere ongheschicktheydt. Alle de Gildebroeders zijn ingheboren borghers, ende sommighe wel ghestaedde vreemdelingen: maer niemandt en mach Gildebroeder worden, hy en zy van twintich tot tsestich jaren oudt, ende sonder smette van laster oft schande. ⁺ Noch zijn hier de Ghilden oft Broederschappen van de Besnydenisse: van onser Vrouwen Capelle, van't Heylich Cruys, ende meer andere voor verhaeldt.

⁺ Boven alle dese heeft Antwerpen drie Gilden van Rethorijcke genoemt, te weten Violiere Goudtbloeme ende Olijftack, de welcke dienen om in sekere tyden ende gheleghentheden, in heur openbare bestelde plaetse, 'tvolck t'onderhouden ende vrolijck te maecken met Comedien, Tragedien ende ander historien, met lustighe, rustighe ende stichtende byspelen, ghedichten ende refereynen, volgende hier in de Griecken ende Romeynen, daer men veel goede ende oorboorlijcke dinghen uyt mach ⁺ sien ende leeren. De voornaemste ende outste van dese voorseyde drie Gilden is de Violiere, in de welcke meestendeels al Schilders zijn, die in alle heur wercken bescheedt ende ghetuyghenisse geven van heur scherpsinnicheydt ⁺ ende verstandicheydt. Maer aenghesien de conste der schilderyen een treffelijcke saecke is, aengaende profijt ende eere; niet alleenlijck t'Antwerpen, ende te Mechelen, daer het een ambacht is seer groot van weerden; maer oock de gantsche Nederlanden door: soo dunckt my behoorlijck ende betamelijck te wesen hier ettelijcke te noemen vande ghene die in dese landen de conste meest hebben verbreydt ende verciert, waer af sommighe noch leven, ende sommighe overleden zijn. Ten eersten seg ick, dat in dese landtschappen alleen meer Schilders zijn van allerley wyse ende conste, dan in veel ander Provincien tseffens: ende ghelijck 'tghetal ende d'oeffeninge groot is, alsoo zijn ende hebben gheweest seer groote meesters van consten ende vonden. De ⁺ voornaemste ende vermaerdtste, by onsen tyden ghestorven, zijn geweest, Jan van Eyck, die (ghelijck Georgius Vasarius Aretinus in zijn schoon boeck van d'excellente Schilders vertelt) ontrent het jaer 1410 d'olyverwe gevonden heeft, welck een treffelijck dinck is in dese conste, want het bewaert de verwe ⁺ schier tot in der eeuwicheydt: ende en is noyt by menschen ghedenckenisse ghevonden gheweest, daer men kennisse mocht af hebben. Dese heeft zijn stucken ende wercken van schilderye ghesonden in Italien aen den grooten Alfonse Koninck van Napels, aen den Hertoghe van Vrbin ende andere Princen ende Vorsten, die seer hoogh gheacht werden, deshalven de groote Heere Laurens van Medicis oock zijn deel daer af creech. Men vindt ⁺ onder andere zyne stucken hier te lande, te Gent in Sint Bavens kercke, een seer schoone tafele van de triomphe des Lams Goods, hoe wel sommighe oneygentlijck dat noemen van Adam ende Eva, welck in der waerheyt een wonderbaerlijck werck is, soo dat Koninck Philips 'tselve seer begheerende te hebben, maer hem niet verstoutende van daer te nemen, eyndelick dit heeft doen contrefeyten, om in Spangien te senden, door den seer uytnemenden meester Michiel Cocksien, de welcke wel twee jaren lanck daer over onledich was, ende zijn werck constichlijck voldaen hebbende, heeft boven alle teercosten, ende becostinghe van verwen ende andere dinghen; nae't schatten ende segghen by vier meesters in de conste; van den Koninck twee duysent ducaten voor't maecksel ontfanghen: maer soo hy daer mede niet te vreden en was, heeft de Koninck daer en boven noch zijn mildicheydt ghetoont. Diesghelijck is te Brugghe in Sint Donaes kercke een seer schoone schilderye vanden selven meester, met 'tbeeldt van onse Vrouwe, ende van andere Heyligen: ende t'Ypre oock een ander seer schoone ende constige. Dese voorseyde Jan van Eyck woonde meestendeels in de triomphante stadt van Brugghe: daer hy ten lesten in grooter eeren is ghestorven. Hem volchde in de selve conste Hubrecht zijn broeder, die by hem woonde, ende schilderde op de selve wercken. Na de voorseyde Jan ende Hubrecht volchde in deucht ende vermaertheyt Rogier van der Weyden van Bruyssel, die onder ander stucken gemaect heeft de vier weerdighe tafelen van wonderlijcke historie op't propoost ende exempel van justitie te doen, welcke te Bruyssel op der Heeren huys, in de selve camere daer men de saken beraedt, ghesien wordt. Nae desen Rogier is Hausse zijn leerjonghe gecomen, die den Portinaren een costelick viercantich tafereel heeft ghemaeckt, welck nu teghenwoordichlijck de Hertoghe van Florencen heeft: ende den selven Medici heeft hy de schoon tafel van Careggi gemaect. Daer na zijn achter een gevolcht Lodewijck van Leuven, Peeter Christe, Marten van Hollandt ende Joos van Gent, die de edele schilderye van't Avontmael ghemaeckt heeft voor den Hertoge van Vrbin. Nae hem is ghecomen Hugo van Antwerpen, die de seer schoone tafel heeft geschildert die te Florence in Sinte Marie la Nova gesien wort. Hier by sullen wy veel andere overledene al t'samen over hoop brenghen, die voorwaer seer vermaert ende treffelijck zijn gheweest:

+ Ampt van de Broederschappen der wapenen.

+ Andere Broederschappen van Antwerpen.

+ Drie Camers van Rethorijcke binnen Antwerpen.

+ Hoedanige de Broederschap Violiere ghenoemt.

+ Wtnementheyt van de conste der schilderyen.

+ Wtnemende Schilders van Nederlandt.

+ Wie ghevonden heeft de olyverwe.

+ Wercken van Jan van Eyck.

[p. 80]

Ten eersten Dierick van Leuven, een seer groot constenaer: Quinten van Leuven, uytnemende groot meester van figueren te maecken, waer af onder andere de overschoone tafel van onsen Heere, in onser Vrouwen kercke hier t'Antwerpen gesien wordt: Joos van Cleve, borgher van Antwerpen, seer seltsaem in't coloreren, ende soo uytnemende in natuerlijcke contrefeytinge, dat soo Koninck Fransoys d'eerste dies naems in Vranckrijck, sommighe mannen herwaerts over ghesonden hadde, om eenighen uytnemenden meester in 'tHof te brenghen, dese vercoren ende in Vrancrijck ghevoert werdt: daer hy den Koninck, ⁺ de Koninginne ende andere Princen met hooghen lof ende grooten loon uytgheschildert heeft: Jeronymus Bosch van Shertoghenbosch, een seer vermaert ende wonderlijc vinder van vreemde drollen ende seltsame grillen: Bernaert van Bruyssel: Jan van Ber: Mathijs Cock van Antwerpen: Jan van Hemssen gheboren by Antwerpen: Symon Beninck, seer groot meester in't vermillioenen: Gheeraert uytnemende constich in't verlichten, ende Lancelot seer wonderbaer in levende ende natuerlijck vuyr nae den schijn te maecken, ghelijck den brandt van Troyen, ende dierghelijcke, alle drie gheboren van Brugghe: Jan van Mabeuge, welck aller eerst uyt Italien in dese landen ghebrocht heeft de conste van historyen, ende poeteryen met naeckt figueren te schilderen, heeft oock onder ander wercken de seer schoone tafel ghemaeckt inde groote Abdye van Middelborg in Zeelandt: Jan Cornelis van Amsterdam, een treffelijck goet Schilder, ende geleert man: Lambrecht van Amsterdam.

Byv. [Tot zijnder gheheughenisse noch tot Haerlem in het Princen Hof, eertijts der Jacopynen Klooster, in weerden ghehouden werdt zijn handtwerck ende afbeeldinge nae't leven, der Jerusalemsche Ridderen, onder de welcke hy hem selfs nae't leven seer constelijck gheconterfeyt heeft.]

Jan Schorle Canonick van Vtrecht, een weerdich meester in't aengheven van timmeringe, ende in't schilderen, die uyt Italien veel nieuwe vonden en manieren van schilderen heeft gebracht: Symon Marinion van Valencijn seer uytnemende Schilder, ende gheleert man: Joachim Pattenier van Bovines: Hendrick van Dinant, Jan Bellejambe van Douay: Dierick van Haerlem.

