Logo DBNL
Beschrijvinghe van alle de Neder-landen (1979)

Beschrijvinghe van alle de Neder-landen

(1979)–Lodovico Guicciardini–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Vertellinghe aengaende de Zee.

Naedemael wy de Watervloeden ende Rivieren hebben beschreven, soo is wel van noode, eer men voorder vare, een weynich de Oceaensche, dat is, de Groote oft + de wilde Zee te besoecken: aenghesien die niet alleenlijck om de ghebuerschap ende byvoeginghe met desen landen, maer oock om veel ander oorsaken, een besonder lidt is, jae Vader ende Hooft van alle dese Nederlandtsche Provincien: deshalven wel nootlijck is voor al daer af te verklaren. Soo is dan te weten, dat het aensicht van de Oceaensche oft wilde Zee, groot, oneyndelijck ende hooghmoedich is: maer grouwelijck, vreeselick ende seer sorghelijck als zy haer vergramt ende opblaest: jae wordt met sulcke raserye ende tempeeste beweeght, dat zy somtijdts de Landouwen ende Landtschappen, overloopt, verdrinckt ende overdeckt.

Byvoeghsel.

[Waer van vele Historien vermelden, ende de teeckenen zijn noch heden ten daghe blijckelijck, als dat die Zee door winden ende tempeesten, selfs den mondt vanden Rijn soo versandt + ende verstopt heeft, ontrent den jare ons Heeren 850, dat den Rijn die by Catwijck op Zee plach zynen uytganck te hebben, verstopt zijnde opghejaeght is, dat hy by Dordrecht ingheloopen ende doorghebroken, hem eenen uytganck inde Zee ghemaeckt heeft. Het welcke wel een van de meeste hooge vloeden ende schadelijcke tempeesten der Zee gheweest is: hoe wel de Historien daer kleyne particulariteyt van bewysen. Voorts lesen wy nu van andere hooge vloeden de welcke groote schade hebben ghedaen. Als in ‘tjaer 1176 (wanneer in Hollandt ende inde byligghende landen bykants alle menschen ende beesten verdroncken, behalven die hun op hooghden konden salveren. Int' jaer 1230, onder Keyser Otto den vierden ginck by na geheel Vrieslandt onder: in welcke vloedt men acht dat wel hondert duysendt menschen verdroncken zijn. Int' jaer 1374 in Octobri, geschiede groote schade door het water in Vlaenderen. Int' jaer 1400 gheschiede eenen hooghen vloedt, den Vriesschen vloedt genoemt. Int' jaer 1420 liepen sesthien Dorp by Dordrecht in, ende elders oock vele. Int' jaer 1505 was soo hoogen vloedt, dat men Cabeljauwen ende Wytingen voor Groeningen vinck, diemen S. Galle vloedt noemde. Ende int' jaer 1509 braecken wederomme de Dijcken deur, ende werdt Cosmi ende Maniam vloedt ghenoemt. Int' jaer 1530 gheschiede den vloedt, S. Michiels vloedt ghenoemt: ende int' jaer 1551 Pontiaens hooghe vloedt. Int' jaer 1570 op Alderheylighen heefter eenen hooghen vloedt uyter Zee soo opghe-

loopen, dat in ses ofte seven Provincien tot in Denemarcken toe, men gheschat heeft by de hondert duysent menschen gebleven te wesen.]

 

Maer al ist dat de Zee op haer zyde in dese Provincie, besonderlijck in Zeelandt (alsoo wy hier nae bescheeden sullen ter bequamer plaetsen) seer groote ende sware schaden heeft ghedaen: zijn niet te min door konste ende + behendicheydt der inwoonderen, de Dijcken, Dammen ende andere Bolwercken ende Wallen alsoo ghebetert, ghehooght, versien, ende de sorghelijcke plaetsen alsoo versekert ende bevesticht, datter gheen overgroote schade meer en kan ghekomen, het en ware eenighe seer grouwelijcke ende ongewoonelijcke tempeeste over quame, ende op eenen selven tijdt den Noorden windt ten Westen gheweldichlijck aenkomende vloedt ende getyde opwierpe ende voortdreve.