Byv. [Welckers uytnemende Outaer ghewrocht in aller patientie, wel eertijdts gestaen heeft ten Regulieren, inhoudende het leven van S. Baven, voortijdts patroon tot Ghent ende Haerlem: daer beneffens de heerlijcke landouwe ontrent Haerlem, ende de ghestaltenisse van die nae't leven afgebeeldt, het Regulieren Convent, het Huys te Cleef, aerden Hout, en den hollen Boom aldaer voortijdts vermaert: ooc mede de Noordzyde van het groote Kerckhof tot Haerlem, noch in grooter weerden by een liefhebber gehouden werdt. De wercken van Mostaert by den navrienden ende by den S. Jans Heeren noch heerlijck vertoont werden.]

Ende Frans Mostaert ooc van Haerlem, seer constich in landouwen met olyverwe geschildert: Peeter Coeck van Aelst, fray schilder ende vinder van patroonen van tapisserye ende legwerck: welcken de lof gegeven wort, dat hy het meesterstuck van't aengheven der timmeringhen uyt Italien ghebracht, ende daer en boven de uytnemende wercken van Sebastiaen Serlio van Bolonien in de Nederduytsche spraecke overgheset heeft, tot des landts grooten dienst ende voordeel, soo men seght: Jan van Calcker in Italien ghestorven: Karel van Ypre: Marten van Zierickzee: ende Lucas Hurembout van Gent, seer constich in't schilderen, besonderlijck in't verlichten. Voorts zijn hier veel uytnemende wel geschickte vrouwen in de conste der schilderyen gheweest, waer af wy alleenlijck drie sullen noemen: d'een Susanna, des voorseyden Lucas Hurembouts suster, soo uytnemende fraey in't schilderen, besonder in't cleyn werck, ende in't verlichten, dat Koninck Hendrick d'achtste van Engelandt, heur met veel giften ende versieninghen by hem in Enghelandt betrock, daer zy eenen langhen tijt van jaren in groote gunste ende gratie des Hofs leefde, ende eyndelijck rijck ende wel gheeert sterf. De tweede Clara Keysers, oock van Ghent gheboren, groote schildersse ende verlichtersse, de welcke tachtentich jaren lanck eerlijcke maecht heeft gheleeft. De derde, Anna, dochter van den voorverhaelden M. Segher, Medicijnmeester, gheboren van Breda, ende borgher van Antwerpen; welcke Anna seer deuchdelijck ende godtvruchtich, oock maecht blyvende, onlancks is ghestorven. Laet ons nu spreken vande levende, ende stellen ten eersten Frans Floris, soo uytnemende Schilder in zijn eygen conste van vindinghe ende beworpinghe, dat herwaerts 'tgheberghte in soo veel Provincien zijns ghelijck veel licht niet en is: want hy is een sonderlingh meester, ende daer en boven een rustich ende beleeft man van natueren: desen wordt de prijs ghegheven dat hy uyt Italien ghebracht heeft de conste van muysvleesch ende vel des lichaems aerdichlijck ende wonderbaerlijck te schilderen. Daer naer Wilhelm Cay van Breda, borger van Antwerpen, seer fraey Schilder van historyen, maer uytnemende in het beworpen nae't leven, een sober, statich ende scherpsinnich man: Jan Quintin, des voorverhaelden Quintins van Leuven sone: Jeronymus Cock, vinder ende verbreyder in druck van Jeronymus Boschs ende van ander uytnemende Schilders wercken, deshalven hy lof ende eere der consten aengaende verdient heeft: Marten de Vos, goet meester van verwen ende vonden, ende nae't leven te maecken: Louys van Hort, fraey in veel dinghen te beworpen ende contrefeyten, ende Jacob Grimer groot constenaer in landtschappen te maken; al t'samen gheboren van Antwerpen: Michiel Cocksien hier voor genoemt, seer constich ende vermaert in't schilderen; deshalven zyne wercken in grooter weerden ghehouden werden: Hans Bol uytnemende fraey in landouwen te schilderen metter penne: Christiaen ende Hendrick Pa-

+ Fransoys d'eerste diens naems doet hem afschilderen.

[p. 81]

lidam, leerjongher van Frans Floris, noch jonck maer seer scherpsinnich ende gheestich, de welcke een wyle tijts by den Hertoge van Florencen zijn conste heeft ghetoont: ende is voorts naer Room ghetrocken, alle vier van Mechelen gheboren. Anthonis Morre van Vtrecht Koninck Philips Schilder, een seer vermaert ende treffelijck meester, besonder in behendichlijck ende vlytichlijck nae het leven uyt te schilderen: deshalven hy midts groote verwonderinghe wel bemindt wordt, ende is daer en boven met andere gratien ende gheschicktheden verciert: Lambert Lombaerdt van Luyck, een loffelijck, gheleerdt ende verstandich man, niet alleen seer constich in het schilderen, maer oock in't aengeven van timmerwerck: ende is een tijdt lanck leermeester gheweest van Frans Floris ende Wilhelm Cay, hier voor verhaelt: Dese heeft boven andere zyne deuchden, groote ghenoechte in oude munten ende medalien, die hy in grooten ghetale heeft vergadert, ende noch daghelijck is vergaderende: Peeter Brueghel van Breda, groot Naevolgher van Jeronymus Boschs consten ende grillen, ende wordt deshalven de tweede Jeronymus Bosch gheheeten: Peeter Aertsen, anderssins Langhe Peeter van Amsterdam, een seer vermaert ende weerdich meester, die de overschoone groote tafel met heur bytafelen in onser Vrouwen Kercke t'Amsterdam ghemaeckt heeft, welcke schilderye met het cieraet ontrent twee duysendt croonen ghecost heeft: Marten Heemskercke uyt Hollandt, Jan Schorels leerjonghen.

Byv. [Noch gheven ghetuygenisse de wercken van Heemskercke van zijn meesterschap, ende tot zijn ghedenckenisse in weerden by de stadt van Haerlem ghehouden werden, eertijdts den schilders Outaer, die hy't Gilde gheschoncken heeft, daerinne afghebeeldt Sint Lucas, schilderende op zynen setel de maghet Marie met haer soon: met een Papegay korf. In gheen minder estime de deuren van den Drapenierders Outaer, afbeeldende de Gheboorte Christi, ende de Enghelsche groete.]

Lambrecht van Hort van Amersfort, fraey Schilder ende beworper van timmerwerck: Gielis Mostaert, des voorseyden Frans broeder: Peeter Poerbus, ende zijn sone Frans, leerjonghen van Frans Floris, al is hy noch jonck, seer constrijck schijnt: Joris Hoefnagel, heel jonck van jaren, is een besonder meester in de conste van vermillioenen, ende seer vervaren in't uytschilderen nae't leven, ende heeft deshalven goedt pensioen van den Hertogh van Beyeren: Jan Vredeman een Vries geboren, met soo veel andere goede meesters, ende aencomende aerdighe jonghers, datmen wel behoefde een eyghen boeck in sonderheyt te maecken, om die al t'samen te noemen.

Byv. [Oock mede in grooter estime de sone van Pieter voorseyt, ende Cornelis Cornelissen Swan in zijn naeckten, discipel van Langhe Pieter, wiens wercken by de stadt van Haerlem tot zyner eeren vertoont werden. Niet min gepresen in landtschappen ende inventie Karel van Mander, overmidts de troubelen uyt zijn gheboortplaetse Vlaenderen, in Hollandt gheweken, alwaer hy oock ghestorven is. Maer in d'afbeeldinghe der Zee, tempeesten ende scheepshandelinge Die Vroom wijdt vermaert wort.]