Byvoeghsel.

[Alleen inde Eylanden van Zeelandt wordt gherekent dat het wel over de 40 mylen weeghs lenghde, de Zee met Buytendijcken uytgehouden wort, behalven dat de Zeeduynen oft Sandtberghen beschermen. De onkosten daer van + werden gheschat op dese maniere. Elcke myle wordt gherekent op 1400 Roeden, elcke Roede op twaelf voeten: ende elcke Roede wordt d’een door d’ander gheestimeert op tsestich gulden: welck ware elcke myle vierentachtentich duysendt gulden, ende soude bedraghen op de veertich mylen drie milioenen ende drie hondert ende tsestich duysendt gulden, behalven de binnendijcken van oudts ghemaeckt, ende dat die jaerlijcks kosten te onderhouden.]

 

Het ware overtellich hier te schryven van schipbrekinghe, versinckinghe, verdrinckinge ende ander schaden die de vergramde Zee doet: want men kan lichtelijck dencken dat de schepen in de wyde ende volle Zee, ghelijck in de + Vlaemsche Zee, ligghende, veel min in sorge staen: aenghesien die meer ruymten ende middels hebben om te dryven ende te loopen sonder eenighen teghenstoot. Ende hoe wel de schepen schynen tot in de Locht te vlieghen, ende wederom in den afgrondt te sincken: dit is heur welvaert, dat de wellen ende baren om de breedde ende wijdde niet en breken, gelijck in de Middellandtsche Zee, maer heuren loop volghende sincken ende vallen ghelijckelijck ende gheheelijck. In de enghe ende nauwe + plaetsen, ghelijck de langhe stroome ende canale van Enghelandt, lyden de schepen groot perijckel ende schade, deur wellen ende baren: Maer noch meer herwaerts over van Cales af, ende over al aende zyden van Vlaenderen, Zeelandt ende Hollandt, midts de groote beroerte der Zee: want als zy van ure tot ure + beroert ende van de winden ghedreven, ende heuren ongheduerighen back van de vloeden ende ghetyden beslooten wordt, soo vergaderen, besonder in het nedersincken, hier ende daer groote sandtberghen, die onversienlijck veel + sorghelijcke Clippen ende Bancken maken, daer de schepen dickwils gherake teghen te stooten ende in den grondt te sincken tot heur verderffenisse. Het selve perijckel gebeurt den schepen in den inganck vande Havenen, ende bykants over al in de Schelde, van de Zee af tot Antwerpen toe. Niet te min over al zijn geschickte ende vervarene Piloten, die gagien ontfanghen van de Steden: de welcke niet alleenlijck de schepen en gheleyden, maer stellen daghelijcks eenige merckelijcke teeckenen aen alle de Bancken, om daer toe te sien nae het vermoghen der menschelijcker voorsichticheydt. De winden die de Zee meest beroeren ende quellen, ende vervolghens het aerdtrijck meest beschadighen, zijn Noord ten westen, West, ende Zuydwest. Ook wordt de + Zee altijdt ghewisselijck ghequelt ende beroert, + alsoo Cornelius Tacitus schrijft, door de nieuwe ende de volle Mane. Want boven de kracht van sulcke constellacie, soo gevoelt het levende water, welck nae den loop der Manen meerdert ende mindert, een grooter wassinge ende kracht in dese twee pointen van de nieuwe ende volle Mane: ende veroorsaeckt daer door een wonderlijcke beroerte in de groote wilde Zee. Welck de krijchslieden van Cesar + die in Enghelandt overscheepten, niet en hebben gheweten: lydende deshalven seer groote schade in de selve Zee ende Havene, also Cesar in het vierde Boeck der Commentarien schrijft. Naedemael wy nu gheraeckt zijn in dese aenmerckingen ende wonderlijcke werckinghen van vloeden ende ander saken die de Mane in dese Zee bedrijft: soo sullen wy niet buytens weeghs, sonder voorder te loopen, wel kortelijck ende grondelijck daer af vertellen, tot onderwysinghe der menschen: want het zijn treffelijcke ende wonderlijcke saken: daer wy kennisse af hebben door aenmerckinghe, ende door onderwysinge die wy van anderen hebben verstaen: midts welcke vertellinghe, wel klaerlijck ende ongetwyfeltlijck sal blijcken, dat eyghentlijck de Mane alleen (andere moghen al schryven ende segghen wat zy + willen) door het middel van heur aspecten ende t'samenvoegingen met de Sonne ende andere Planeten, de vloeden ende ghetyden inde Zee veroorsaeckt ende voortbrengt. Soo seg ick dan, ghelijck wel waergenomen ende daghelijcks openbaerlijck gesien wordt, dat als + de Mane vanden Horizon oft Ghesichtrinck opgaet, soo begint de Zee te swillen ende opgheblasen te worden, ende loopt na het Westlandt, als oft zy begeerde der Manen gheselschap te houden, tot dat de Mane aende Middaechsche linie gheraeckt: ende van daer opstyghende nae het Westen, soo keert de Zee oock allengskens nae hare palen, totter tijdt toe dat de Mane heur verbergende voor ons, onder den Horizon gaet. Als dan de Mane onderghegaen is, ende den loop neemt na d’Antipodes, soo beghint de groote wilde Zee wederom op een nieuw, op te blasen ende te bortelen, als willende opstaen van heuren bedde, haer volghende soo langhe tot dat zy geraect aen de Middernachtsche linie. Als nu de Mane van daer wederom af komt nae onse Hemisphere, soo komt de Zee oock weder op haer plaetse, als oft zy woude den afscheydt + nemen. Hier door ghebeurt dat wy in vijfentwintich uren luttel min oft meer, tweemael