Van de Vrouwen persoonen uytnemende in dese conste die noch leven, sullen wy hier vier noemen: D'eerste is Levine des voorseyden Meester Symons van Brugghe dochter, in het vermillioenen ende verlichten, ghelijck de vader, soo uytnemende gheluckich ende fraey, dat de voornoemde Koninck Hendrick van Enghelandt in aller manieren, geenen loon sparende, haer in zijn Hof woude hebben, daer zy statichlijck ghehouwelijckt is: ende werdt seer bemindt van Koninginne Marie, ende is naemaels seer liefghetal by Koninghinne Elizabeth gheweest. De tweede Catherine des voorghenoemden meester Jan van Hemssen dochter, huysvrouwe van Kerstiaen den seer excellenten speelman op instrumenten: soo dat de Koninginne van Hongaryen, hen beyden, overmidts heur groote deuchden ende consten, met haer heeft gevoert in Spangien, ende na haer doodt wel versien met goedt onderhoudt heurer beyder leven lanck. De derde Marie van Bessemers van Mechelen, weduwe des voorseyden meester Peeter Coeck van Aelst. De vierde Anna Smyters van Gent, seer fraey ende constich in schilderen ende verlichten. De wercken van alle dese Schilders zijn niet alleenlijck in alle dese landen, maer oock meestendeels de gantsche wereldt door verbreydt: want daer wort groote coopmanschap met ghedaen. Noch dunckt het my eerlijck ende betamelijck sommighe uytnemende Glasenschilders te noemen, midts dat de conste in heur selven seer fraey ende profytelijck is: ende daer en boven van't volck van desen lande (gelijck de voorghenoemde Vasari oock schrijft) tot haer volmaecktheydt gebracht: want zy hebben niet alleenlijck de schoone en levendige verwen, maer oock de conste om op glas te backen, ghevonden: soo dat dese verwe noch met water noch met windt, noch met lanckheyt van tyde en vergaet, gelijck voormaels, doen men't met gomme ende andere dinghen plach aen te strijcken: De selve hebben oock d'middel gevonden om glasen met loot t'samen te voeghen. De voornaemste in dese conste zijn geweest, Aert van Hort, van Nimmeghen, borgher van Antwerpen, groot naevolgher van de Italiaensche vonden, d'aller eerste die de conste van op Cristallijn te backen ende te verwen ghevonden heeft: Dierick Jacobs Felaert, groot meester ende aerdich van vonden: Dierick Staes van Campen: Jan Ack van Antwerpen, die de glasen venster van des H. Sacraments Capelle in Sinte Goedelen kercke te Bruyssel seer constichlijck gheschildert heeft: ende Cornelis van Shertoghenbosch. Nu ter tijdt leven noch Cornelis van Dale, sonderlingh meester van allerley verwen op glas oft Cristallijn, als oft olyverwe ware: ende daer en boven van schilderyen te beworpen: Joos Vereghen, een constrijck ende vermaert meester, die nu by den Keyser is: Jacob Floris, groot constenaer, alle drie van Ant-

[p. 82]

werpen gheboren: Jan Staes, des voorseyden Diericks sone, zijns vaders deucht ende conste wel weerdich: ende Jan van Sele van Vtrecht.

Byv. [Hier moet by gevoeght ende niet vergheten werden dien wijdtvermaerden M. Henricus Goltzius borgher van Haerlem, die ons behalven zijn eyghen lofweerdige handelinge, een vernoeghen gheeft in het naecomen van de handelinghen van verscheyden hoogh befaemde meesters, als van Albertus Durerus, Lucas van Leyden ende andere, soo dat zy niet om te onderscheyden zijn.]

In de conste van timmerwerck, van graveren ende uytsteken, en ghebreken noch en hebben oyt hier te lande ghebroken, seer gheschickte ende vermaerde mannen: ghelijck in corts verleden tijdt zijn gheweest Sebastiaen van Oye van Vtrecht, seer constich Werckmeester van Keyser Karel de vijfste ende van Koninck Philips, die met groote lof ende eere beworpen ende geordineert heeft Heddinfert, Charlemont ende Philippeville, seer stercke frontiersteden: Wilhelm Keur van Goude in Hollant, een groot bouwmeester, ende een seer uytnemende uytsteker: Jan van Dale, een goet uytsteker ende fraey Poete: Lucas van Leyden, seer constich in coper te steken; ende Wilhelm van Antwerpen, een groot gheacht bouwmeester. Nu teghenwoordichlijck zijn noch in't leven Jacob Brueck gheboren by Sint Omer, een edel man, fraey graver, ende vermaerdt bouwmeester, de welcke Bossu, daer nae Marimont, ende ander heerlijcke timmeragien voor de Koninginne van Hongaryen, Gouvernante deser landen, gheordineert heeft: Jan van Bolonien van Douay zijn leerjonghe, nu ter tijdt hoogh geacht ende vermaert in de conste by den Hertoge van Florencen: Jan de Heere, ghenoemt Mijnsheeren, van Ghent, een groot bouwmeester ende graver: Lucas zijn sone, een gheschickt man, schilder ende vinder van veel dinghen, ende goet Poete: Mattheus Mandemaker, een seer fraey snyder, by den Roomschen Koninck: Cornelis Floris, des voorseyden Frans Floris broeder, een constich bouwmeester ende snyder, seer neerstich ende gedienstich, den welcken d'eere toegheschreven wordt dat hy d'eerste is geweest, die de conste van speloncken ende holen onder d'aerde nae't natuerlijc te contrefeyten, uyt Italien hier te lande ghebracht heeft: Lambrecht Suavie van Luyck, goedt bouwmeester, ende besonder uytsteker in coper: Wilhelm Paludam, des voorseyden Hendricx broeder, een fraey graver, neerstich ende vlytich in't studeren: Jan van Sart van Nimmeghe, seer constich in't uytsteken: Symon van Delft, ende Joost Janszoon van Amsterdam, oock seer fraey in de conste: Joris Robin van Ypre: Dierick Volckaertsen Corenhert, ende Philips Galle, beyde van Haerlem, uytnemende gheschickt in coper te steken: ende noch veel meer andere, die te langhe waer hier te verhalen. Welcke voorseyde Schilders, Glas schryvers, Bouwmeesters ende Wtstekers bycants al in Italien zijn geweest, sommighe om te leeren, ende dinghen van ouden tyden te sien, ende de treffelijcke meesters van heur conste te kennen: sommige om aventueren te soecken, ende hen selven bekent te maecken: ende als zy heur begheerte volbracht hebben, comen meestendeels wederom in heur Vaderlandt met vervarentheyt, goedt ende eere. Voorts worden de meesters ende constenaers van hier verbreydt in Enghelandt, Duytslandt, ende besonderlijck in Denemarck, Sweden, Noorweghen, Polen, ende andere Noordsche landen, tot in Moscovien toe; sonder hier te verhalen de ghene die in Vranckrijck, Spangien, ende in Portugael comen, derwaerts meestendeels ontboden met groote loouen ende giften van Princen, Ghemeynten ende andere Potentaten, welck voorwaer seer wonderlijck ende oock eerlijck is.

Maer wederom comende tot den staet van ⁺ Antwerpen, soo is te weten, dat geen beraedt van weerden en mach ghehouden worden, noch in den naem des Landtsheeren, noch der stadt, indien alle de voorseyde vier Leden t'samen met een besluyt niet en vereenighen, ende over een comen. Dese vereeninghe ende overcominghe gheschiedt aldus: Den oppersten Magistraet oft Raedt vergadert den grooten Raedt op't Stadthuys, te weten, de persoonen van den Magistraet der voorseyder vier Leden: daer een van de Pensionarissen voorhouden sal (als hier tot een exempel) ⁺ dat de Landtsheere hulpe oft onderstandt soeckt om oorloghe te voeren: op een ander tijdt, dat wel van noode ware d'accyse van wijn, bier, oft dierghelijcke hoogher te setten: Als dit voorghehouden is, soo moeten de drie principaelste Leden elck in sonderheydt hen beraden, ende met authoriteyt van de meeste voysen oft stemmen raedtslaghen: maer de ⁺ Dekenen van d'Ambachten, die't vierde lidt maecken, moeten ontbieden ende roepen alle die van heur Ambacht zijn, oft den meesten hoop. Elck ambacht op zijn ghesette plaetse versamelt zijnde, soo brengen de Dekenen de voorghehouden saecke in den grooten Raedt over: daer dan een yeghelijck van dese ambachtslieden zijn meyninghe seght oft mach segghen: als dan daer af ghesproken ende gehandelt is, maken t'samen een eyndelijck besluyt, waer mede de Dekens eens, tweemael, driemael, ende oock meer, nae dat van noode is, op't Stadthuys by den Raedt gaen, om de saecke over te draghen, t'overlegghen, ende eyndelijck te besluyten. Indien dan alle de ⁺ vier Leden niet eendrachtichlijck en overcomen, soo en mach men daer af niet meer raetslaghen: maer ist dat zy t'samen overcomen ende vereenigen, soo zijn heur sententien vast ende ghestadich, ende moghen nieuwe statuten ende wetten maecken, ende 'tgansch corpus oft lichaem van de stadt verbinden tot wat sommen van penninghen dattet zy, ende tot alle andere dinghen. Maer in andere ⁺ ghewichtiger saecken ende van meerder verlanghe, als van de stadt sterck te maken ende dierghelijcke, moet men de verwillinghe des Landtsheeren hebben, anders en soude't van

+ Niet besloten t'Antwerpen sonder t'advijs van de vier Leden.

+ Hoe men de vier Leden versamelt.

+ Hoe de Dekens de Ambachten versamelen.

+ De Leden niet veraccorderende, de Prince niet obtineren can.

+ Fortificatie en mach men niet maken sonder advijs vanden Prince.

[p. 83]

gheender weerden ghehouden worden.