hebben getyde van vloedt ende ebbe: hoe wel dat de oude ende nieuwe Schryvers (moghelijck door een maniere van spreken) maer vierentwintich uren en schryven: welck alsoo soude gheschieden, waert dat de Mane gheenen anderen loop en hadde dan die haer gheweldichlijck geeft de overste hemelsche beweginghe van Oost tot West. Maer ghelijck zy + met desen achterwaerts gaet, volghende haren natuerlijcken loop, als ander Planeten van West tot Oost, ontrent een ure tijdts: alsoo oock ter tijdt van de herloopinghe achterwaerts besteedt zy meer dan vierentwintich uren midts de vertooninghe voor de Teeckenen: ende bedraeght soo (ghelijck ghesegt is) ontrent vijfentwintich uren: Anderssins soude de vloedt alle dagen op de selve ure komen, welck niet en geschiedt, soo wel kennelijck is, ende hier nae verklaert sal worden. Laet ons nu ten aller eersten in het gemeyn besien wat de Mane inde groote wilde Zee bedrijft: daer nae sullen wy voorts in sonderheydt van onse Belgicksche Zee schryven. In de wereldt + zijn drierley soorten ende ghesteltenissen van Zeen. D’een is soo enghe ende soo nauwe tusschen d’aerde besloten, ghelijck de Swedische ende Lijflandtsche Zee, ende oock de Swarte Zee, ghenoemt Pontus Euxinus, dat zy gheenen bloedt noch beweginghe en heeft van de Mane. D’ander is enghe ende lang, ghelijck onse Middellandsche Zee, de welcke waerachtichlijck beweginghe ende vloedt heeft, hoe wel datment' nauwelijck ghewaer en wordt, dan alleenlijck in de Veneetsche Zee, in heuren wederkeer uyt den Oosten. De derde is + d’Oceaen, te weten de groote wyde wilde Zee: ghelijck de Spaensche, Engelsche ende Belgicksche Zee: die groote ende blijckelijcke beroeringhen ende vloedinghen hebben: daer wy wat af sullen spreken. Achterlatende dan om + der kortheydt wille, de meyningen der Astrologiennen ende Physiciennen, sullen wy volgen de onghetwyfelde bemerckinghe der Schippers ende Bootghesellen: sonder te volghen heur maniere van te bescheeden met de Hooftwinden ende deelen van dien: maer sullen liever bescheedt ende deylinghe maecken met de ghemeyne uren, op dattet een yeghelijck dies te lichtelijcker verstae. De Zeevloedt ende het Ghetyde komt met den loop der nieuwer wassender Manen van West nae Oost: ende onder wegen gheen Eylanden vindende daer hy in gedrongen wordt, vliet soetelijck voort, soo dat men nauwelijck den vloedt ghewaer wordt, ghelijck in Canarien ende Madere. Maer aen vast landt komende daer hy ghedronghen ende ghedwonghen wordt, betoont daer oock wonderlijcke ende menigerley wercken, in menichte ende lanckheydt van tyde, nae de gelegentheydt ende Havenen des landts.