De schattinghen, accysen, tollen ende ander incomende goeden van der stadt; behalven sommige cleyne, die men imposten noemt, buyten de ghewoonte, in des eygenen Landsheeren ⁺ naem ingeset, behooren der Ghemeynten toe (hoe wel alle jare in de verkiesinge der Heeren van der stadt rekeninghe hier af ghedaen wordt voor de Commissarissen van den Hove:) ende de Ghemeynte besteedt ende gheeft die uyt na heur beliefte: welcke jaerlijcks incomende goeden groot zijn, bedraghende nu ter tijt ontrent twee hondert vijftich duysent ⁺ croonen alle jaer: ende comen meestendeels van de schattinghen op wijn ende bier, accysen genoemt, die boven maten groot zijn: soo dat d'accyse van den wijn teghenwoordichlijck alle jaer ontrent tsestich duysent ducaten, ende van het bier meer dan tachtentich ⁺ duysent ducaten bedraeght. Voorts worden oock cleyne accysen op't graen gheset, ende op allerley etelijcke beesten die men slaet, voor elck hooft, die niet groot en zijn: maer overmidts de oneyndelijcke menichte van d'een ende van d'ander comende, dit een groote somme van ghelde by brenght. Oock valt hier veel incomens van veel cleyn officien, ende ampten der stadt, die den ghenen vercocht worden diese willen bedienen oft oeffenen. ⁺ Noch heeft Antwerpen veel incomens van landt, huysen ende andere gemeyne plaetsen, die verpacht ende verhuert worden. Dese ende sommighe andere cleynder dingen zijn het jaerlijcks incomen van de stadt, een seer groote somme in alles bedraghende, ghelijck voorseydt is. Niet te min, overmidts groote ongewoonlijcke oncosten, als van stadtmueren ende vesten, verscheyden ghemeyne huysen, ende andere dinghen onlanghs ghemaeckt: oock van veel schattingen ende beden buyten ghewoonte, die den Landtsheere in veel ende groote oorloghen verwillight zijn, is de stadt ⁺ nu teghenwoordichlijck veel schuldich, ende grootelijck ten achter: soo dat zy somtijts is ghenootsaeckt gheweest gelt op interest, van thien tot twaelf ten hondert, te nemen: ende op erfrente ses ende een quart voor't hondert, ende op lijfrente voor eenen mensch, twaelf ende half des jaers voor't hondert gheeft. De ⁺ maniere van gelt op te nemen ende uyt te geven, is dese: Ghenomen aldus: Ick begheere een erfrente oft andere op de stadt te coopen, ende wil duysent ducaten geven: als ick met den Tresorier overcomen ben, soo telle ick het gelt den Ontfangher, die dit op't gemeyn register stelt, ende gheeft my een bescheet van dit ontfanghen te hebben: door cracht van dien doe ick een instrument hier af maecken by eenen Secretaris van der stadt, ende doe daer na het selve seghelen met den gemeynen grooten Seghel, ghenoemt de Monarchie, ⁺ welcken Seghel bewaert wordt in een kiste, gesloten met vier verscheyden sleutelen, waer af den eenen d'oudtste Schepen heeft, den anderen d'oudtste van d'oudt Heerschap, den derden een Deken van de Schippers, ende den vierden een Deken van de Meersse: Dese kiste en mach niet open ghedaen worden, noch yet gheseghelt worden, dan in't by wesen ende teghenwoordicheyt van alle de Ghedeputeerde van dese Seghelen, met eenen Borghemeester: Ende de verbintenisse is, my oft den brengher des briefs betalinge te doen: Aldus wordt my 'tgantsch corpus oft lichaem van ⁺ de stadt met alle heur jurisdictie verbonden: ende indien by ongheval de stadt my niet en betaelt, soo mach ick my doen betalen van elcken borgher in sonderheydt, tot wat plaetse dat ick hem vinde.

Dese stadt en betaelt ghemeynlijck den Landtsheere niet, maer helpt ende dient hem wel mildelijck met d'ander Staten des landts in tyden van noode: Jae somwyle gheeft zy 'tselve alleen, als zy voor hondert, twee hondert ende drie hondert duysent ducaten ten sekeren tyde belooft ende ghesproken heeft: ende als zy hem d'een oft d'ander verwillight, ghelijck met sommige extraordinarisse schattinghen is gheschiedt, die zy van zynent wegen boven d'accysen van der stadt, op de wynen, buytenbieren, slachtbeesten, ende diergelijcke voor eenen seeckeren tijdt gheset heeft. Noch heeft de Landtsheere in de stadt, als ⁺ Hertogh van Brabandt den tol van de coopgoeden ter Zee gaende ende comende, genoemt den Brabantschen tol, die ghemeynlijck van vier jaren ten hooghsten pryse verpacht wordt, ende bedraecht meestendeels ontrent achthien oft twintich duysent ducaten s'jaers. Noch ontfangt hy t'Antwerpen als Grave van Zeelandt, een deel van diergelijcken tol op de selve coopmanschappen ter Zee, die eertijdts in Zeelandt gantschelijck plach betaelt te worden, maer om't gerief der Cooplieden van Antwerpen, wort nu ter tijt hier betaelt van alle coopmanschappen die ter Zee comen, ende te lande gevoert worden: d'ander coopgoeden die van andere steden ende plaetsen comen, worden in ander Havenen van Zeelandt betaelt: ende desen tol wordt oock van twintich tot tweeentwintich duysendt ducaten s'jaers verpacht. Maer buyten dese twee cleyne tollen ter Zee; die ick cleyn noeme, ten aensien van den cleynen prijs die op de coopgoeden te betalen staet; en wort ⁺ noch den Landtsheere noch der stadt gheen schattinge ghegheven van alle de goeden ende coopmanschappen die t'Antwerpen te lande uytgaen oft incomen: welck voorwaer een schoone vryheydt is. Voorts heeft de Landsheere in Antwerpen zijn deel van confiscatien, ende criminele amenden: Daer en boven oock ⁺ sommighe patrimoniale goeden, ghelijck de Munte, ende den Steen oft 'tghemeyn Ghevanghenisse, welck verpacht wordt: daer toe noch andere oude gherechticheden, gelijck hy oock ellers het heel landt door heeft: Van welcke zyne incomende ende patrimoniale goeden in het ghemeyn hier voor ghenoech ghesproken is.

Aengaende d'ordinantie van de bedieninghe der Justitien, die wordt onderhouden ende ghebruyckt in deser voeghen: Voor den oversten Magistraet oft Raet comen ter eer-

+ Wien dat d'incomste van Antwerpen toebehoort.

+ Weerde van de incomste van Antwerpen op den wijn ende op het bier.

+ Inpost opt graen in Antwerpen.

+ Waerinne bestaen de renten der stede van Antwerpen.

+ De stadt van Antwerpen in schult.

+ De maniere van gelt op interest te gheven.

+ By wien 'tgroot Segel der stadt bewaert wordt.

+ De schulden der stadt van Antwerpen verbinden alle de borghers.

+ Tollen ontfangen voor den Prince binnen Antwerpen.

+ Groote vryheyt binnen Antwerpen.

+ Welck de patrimoniale goeden des Princen zijn.

[p. 84]

ster instantien alle Civile ende Criminele saken, te ghesetter plaetse ende tyde: behalven sommighe saecken die voor de Heeren vander ⁺ Hallen comen. De sententien ende vonnissen van desen oversten Raedt criminel, zijn definitive ende sonder eenighe appellatie oft reformatie: maer de Civile, al ist dat die, d'aenleggher borghe stellende, haest ter executien worden ghestelt, mogen nochtans in de Cancelrye van Brabant ter reformatien gebracht worden: In welcken Raedt de saecken neerstichlijck oversien worden, ende vindende de selve qualijck ghewesen te zijn, wordt partye wederom in heuren eersten staet gestelt, ende van alle schaden, costen ende interesten ontslagen. Daer teghen indien de reformatie qualijck ghefondeert is, soo moet de schuldtbare de costen betalen, ende daer toe een cleyne boete den Koninck als Hertogh van Brabant gheven. Het onderscheyt tusschen appelleren ende reformeren ⁺ is dusdanich: Genomen dit tot een exempel: De vonnissen te Liere ghewesen, ende t'Antwerpen gheappelleert, en worden tot gheen executie ghebracht, totter tijdt toe dat zy van die van Antwerpen gheconfirmeert ende bevesticht zijn: Maer vonnissen t'Antwerpen ghegheven, ende in de Calcelrye ghereformeert, worden wel haest geexecuteert indien de aenleggher cautie ende borghe stelt, (ghelijck voorseydt is) uytghenomen saecken die d'eere aengaen, ende andere die niet op te richten noch te verhalen en zijn.