+ In de custen van Guinee, van Afrike, Spangien, Gasconien, Bretanien, ende van Yrlandt, daer bykants al op eenen tijdt ende sonder teghenstoot de Zee komt, is het ghetyde van den hooghen vloedt, in de nieuwe ende volle Mane, ten drie uren nae middagh, ende ten drie uren nae middernacht: ende leeghen vloedt oft ebbe ontrent neghen uren des morghens, ende neghen uren des avonts: Ende in sommighe landen ende custen, naemlijck te Caep Verde, te Calis, Rochelle, Fontenay, ende in de Sorling eylanden van Enghelandt, wast ende hooght de voorseyde vloedt, op de selve mate, te weten, ontrent vijfthien Roomsche voeten. Die sal hier mede genoech wesen dan de groote wilde Zee in het ghemeyn, sonder te spreken van de Indiaensche Zeen, Ooster ende Wester, daer de vloedt door der Manen bedrijf vreemde ende verscheyden wercken doet, maer niet so seer buyten schreve als herwaerts over. Laet ons nu wederom keeren tot onse Belgica welck bespronghen ende beslooten wordt, midts belettinge ende hindernisse uyt Schotlandt ende Enghelandt, van + twee verscheyden Getyden ende Zeevloeden, d’een komende van Noorweghen, ende d’ander uyt den grooten back van Engelandt ende Normandyen, ende ghepasseert zijnde door den enghen ende nauwen ghanck tusschen Calis ende Dovre, volgende zynen loop streckt bykants tot aen het uyterste van Hollandt: ende aldaer teghenkomende den anderen Zeevloedt die van Noorwegen komt, blyven een wyle tijdts by malkanderen, met vreemden schick: voorts loopt elck wederom te rugghe van daer hy komen is. De loopinghen ende beweghinghen van dese Zeevloeden worden betoont te wesen tweederley ende verscheyden, om veel redenen ende oorsaken: besonder want men siet ter eener zyden, dat t'Abberdon in Schotlandt te Warwick in het uyterste van Enghelandt, ende in d’Eylanden van Denemarck, genoemt Heylichlandt, komende van den Zeevloedt uyt Noorweghen, hoogh water is inde nieuwe ende volle Mane, des daechs ontrent twaelf uren, ende des nachts ontrent twaelf uren: Ter ander zyden te Calis te Boloigne, ende op een zyde te Vlaenderen waerts, komende van den anderen Zeevloedt uyt den voorseyden grooten back van Enghelandt, doet de vloedt de selve weckinghe, welck nae het uytwysen der Landtkaerten, met een ghetyde alleen niet en soude moghen geschieden. Daer en boven siet men oock, dat beyde de vloeden in heuren loop ende ganck, op besonder plaetsen verscheyden werckinghen doen: Ghelijck te Sluys in Vlaenderen is hooghe Zeevloet t'een ure, t'Arnmuyden in Zeelandt ten twee uren, t'Amsterdam in Hollandt ten drie uren, ende daer na inkomende door de boesemen ende de rivieren, verspadet noch meer: Soo is te Bergen hoogh water te vier uren, ende t'Antwerpen te ses uren: Ende in alle dese plaetsen gheschiedt met de quartieren van de Mane, te weten, int' eerste ende int' leste, dat leegh water is ter selver uren alst hoogh was met de volle oft nieuwe Mane. Te Calis over al in Vlaenderen, Zeelandt ende Hollandt wordt ghemeynlijck het water oft ghetyde ontrent achthien voeten hooghe: maer alst een enghde vindt daert' in ghedronghen wordt, soo styghet veel hooger, ende op sommige plaetsen boven maten: Gelijck te Bristo in Cornovaille, wasset wel sesentsestich

Voeten, ende te Sint Malo in Bretanien, ende te Sint Michielsbergh in Normandyen komet hooger dan negentich voeten, Roomsche mate. Maer men moet verstaen, dat de vloedt van de nieuwe Mane af tot het eerste quartier, altijdt wat kleynder wordt, te weten, dat het ghetyde niet soo hooghe en komt: ende valt dit quartier af tot de volle Mane wordet altijdt hoogher ende meerder: Van de volle Mane tot het leste quartier, wordet kleynder: ende van het leste quartier tot de nieuwe Mane wederom grootter: Soo dat in elcken loop der Manen, ghenoemt int Latijn dies Lunationis de twee quartieren den Zeevloedt hooger maken, ende de ander twee leegher. Voorts boven de aspecten der Sonnen, gheven de aspecten ende tsamenkominghen der Manen met d’ander Planeten, toeneminghe ende afneminghe des vloedts diesghelijck oock de ghelijckheydt ende onghelijckheydt van de wijdde ofte afstandt der Manen + ende der Sonnen, het nae by wesen oft verre afwesen der selver van de aerde, het bystaen oft afstaen van onse Hemisphere, de levende wateren, ende de winden, maken veranderinghe in den vloedt oft het ghetyde: welck in alle dese ende andere plaetsen in het ghemeyn zijn aenkomste verspaeyt ende achterstelt een ure ende thien minuten des daechs, te weten: Als heden het getyde t'Antwerpen aen komt te ses uren: soo sal het morgen wederom keeren te seven uren ende thien minuten: ende ist heden te Mechelen te seven uren: soo sal het daer morghen wesen te acht uren ende thien minuten: ende achtervolght dus van daghe te daghe over al ende eeuwelijck dese verspadinghe, overmidts de twee contrarie loopen der Manen, waer af den eenen by nature, ende den anderen by gheval toe komt. Als men dit eens weer ende verstaet: soo ist altoos genoech tot alle plaetsen. In der voeghen dat overmidts dese ende meer andere redenen die wy om der kortheydt wille achterlaten, klaerlijck ghemerckt ende bewesen wordt, dat de Mane eyghentlijck alleen (hoe wel de Sonne ende andere Planeten daer toe sterckte gheven) den vloedt ende het ghetyde veroorsaect ende voortbrengt, ghelijck hier door gheseght + is: ende dattet gheenen elementschen oft natuerlijcken loop des waters en is, soo sommighe willen segghen: want waert' alsoo, daer en soude noch vloedt noch ebbe wesen: midts dat de Zee altijdt effen ende met ghelijcke beweginge soude zijn, ende altoos nederwaerts loopen, niet op ende neder by ghetyde, gelijck de Mane met haren loop ende kracht, teghen de nature des waters, daer toe is bedwingende. Waer de natuerlijcke loop des waters sonder ebbe oft wedervloedt, ghelijck sonder vertreck van tijdt ende plaetse: sonder twyfel het soude de gantsche aerde overdecken ende verdrincken. Nu wy aldus de Zee overloopen, ende bykants den grondt gheraeckt hebben: sullen oock haer diepte stellen in vier de + voornaemste plaetsen: Ten eersten, tusschen Calis ende Dovre zijn vierentwintich cubiten diepte, rekenende ses voeten voor den cubit: want dit wordt hier te lande alsoo ghebruyckt: Tusschen Zeelandt ende Enghelandt drieentwintich cubiten: Tusschen d’Eylandeken Wich in Enghelandt, ende Normandyen, achtentwintich cubiten: ende schier over al soo veel in desen grooten back: ende hoe breeder oft wyder in de Zee, hoe dieper: soo dat ontrent de Sorlingen, de Zee alreed diep is meer dan tsestich cubiten van de voorseyde mate, bedraghende meer dan hondert ende tachentich Florensche cubiten: voorts strect dese diepte oneyndelijck in den grondt. Maer om weder te komen tot ons eerst ende voornaemst opset: na dat nu ghenoech vertelt is van de schaden ende ongerieffelijckheden die de groote wilde Zee desen landen eensdeels doet daer teghen strydende in gramschap: soo is wel betamelijck hier te verhalen de profyten ende gerieffelijckheden die zy der gantscher + Provincien doet, gherust, stil, ende vredelijck wesende: de welcke voorwaer soo veel ende groot zijn, dat onghetwyffelijck sonder die, het landt nauwelijck en soude konnen onderhouden de helft van de groote menichte des volcks dat hedensdaeghs hier woonachtich is. Want al is ‘tlandtschap redelijck vruchtbaer, gelijck hier voor verklaert is, nochtans en ist niet ghenoechsaem om het volck te voeden: noch de menschelijcke kloeckheydt en soudet niet konnen onderhouden van andere noodtsakelijcke dinghen: Maer het gherief der Zee brengt in het ghemeyn van alle Provincien, allerley goeden, niet alleenlijck tot lijfkost, maer oock tot alle menschelijcke noodtdruft: om dese landen, ende oock andere wel te versien: alsoo wy sullen verklaren in de beschryvinghe van Antwerpen, daer het fondement der Cooplieden is, die over al den coophandel dryven. Dese gherieffelijcke geleghentheydt is oorsake dat dit lande wordt een haven, stapel ende marckt van gantsch Europe, jae soo men siet van de gantsche wereldt, van Oost tot West: waer uyt sulcke neeringhe, handelinghe, manghelinghe ende sammelinghe gheschiedt, dat ontallijcke veel uytlanders ende inlanders deshalven herwaerts over komen. Het eygen nut ende profijt van de voorseyde wilde Zee, boven alle + het gherief ende ghemack, is soo groot, dattet zyner grootten wel weerdich is: ende het selve is gheleghen, soo men wel mercken mach, in de ontallijcke menichte van allerleye visschen die daer ghevanghen worden: welcke niet alleenlijck den kostelijcken lust der rijcker vervullen ende versaden: maer geven oock eensdeels voedtsel den armen menschen: spysende niet alleen dat volck, maer oock heur beursen stofferende: want hen schiet soo veel over, dat zy eensdeels Vranckrijck, Spangien, Hoogduytslandt, Enghelandt ende andere landen mede deylen: jae senden oock over tot in Italien de gesouten visschen, besonderlijck Salmen ende Haringhen.