⁺ D'Overste Magistraet procedeert in criminele saken aldus: de Marcgrave en mach sonder des Binnenborgemeesters verlof geenen Borgher doen vangen, 'ten ware dat hy hem op't feyt metter verscher daedt bevonde: ende als hy hem wettelijck ghevanghen heeft, moet hem binnen drie daghen ten langsten voor den oversten Magistraet vertoonen: welcke Magistraet ten eersten hem doet uytblasen ende vercondighen met den hoorn in de oude Borgt, op dattet elcken kennelijck zy: ende versamelt deshalven op een gewoonlijcke plaetse, den Landsheere toebehoorende, ⁺ de Vierschare ghenaemt, staende onder den blaeuwen Hemel, met opene poorten, om dat een yeghelijck soude moghen sien, hooren ende daer by comen: gelijck bycants dese gantsche Nederlanden door ghebruyckt wort, ende moghelijck oock over al in Duytslandt: aldaer de Marckgrave oft de Schoutet zijn Stadthouder, in de teghenwoordicheydt des volcks, persoonelijck aenspraecke ende eysch doet, het zy van den lyve, van eenich lidt, oft van ander straffinghe, na zijn goedtduncken. De misdadighe heeft de macht te nemen sulcken Advocaet als hem belieft, ende hem met reden in aller voegen te verantwoorden ende te verweeren: ende al en hadde hy gheen gelt, daerom en wort hy niet verlaten: want daer ⁺ zijn sekere Advocaten tot dien dienst gheordineert. Ist dat de saecke licht ende cleyn bevonden wordt, soo wordt hy terstont ontslaghen, maer met besprekinge, van t'zynen verantwoorden te comen, soo wanneer hy daer toe ontboden sal worden: daer nae mach het proces ter goeder moeten ende met ghemack ten eynde ghebracht worden: Ende indien gheen fondament ghevonden en wordt, soo moet d'Officier de costen met rechte betalen. Ist dat de saecke swaer is, soo begheert de Marckgrave hem te mogen ter pijnbancken tot scherpe examinatie brenghen: indien de Schepenen dit toelaten, moet daer na de Borgherye ⁺ de saecke ghehoort hebbende, 'tselve oock verwillighen, ende vervolgens den misdadighen ontpoorteren, dat is, van de poorterye oft borgerschap afsetten: welck gemeynlijck gheschiedt, eer dat hy in des Beuls oft Scherprichters handen comt, die hier te lande de Pynigher is. Maer de Marckgrave en mach hem niet doen pynighen, dan in de ⁺ teghenwoordicheyt van twee Schepenen ten minsten, noch oock niet langer dan hen goet en dunckt. Als de misdadighe bekent, soo wordt hy terstont uyt 'tghevanckenisse ghebrocht op een seker oude brugghe, om hem voor't volck sulcke bekentenisse te doen bevestighen: ist dat hy't bevesticht, soo wordt hy s'anderdaeghs, oft als den Heeren best gheleghen is, wederom ter Vierscharen gebracht: daer leest dan een van de Secretarissen, als Greffier van't criminel, met luyder stemmen de voorseyde bekentenisse: dese ghelesen zijnde, ⁺ ende de Wethouders de saecke, nae dat zy ghewichtich is, wel ondersocht hebbende, geven't vonnisse; al t'samen op een meyninghe over een comende, ende anders niet; welck de Borghemeester met luyder stemmen uytspreeckt: ende alst uytghesproken is, stellet de Marckgrave, soo alst is, binnen vierentwintich uren ter executien, tot des Landtsheeren cost. Maer eer't vonnisse ghegheven wordt, heeft de Marckgrave macht met den misdadighen voor een somme van penninghen t'overcomen, indien de saecke niet te seer onredelijck ende onmatich is: waer af de twee derde deel hem toe comt. Op vreemdelinghen die hier gheen huys en houden, en acht men niet soo veel in't vanghen: noch men maeckt soo veel bedrijfs niet om die ter pijnbancken te brengen: maer anderssins gaet men bycants ghelijckelijck te wercke: ende alle criminele saecken worden ghemeynlijck wel haest uytghericht. De ghene die met de justitie ghedoot ⁺ zijn, en worden niet begraven; dan sommighe door ghenade ende gelt: Ende de goeden van alle dese gedoodde, 'tzy om ketterye, ghequetste Majesteyt, straetschenderye, dootslagh, oft om eenighe andere saecken, worden ⁺ gheconfiskeert, al ist dat zy kinderen achter laten: den welcken niet anders ghelaten en wordt, dan dat hen van des moeders weghen met rechte toebehoort. Ghemeynlijck wordt t'Antwerpen in criminele saken vrydom onderhouden in alle Kercken ende Kloosters: maer indien de misdaedt te schandelijck ende grouwelijck is, soo moet de misdadige elders zijn toevlucht nemen.

Aengaende Civile oft Borgherlijcke saecken, ⁺ en mach men geenen borger, noch vreemdelinck binnen Antwerpen huyshoudende oft

+ De Heeren van Antwerpen oordeelen sonder appel in criminele saken.

+ Onderscheyt tusschen appel ende reformatie.

+ Hoe de criminele processen te Antwerpen beleydt worden.

+ Vierschare plaetse van criminele processen.

+ Advocaten voor d'arme gevangene.

+ Een borger en mach niet ghepynicht worden, soo hy niet ontpoortert en zy.

+ Ceremonie in het pynighen.

+ Hoe't vonnisse teghen de criminele ghegheven wordt.

+ De lichamen van de ghejusticeerde en worden niet begraven.

+ Hare goederen worden t'Antwerpen gheconfiskeert.

+ Hoe men procedeert in materie van schulden.

[p. 85]

vaste wooninghe hebbende, arresteren oft gevanghen setten, ende veel min zijn goeden beslaen, hy en zy eerst ende voor al te rechte ontboden, ende ordentlijck achtervolght in deser manieren: Men doet door eenen Officier zynen schuldenaer daghen voor de Magistraet dien soodanighe saecken aengaen, ende daer wordt d'aenspraecke mondelijck oft by gheschrifte, nae de gheleghentheydt, in de Nederduytsche tale ghedaen door eenen Advocaet oft Procureur. Indien de aenlegger geschrift oft ander openbaer bewijs heeft vanden schuldenaer, soo sal hy hem haest doen doemen tot betalinghe oft bewysinghe van de gheeyschte schuldt: als hy ghedoemt is, soo geeft men hem eenen kleynen termijn om te betalen: ist dat hy niet en betaelt, set men in zijn huys twee oft drie mannen Coluvers genoemt, tot bewaernisse van zyne goeden, om dat die nerghens vervoert noch verdraghen en souden worden: Aldus beydtmen acht oft thien dagen, om te besien oft hy middel vindt van betalinghe: als hy't niet en vindt, soo gaet oft sendt d'Amman om zijn haeffelijcke goeden te beschryven, de welcke opgeschreven binnen luttel daghen daer na openbaerlijck verkocht worden, al op des schuldenaers kosten: ende indien dese goeden niet ghenoechsaem en zijn tot betalinghe der schuldt, soo worden de onroerelijcke goeden terstont verkocht met goede ordinantie: ist dan dat die oock niet ghenoech ⁺ en zijn, soo mach men hem lijffelijck ghevanghen setten. Maer men mach geenen borgher, noch vreemdelinck huys oft kamer vast houdende, indien hy niet voorvluchtich en is, gevangen doen setten, 'ten zy dat merckelijck blijcke dat hy gheen middel en heeft om te betalen. De vreemdelinck die gheen huys oft vaste wooninge en hout, mach t'alle stonden, by nacht ende by daghe ende over al, ghevanghen worden, behalven in kercken ⁺ ende huysen die altijdt vry zijn geweest. Ten eynde van de drie daghen zyner ghevanghenissen (anders soude hy lof ende vry uytghelaten worden) sal hy voor recht, van betalinghe, oft van borghe te stellen, aenghesproken worden: als de borghe ghestelt is, soo wordt zynen persoon gheloft uyt 'tghevanghenisse, ende mach zijn sake vervolgen ende bedingen voor de ordinaris Magistraet. Maer alle borgherlijcke saken, die niet seer claer en zijn, blyven seer lange loopende. Laet ons ooc een weynich spreken van sommige besondere statuten ende costumen die treffelijck ende nootsakelijck zijn tot borgerlijcke zeden, ende menschelijcken wandel, de welcke dese stadt gebruyct tot ghemeyne nut ende welvaert: waer door wy met groot profijt volkomentlijck sullen gheraken tot groote kennisse van heur besonder regiment ende bewindt.

⁺ Ten eersten een borger oft inwoonder van Antwerpen, en mach geenen anderen borger oft inwoonder der selver stadt, buyten de stadt doen vangen, noch te rechte beroepen, noch zijn goeden doen beslaen, op sware pene, ten zy dat sulck een ghefaillieert oft voorvluchtich is.