Ende aenghesien dat ghesouten visch seer + hoogh ende groot wordt gheacht: soo heb ick voorghenomen wat besonderlijck te segghen van driederley voornaemste ghesouten visch,

naemelijck Haring, Cabeljau ende Salm: ende ten eersten van d’uytnementlijckste, te weten Haring. Soo sag ick dan dat den Haring, in Latijn ghenoemt Halec, noch in Rivieren, noch inde Middellandtsche Zee, noch in de Spaensche, noch in eenighe andere, ghevonden en wordt (mijns wetens) dan alleenlijck in dese Noordsche wilde Zee. De grootte, gedaente ende goedtheydt der selver als zy ghesouten ende ghedrooght zijn, is eenen yeghelijcken wel bekent: daerom laten wy dit varen, ende sullen liever wat spreken van heur nature ende menichte. Desen aerdt van visch + komt uyt het uyterste van de Noordsche Zee: ende worpt hem in wonderlijcke ende onghelooflijcke menichte te landtwaerts: beghinnende hem te vertoonen in de Duytsche, Schotsche ende Engelsche Zee ontrent den Herfst. Ende soo de koude vorst vroegher begint, soo den Haring eer tevoorschijn komt, ende in veel grooter menichte: waer uyt wel blijckt, dat hy de koude ende vervrosene Zee vliedt: ende vervolghens uyt den kouden ende warmen tijdt, kan men lichtelijck geweten oft in dat jaer den Haringvanck goedt sal wesen of niet, ende spade oft vroech: aldus komt den Haring aen, ende schiet zijn saedt in dese bequame Zee, tot nae Kersmisse. De reyse der Haringhen, die hier te lande komen (ick late te spreken van d’ander die heur meer Noordwaerts houden, als nae Noorweghen ende Sweden) is rondtom d’Eyland van Schotlandt ende Enghelandt, ende keeren dan soetelijck wederom in de wyde Zee. Ende ghelijck wy gheseyt hebben tot hier toe, ende alnoch segghen, het blijckt merckelijck dat gelijck schier allerley voghelen te sekeren tyde ende saysoene vervlieghende locht ende landt veranderen: alsoo oock bykants is met allerley visch der Zee, groot ende kleyn, die door Goods ingheven, tot oorboor der menschen, met der tijdt water ende landt veranderen.

+ Iae het schijnt voorwaer dat de voorseyde Haringen hier toe in sonderheydt van de nature ghesonden worden: want zy komen by den oever der Zee heur vertoonen, ende loopen besonderlijck gheerne daer zy vuyr, licht oft menschelijcke kreatueren sien, als segghende, vangt my, vangt my. Zy hebben sonder twyfel onder hen eenen Koninck ende Leydsman + ghelijck de Byen: maer die Koningen en zijn niet grooter noch anders gestelt dan d’ander Haringhen: ghelijck de Koningen der Byen grooter zijn dan de Byen int' gemeyn: maer hebben een teecken op het hooft ghelijck een kroone, ende zijn roodtachtich van verwe, besonderlijck opt' hooft. Dese Koninghen trecken voor, ende hen volghen ende verselschappen een wonderlijcke groote menichte Haringhen: ende want zy blinckende ooghen hebben, ghelijck vuyr, ende des nachts schynen als blixemen, worden daerom geheeten Zeeblixemen ende Merstralen. Zy nemen aes + ende voedtsel bykants buyten nature van alle andere visschen, alleenlijck van het water: ende sterven soo haest als zy uyt het water zijn, ende de locht ghevoelen. Zijn goedt van smake versch ghegheten, maer ongesout: ende moeten soo haest als zy ghevanghen zijn, ghesoden worden: anderssins sonder Sout bederven terstondt, als wesende van een seer teere ende leckere natuer. Dese Zee en heeft maer eenerley soorte van Haring: maer midts het bereyden worden wit ende roodtachtich ghevonden: welck van de bereydinghe ende pekel, maer niet van het gheslachte komt. De + witste worden van naturen de verste: de welcke als meest verderffelijck, terstondt heel ghesouten worden, soo haest als zy in de Zee gevanghen zijn, ende worden gheduerichlijck behouden ende bewaert met de pekel in tonnen. De magherste worden roodt gemaeckt, ende alleenlijck thien oft twaelf uren int' Sout gehouden, ende daer na in den roock gedroocht, ende krygen alsoo roodtachtige verwe. Ende beyde dese soorten worden aldus goedt ghehouden sonder bederven, meer dan eenighen anderen drooghen oft ghesouten visch, uytghenomen de Salm. Den eersten Haringvanck gheschiedt hier by den lande korts nae + Sint Jansmisse: maer is weynich ende slecht, soo dat desen Haring geacht wordt als overblevelinck, die int' voorleden jaer verdoolt ende te nae den lande gheraeckt is. Maer ghemeynlijck gaet men wyder in Zee visschen, drie mael des jaers, te weten, in Oogstmaendt, Herfstmaend ende Wijnmaend, tot het midden van de Slachtmaendt: maer den overvloedichsten ende besten Haringvanck is van het midden der Herfstmaendt tot het eynde der Wijnmaendt: ter welcker tijdt dese visschen meer nae Schotlandt trecken dan t'eenighen anderen tyde, ende zijn t'samen overvloedigher + ende getydiger. Want men siet merckelijck, dat zy hier naerder den lande komende, magherder worden: mogelijck door de vermoetheydt onder weghen, soo sommighe willen segghen: oft na mijn duncken, door de nature des waters ende des grondts. De menichte ende het ghetal der vissschers ende schepen, besonder van dese landen, oock uyt Vranckrijck, ende sommighe maer weynighe uyt Engelandt, die dan ter tijdt daer komen visschen, is schier onsprekelijck ende oneyndelijck. Maer wy sullen hier nu spreken alleenlijck van het ghene dat dese Provincie aengaet ende onse beschryvinghe, het welcke het meeste van allen is. Soo seg ick dan, dat ick neerstelijck ondersocht hebbende in Vrieslandt, Hollandt, Zeelandt ende Vlaenderen (want van ander landen en wordt niet sonderlinghs uytgesonden) hoe veel Buysen ende Booten gemeynlijck uytvaren ter tijdt van peys ende vrede, tot dese visscherye, bevonden hebbe (hoe wel dat andere veel meer segghen) wel seven hondert schepen van de voorseyde twee soorten: Ende men rekent dat elck schip in de drie voorghenoemde reysen, d’een door d’ander vanden eenen tijdt tot den anderen, ten aller minsten tseventich lasten Harings ghevanghen ende te lande ghebracht heeft: welck in het heel bedraghen soude negenenveertich duysent last: + elck last houdende twaelf tonnen, ende elcke tonne van acht hondert ende neghen hondert