Indien een borger of vreemdelinck in Antwerpen faillieert, soo neemt de huysvrouwe heur ⁺ houwelijck goet voor uyt, voor alle andere: na heur oft na heur kinderen in heur stede, comen ten eersten de Landtsheere ende de stadt: 'tgene datter overschiet coemt na behoorlijc deel den crediteurs oft geloofgevers toe. Ende indien een crediteur met den ghefaillieerden niet en wilt overcomen, hoewel dat alle d'andere met hem overkomen zijn, soo en mach men hem daer toe niet bedwingen: om veel bedrochs te verhoeden, welck plach voortghestelt te worden: maer de gefaillieerde moet hem te vreden stellen, oft ten minsten metter tijdt borghe setten.

De vader en is in gheen schulden verbonden ⁺ voor den sone, noch de sone voor den vader, al ist dat hy uyt des vaders broodt oft macht niet ghedaen en is: welck hier niet soo seer gebruyckt en wort, als te veel plaetsen in Italien. In erffelijcke goeden van vader ende moeder erven de knechtkens ende meyskens al gelijckelijck: behalven in leengoeden, waer af 'tvoornaemste huys, ende 'thooghste gebiedt ⁺ van gherechte, met de twee derde deelen van d'ander goeden, den oudtsten sone toekomen: het ander derde deel wort den anderen knechtkens ghelijckelijck uytghedeylt, de meyskens uytghesloten. Ende indien daer gheen kinderen ⁺ en zijn, soo gaen de leengoeden van man ende vrouwe verkreghen, half tot de vrienden van den eenen, ende half tot d'andere, behoudelijck den langstlevenden de tocht van des gestorven helft zijn leven lanck. Den crediteur van den overleden is genoech eenen van d'erfghenamen, dien hy wilt, in rechte t'ontbieden voor zijn gantsche somme, sonder d'ander na te loopen, die daer na deshalven t'samen overkomen.

De Vader en mach zynen bastaerdt sone ⁺ niet sekerlijck legitimeren sonder des Landsheeren authoriteyt: ende ghelegitimeert zijnde is vry van veel achterdeels: ende besonder stervende sonder kinderen (want in't instrument der legitimatien wort hem sulcke macht ende vryheydt oock mede ghegheven) mach ⁺ hy testament maecken, ende zijn goeden laten dien hem ghelieft: ende ingheval hy gheen testament en maect, soo versterven zijn goeden rechtelijck op zijn naeste vrienden: maer daer teghen, indien hy niet ghelegitimeert en ware, en soude gheen testament moghen maecken, ende zijn goeden souden den Landesheere, niet zynen vrienden, toekomen. Niet te min hoe wel hy ghelegitimeert is, en komt ⁺ daerom in des vaders goedt niet met de broeders ende susters, maer houdt alleenlijck 'tgene dat hem de vader merckelick by testament ghelaten heeft: noch en mach oock, na de statuten van den lande, gheen Magistraet oft officie van weerde bedienen: hoe wel de deucht hen dickwils de bane daer toe opent. Maer een bastaerdt sone van des moeders weghen, ⁺ ghewonnen ter wyle zy onghebonden ende onghehouwelijckt was, ende by gheenen gehouden noch gheestelijcken man ghekregen, sal zijn deel hebben met broeders ende susters; al zijn zy wettelijck, in alle de goeden, roerlijcke ende onroerlijcke, oock in leengoeden,

+ Hoe men mach eenen borgher lijffelijck aentasten.

+ Privilegie voor den vreemdelinck.

+ Costumen van Antwerpen.

+ De vrouwe ende kinderen geprefereert voor den crediteur.

+ De vader en is niet verbonden voor den sone noch den sone voor den vader.

+ Recht van den outsten sone in beleenen.

+ Hoe de leengoeden ghedeelt worden kinderen ontbrekende.

+ Door wien de bastaerden gelegitimeert werden.

+ Wanneer een bastaert mach testament maecken.

+ Een bastaert en treedt niet in de successie met de wettelijcke kinderen.

+ Bastaerden van vrouwen komen in de successie van hare moeder.

[p. 86]

met sulcken recht als oft hy waerachtichlijck van wettighen houwelijcke gheboren ware. Ende dit wordt in de gantsche Nederlanden aldus ghebruyckt, behalven te Leuven: want zy segghen dat de vrouwe gheen bastaerden en kan ghemaecken tot heurlieder achterdeel, ⁺ dan op de voorseyde maniere. Een bastaert kinderen hebbende, al en is hy niet ghelegitimeert, nochtans worden zijn kinderen in aller manieren erfghenamen.

De ligghende oft onroerlijcke goeden en moghen, overmidts der menschen argheydt ende andere misvallen, niet verkocht, verset, noch verhandelt worden in eenigher manieren, dan door middel van Schepenbrieven, te weten, het moet geschieden ten minsten voor eenen Schepen ende eenen Secretaris van der stadt; als in stede des Raedts; ende dit wort ⁺ op't gemeyn register gestelt. Ende om wijsselijck te handelen in de koopinghe van dese onroerlijcke goeden, zijn hier seer goede ende vaerdighe ordinantien gestelt: soo dat de kooper ten aller langsten binnen vijfthien oft sesthien maenden, voldaen hebbende het ghewoonlijck recht van ghebruyck, verseeckert wordt in zynen koop, in der voegen dat nemmermeer te gheenen tyden hem daer af voorder gheeyscht en mach worden. Aldus door middel van dese ordinantie vindt de verkooper terstondt gherief om't zijn te verkoopen, ende de kooper krijght lichtelijck versekeringhe van zynen koop, soo datter noch borghe noch cautie voor het vercocht goedt van noode en is, ghelijck in sommighe andere landen ⁺ gebruyckt wort. Maer roerelijcke ende haeffelijcke goeden, ghelijck coopmanschappen, obligatien, schuldtbrieven, door Notaris oft andere ghemeyne handt ghemaeckt, moghen om des gheriefs wille in allerley manieren verkocht, verset ende verhandelt worden, 'tzy door gemeyne oft eyghene handtgeschriften.

⁺ De houwelijcksche voorwaerden zijn hier verscheyden, nae dat partyen met malkanderen overkomen. Ten eersten vader oft moeder heur dochter te houwelijck bestedende, geven gemeynlijck den behouden sone een somme van penninghen op de handt ter goeder rekeninghen tot houwelijck goedt, sonder de dochter hier door uyt de erffelijckheyt te sluyten: Voorts naer des vaders ende moeders doodt, dese ghegeven somme afgherekent ende ghekort zijnde, worden de erfgoeden gelijckelijck ghedeylt tusschen sonen ende dochteren, uytgenomen de leengoeden, alsoo voorseyt is. Diesgelijck mans ende vrouwen die vry ende heur selfs zijn, maken oock verscheyden houwelijcksche voorwaerden onder malkanderen, na heurlieder goetduncken ende beliefte. Een ⁺ rijck man maect wel zyner huysvrouwen een somme van penninghen tot een bruydtgave, indien hy voor haer geraeckt te sterven: ende nae zijn doodt en sal zy niet meer van heuren man hebben dan dese bruydtgave, ende daer toe haer houwelijck goedt. Van ghelijcke sal ooc de vrouwe den man doen op de selve conditie. Maer indien zy met malkanderen geen compact en maecken; ghelijck meestendeels in den houwelijcken gheschiedt; als dan een van beyden comt te sterven, soo is 'tgebruyck ⁺ tusschen den langstlevenden ende de kinderen; ende ist datter geen kinderen en zijn, tusschen de naeste vrienden van den overleden, half ende half de haeffelijcke goeden ende de verkreghen soo roerlijcke als onroerlijcke, te deylen: behalven de leengoeden, waer af gedisponeert wordt nae de voorseyde wyse ende forme. Oock worden half ende half gedeylt alle huysen ende erven gheleghen binnen het ghebiedt van Antwerpen, streckende tot de voorseyde balieboomen toe: voorts alle renten van d'een zyde ende van d'ander, vervreemt, soo by lossinge, als by verkoopinge oft wisselinge. Maer de renten ende alle andere onroerlijcke goeden die in deser voeghen niet vervreemt en zijn, keeren gheheelijck wederom tot de zyde daer zy af komen: behoudelijck de costumen ende ordinantien van de plaetsen anders inhoudende, oft de goeden buyten het ghebiedt van Antwerpen wesende. Nochtans heeft de ⁺ langstlevende, het zy man oft vrouwe, wat voordeels in de deylinghe van de haeffelijcke goeden: Ten eersten een van zijn beste kleederen, ringhen, ketenen, ende andere, die hy op eenen hooghtijdtdagh aen zijn lijf draeght: daer en boven een wel ghestoffeert bedde: voorts het beste stuck van allerley huysraet, ende een stuck oft twee silverwercx, maer dat en mach boven een seecker ghewicht niet komen. De man heeft noch voor uyt, zijn peert met alle de wapen tot bescherminghe van zynen lyve toebehoorende: Alle d'ander kleederen ende vercieringhen soo van den levenden als van den dooden, t'samen te hoope ghebracht by d'ander haeffelijcke goeden, worden in't ghemeyn verkocht, sulck als die zijn, ghelijck voorseydt is. Indien dan de langstlevende, het zy man oft vrouwe, herhouwet, ende ander kinderen krijght, soo sal naer zijn doodt alle zijn teghenwoordich goedt onder alle zijn kinderen knechtkens ende meyskens, soo wel van't eerste als van't leste bedde, ghelijckelijck ghedeylt worden.

De vrouwen hebben t'Antwerpen meer ⁺ privilegien ende voordeels, dan ergens elders binnen desen lande: want in alle andere landen ende steden, is de vrouwe; zy zy edel ofte onedel, verbonden in des mans schulden, ghelijck de man in der vrouwen schulden verbonden is. Maer in dese stadt, indien de vrouwe geen coopmanschap en doet, ghelijck hier vele doen, soo en is zy in des mans schulden niet verbonden: maer de man moet der vrouwen schulden betalen, die zy voor oft nae't houwelijck ghemaeckt heeft.

Maer de vrouwe en mach haer niet verobligeren ⁺ oft verbinden sonder des mans toelatinghe ende verwillinghe: uytghenomen de gene die vryelijck coopmanschap doen, incoopende ende uytvercoopende in den winckel: Ende ist dat zy haer voor den man wilt verbinden, soo moet zy eenen momboor van den Gerechte nemen, die met den selven man voor de Wet, tot sulcke verbintenisse verwillighe: maer en heeft zy gheenen man, ende in noodt

+ Der bastaerden kinderen zijn hare vaders erfgenamen.

+ Ceremonie om onroerelijcke goeden te verkoopen.

+ Verkoop van roerelijcke goeden.

+ Forme van houwelijcken te contracteren binnen Antwerpen.

+ Versekeringe van bruydgave.

+ Ghemeynschap van goeden tusschen man en vrouwe.

+ Privilegie vande langst levende in de deelinghen.

+ De vrouwen verbonden aen de schulden der mannen in Nederlandt.

+ Een vrouwe verbindt haer niet binnen Antwerpen voor den man.

[p. 87]

⁺ is haer te verbinden, soo moet zy oock eenen momboor van den Gherechte nemen, ende haer voor't Gherechte verbinden.

Een borgher die zijn huysvrouwe, 'tzy inlandtsche ⁺ oft uytlandtsche, erghens buyten 'tghebiedt van Antwerpen, trouwt, ende 'thouwelijck volbrengt, sonder oorlof van Borgemeester, verliest van stonden aen 'trecht van zijn borgherschap oft poorterye, al waert dat hy s'anderdaeghs in de stad quam woonen. De bruydloften ende feesten van alle houwelijcken, elck nae zynen graet; niet tegenstaende verscheyden wetten door de Landtsheeren ⁺ op de groote oncosten ghemaeckt; worden veel te overvloedichlijck ende kostelijck ghehouden, met groote maeltyden van vrienden ende maghen, ghemeynlijck drie dagen lanck duerende. De bruydegom wordt seer wel gecleedt, ende de bruydt noch beter, veranderende t'elcken van de drie daghen nieuwe kleederen, met rijck ende lustich cieraet. In ghevalle dat de ghehoude vijftich jaren lanck t'samen blyven levende, soo houden zy ten eynde van desen tijdt, de bruydloft wederom op een nieuw met groote vreucht ende blijdtschap: ⁺ Ghelijck oock de Priesters ende Monicken doen, die ten eynde van vijftich jaren, nae dat zy heur eerste Misse hebben ghesonghen, singhen die wederom op een nieuw, met groote solenniteyt ende veel ceremonien, noemende dien dagh heur Iubilé.

In de gheboorten ende doopsels van heur kinderen wordt hier oock groote feeste ende ⁺ grooten kost ghedaen: de peters ende peten gheven der kraemvrouwen schoone ghiften, ende als het kinderbedde uyt is, doen zy een hoffelijcke maeltijdt. Maer dit is grootelijck t'aenmercken, dat zy hier dickwils tot gevaders oft peters ende peten, nemen heur vaders ende moeders, broeders ende susters, jae sonen ende dochteren: welck meer op d'oude ghewoonte, dan op d'authoriteyt der Kercken, ghefondeert is. Wtvaerden worden ooc ⁺ kostelijck ghehouden, ende met veel aelmoessen: ende achter dat de doode begraven is, ende den dienst voldaen, soo wordt, om swaermoedicheydt te verdryven, een hoffelijcke ende kostelijcke maeltijdt ghehouden voor de naeste ende liefste vrienden, die met den lijcke te begraven zijn gheweest: den anderen wort eenen pot wijns met een schotel wel ghekoocten rijs ghesonden.

⁺ Een borgher die ses weken lanck buyten 'tgebiedt van Antwerpen met wijf ende kinderen, sonder des Borgemeesters oorlof blijft, verliest sonder twyfel de poorterye. Maer een jonck gheselle onghehouwt, mach over al buyten gaen ende staen, sonder oorlof, soo langhen tijdt als hem belieft, sonder eenighe verbeurte oft schade.

Diesghelijck oock een borgher die met zijn huysvrouwe ende kinderen stedevast gaet woonen buyten de stadt, verliest zijn privilegie van de stadt, indien hy hem niet en verklaert ⁺ borgher van buyten: Want hier zijn tweederley Borghers, te weten Binnenborghers ende Buytenborghers, ende hebben beyde de selve privilegien. Die hem Buytenborgher verklaert (by alsoo verre dat hy niet ⁺ en woont buyten 'tquartier van Antwerpen oft 'tMarckgraefschap des Heyligen Rijcx) is verbonden alle jaer te komen zijn hooghtijdt houden oft Sacrament ontfanghen in de stadt, ende t'elcke reyse een halve kroone, voor't ghemeyn te betalen: aldus blyven zyne privilegien vast ende ongheschendt sonder eenich achterdeel.

Een borgher, oft oock een landtsaet (ander vreemdelinghen zijn vry) die t'Antwerpen meer dan een jaer ghewoont heeft, indien hy vertrect om in een ander stadt van Brabant te woonen, sal voor't gemeyn betalen vijf ten hondert van alle zyne liggende goeden: ist dat hy buyten Brabant gaet woonen, sal dobbel betalen, welck is thien ten hondert: uytgenomen de ghene die gaen woonen in sommighe plaetsen binnen Brabant ende oock buyten, die mits privilegie van dese stadt verkregen, vry zijn, ghelijck Liere, Bergen, Breda, Middelborg in Zeelandt ende andere steden.

Een uytlander en mach hier geen ambacht ⁺ doen, hy en zy te vooren borger van de stadt: ende om borgher te worden en doet men niet veel kosten noch ceremonien, welck aldus geschiedt: Hy gaet op eenen sekeren ghesetten dagh ter Vierscharen, ende met hem sommighe borghers die betuyghen dat hy een man van eeren ende ontfangbaer is: daer sweert hy, ⁺ in teghenwoordicheydt van d'Overste Magistraet, ende van den Marckgrave oft zynen Stadthouder; den Hertoghe van Brabandt als den Marckgrave des Heylighen Rijcks, hulde ende trouwe, belovende, ten bywesen van den Borggrave ende ander borghers, de stadt ende heur heerlijckheydt ghetrouwelijck te helpen bewaren: voorts betalende der Gemeynten ses ducaten, ende den ambacht oock wat voor heur gerechticheydt, soo geniet hy d'ambacht ende der stadt privilegien gelijck andere borghers ende inghesetenen. Behoudelijck dat de gene die in Antwerpen oft ten minsten in Brabant niet gheboren en is, al is hy borgher oft poorter gemaeckt, en mach tot gheene ⁺ Magistraet van eeniger weerden comen: maer zijn kinderen inde stadt oft in Brabant gheboortich, moghen mits heur deucht gheraecken tot alle graet van staet ende bewindt, al ist dat zy van seer leeghen stamme zijn.

Hier zijn veel scholen met geleerde meesters ⁺ om de jonckheydt in allerley gheschicktheydt van letteren t'onderwysen, onder welcke seer vermaert is Joos Welaer van Verrebrouck, een wel geleert man in de drie spraken, Latijn Griecx ende Hebreeusch, die eertijts mijn eerweerdich schoolmeester is gheweest. Maer in dese stadt ende 'tgantsch landt door is gemeynlijck ⁺ een gewoonte, als de kinderen een goedt beginsel hebben, ende datmense voorts wilt laten studeren, die te Leuven, te Parijs oft elders in Vranckrijck, in Duytslandt, ende in Italien te senden.

Oock zijn in dese stadt, ghelijck in veel andere ⁺ steden des landts, verscheyden scholen, daer men den meyskens soo wel als den knecht-

+ Hoe haer een vrouwe verbinden mach voor haren man.

+ 'Ten is een borgher niet geoorloft te trouwen sonder verlof buyten de stadt.

+ Hoe men hem in de houwelijcken aenstelt.

+ Iubilé van de ghetroude ende Priesters.

+ Costume in der vrouwen kraem.

+ Costume in de uytvaerden der doden.

+ Den borgeren niet geoorloft haer lange buyten de stadt te houden.

+ Binnen Antwerpen tweederley borghers.

+ Waer in buyten borgers gehouden zijn.

+ Hoe een uytlander tot borger aenghenomen wordt binnen Antwerpen.

+ Eedt des ghenen die borgher gemaeckt wordt.

+ Geen vreemdelinck en wort tot officien van weerden gheroepen binnen Antwerpen.

+ Scholen binnen Antwerpen.

+ De kinderen van Antwerpen worden verre tot de studien gesonden.

+ Fransoysche scholen t'Antwerpen.

[p. 88]

kens de Fransoysche spraecke leert: die door leeringhe in de schole, door daghelijcksche oeffeninghe, ende verkeeringhe met vreeemdelinghen, alsoo verbreydt wordt, dat zy hier binnen corten tyde soo ghemeynlijck over al ghesproken sal worden, als de eyghene moederlijcke spraecke. Daer en boven zijn hier meesters die Italiaensch ende Spaensch leeren: waer uyt in alle manieren wel blijckt, dat dese stadt 'tgemeyn Vaderlandt van alle Christelijcke natien is ende worden sal, indien zy haer gestaltenisse ende wesen niet en verandert.

⁺ Byv. [Schribanius verhaelt dat in dese stadt over de 150 scholen gheweest zijn, in de welcke de jeucht in alle scientien ende talen onderwesen werdt. Waer door den meerderen deel, eer zy eenen voet uyt de stadt ghestelt hebben, verscheyden talen spreecken: het welck niet alleen den mannen, maer oock den vrouwen seer ghemeyn is.]

Boven dien heeft dese stadt veel ander goede wetten ende sonderlinghe ordinantien, die wy om de cortheyt wille achter laten: Maer ⁺ sullen alleenlijck spreecken hoe in den noodt van brandt hier seer goede toesicht besorcht wordt, dat 'tvyer gheen groote schade en doe. Besonder s'nachts houdt men seer goede wacht in alle straten ende andere noodtlijckste plaetsen: ter selver tijdt wel toesiende dat de dieven in de huysen ende winckels niet en breken. Waer door in alle manieren merckelijck blijckt, dat behalven het vast fondement van groote vryheydt, versekertheydt ende gerustheydt des volcx, dese stadt oock heur oprecht wel ghestelt ende gheschickt regiment heeft: indien het wel ende behoorlijck onderhouden werde.

Noch in dese stadt, noch in't heel landt, en wordt (indien het niet grootelijck van noode en is) ghelijck de ghewoonte in Italien ende in sommighe andere landen is, gheen reeckeninghe oft ghetal der menschen ghehouden: Maer ick hebbe dese rekeninghe vlytichlijck ghemaeckt, ende ghevonden, dat nu teghenwoordichlijck in Antwerpen wel ontrent hondert duysent menschen zijn. Soo ick hier mede onledich was, is my in den sin ghecomen t'ondersoecken 'tgetal van de weerbare manspersoonen: ende nae goede reeckeninghe ende overlegginge, vinde ick ten eersten, veel meer vrouwen dan mannen: daer nae seer veel geestelijcke lieden, ende een overgroote menichte van kinderen: soo dat al t'samen wel gherekent, alleenelijck vijfthien duysent strijdtbare mannen, van achthien jaren tot tsestich, ghevonden worden.

⁺ Byv. [Carolus Scribanius handelende van de frequentie der inwoonderen van Antwerpen, schrijft aldus: Ick bevinde dat Antwerpen meest ghefrequenteert is gheweest in het jaer 1556, ende de naervolghende tot het jaer 1577. ⁺ De inwoonders der stadt waren boven hondert duysendt. Ick sal nemen om dit te bewysen, het ghetal, uyt den ouden boeck van het jaer 1568. Daer zijn in dat jaer hoofden van borgheren ghetelt gheweest, in den eersten Wijck 6239: in den tweeden 5929: in den derden 6124: in den vierden 6512: in den vijfsten 5218: in den sesten 5810: in den sevensten 9627: in den achtsten 6943: in den neghensten 7419: in den thiensten 7529: in den elfsten 7234: inden twaelfsten 7164: in den derthiensten 8248. Ergo t'samen 89996 hoofden. Ende dit van borgheren. Daer waren in het selve jaer alhier huysgesinnen van verscheyden volcken, die hare woonplaetse tot Antwerpen hadden ghenomen. Onder dese waren 14985 hoofden. Daer waren dan 104981. Ende dit buyten de Schippers, van de welcke een seer groot ghetal op de schepen was. Daer waren boven dese in de voorboeghen vijftich duysent hoofden, de welcke borgherrecht hadden, soo wel als die inde stadt gheboren. Nu wie soude konnen tellen die van buyten aencomende? Ick lese datter in de jaren 1549, 56, 59, 61 over de twee hondert duysent hoofden van borghers ende vreemdelinghen ghetelt zijn geweest. Niemandt en sal hem verwonderen, de welcke sal dencken, hoe vele hier waren uyt verscheyden volcken, Hooghduytsche, Spanjaerden, Portegysen, Enghelschen, Genevoysen, Florentynen, Milanesen, van Luca, van Pisa, ende hoe vele uyt de andere steden van Italien, ende oock van Vranckrijck: voorwaer wy hebben verstaen datter somtijdts uyt Spangien alleene, drie hondert huysghesinnen dese stadt bewoont hebben, den meerderen deel machtich, ende die groote rijckdommen hadden. Ende dat op een seker ure tweemael des daeghs, des middaeghs ende des avonts, boven de vijf duysent, op de Borse pleghen te komen. Dus verre Scribanius.]

T'Antwerpen zijn ontallijcke veel dingen te sien ende te aenschouwen met lust ende genoechte, gelijck meestendeels de plaetsen hier voor verhaelt: Maer ten sal hier niet qualijc voegen (hoe wel dat wy hier en daer hier van ghesproken hebben) wel cort in een capittel hier te verhalen d'aller merckelijckste, ende sommighe andere die noch niet gheroert en zijn: op dat de vreemdelinghen hier dagelijcx overcomende, de selve voor heuren lust ende ghenoechte te lichtelijcker ende ghemackelijcker mogen gaen sien. Aldus sonder veel meer te spreecken van soo veel schoone straten ende plaetsen, kercken, cloosters ende andere huysen ende hoven, sullen ten eersten aenteeckenen de stadtmueren oft vesten, met soo veel bollewercken, wallen, katten, schanssen, heymelijcke ende openbare inganghen ende uytganghen, met seven heerlijcke poorten, ende seven schoone brugghen: Het Casteel aldus open staende, ende seer constichlijck gebouwt met ordinantie ende geschicktheydt van sterckte: De Nieuwstadt met veel brouweryen, putten, asten, ende ghereedtschappen om allerley bier te brouwen: De Havene van de stadt op een schoon ende groote Rivier, vol schepen van allerley vracht: De verscheyden Vlieten herwaerts ⁺ ende derwaerts de waren ende coopmans goeden aenbrenghende tot aen de huysen toe: Den overhooghen Toorn van onser Vrouwen Kercke, met soo veel besondere dinghen. De nieuwe Borse, daer men ter ghesetter uren een ontallijcke menichte Cooplieden siet van alle Natien, elck op zijn plaetse, om van heur coopmanschap te handelen, ende rontom over al gaende in corten tijdt ses oft acht de voornaemste talen met lust ende ghenoechte hoort spreken: De Munte, een heerlijcke huysinghe met veel smissen, daer goudt ende silver met hoopen ghemunt wordt: Den

+ Orig. Antverp. cap. 8.

+ Wacht t'Antwerpen voor den brandt ende dieven.

+ Orig. Antverp. cap. 8.

+ Groot getal der inwoonderen van Antwerpen.

+ Rare dingen die binnen Antwerpen zijn.

[p. *30-*31]

Domvs Hansae Tevtonicae
Sacri Romani Imperii.

[p. 89]

Tapissiers pant met veel wonderlijcke wercken ⁺ : Den Schilders pandt met verscheyden seer fraeye schilderyen: Den Silversmidts pant met veel costelijcke ende schoone vaten: Het seer fraey Vleesch huys met overvloedt van allerley vleesch: de Vischmarckt t'alle tyden wel versien van visch: Het heerlijck Stadthuys. Het seer schoon ende costelijck Oostershuys, staende tusschen twee Watervlieten in de Nieuwstadt, lustich ende fraey ten toone in't aenschouwen, alsoo in't eyghen beworp wel blijckt.

+ Rijcke panden van Antwerpen.