tot duysendt Haringhen toe. Een last gheldt ghemeynlijck, d’een soorte door d’ander gherekent, thien pondt groot, elck pondt geschat op drie kroonen, oft ses gulden: ende dit al te samen in een somme begrepen, bedraecht vier hondert neghentich duysendt ponden groot: dat is een milioen, ende vier hondert ende tseventich duysendt kroonen.

+ De tweede voornaemste soorte van visschen die ghesouten worden, is de Cabeljau: ghemeynlijck int' Fransoys gheheeten Molae, in Latijn Asellus major, tot onderscheyt van Merluz, dat is Schelvisch, in Latijn Asellus minor. Desen Cabeljau is soo groot dat eenen somtijdts weeght over vijftich pondt: ende is goedt om eten versch ende ghesouten. Hy komt t'zynen tyde om ghevangen te worden in het meeste deel van de maenden des jaers, maer seer overvloedichlijck de drie Wintersche maenden lanck, in dese byliggende Zee, ende besonder in de Vrieslandtsche. Wordt ghenoech gevangen ende ghesouten ‘tgantsch jaer door, met sulcke menichte, dat dese visscherye jaerlijcks den lande by brenght meer + dan vijf hondert duysent kroonen.

De derde voornaemste soorte van visschen die gesouten wordt, is Salm: in Latijn Salmo ende Sulmo ghenoemt: grooter dan de Cabeljau, ende seer goedt versch ende ghesouten: wordt herwaerts over ghevangen in Hollandt ende in Zeelandt bykants t'alle tyden: maer de meeste vanck gheschiedt in April, Mey ende Braeckmaendt: ende wordt met soo groote menichte ghesouten, dat dese visscherye des jaers bedraecht veel meer dan twee hondert duysendt kroonen. Hier uyt kan men mercken, nademael dese drie soorten alleen van ghesouten visschen (afkortende den prijs van het Sout) bedraghen desen lande in luttel maenden meer dan twee milioenen kroonen: wat grooten schat de vischbanck in het ghemeyn ‘tgantsch jaer duerende, by mach brenghen: welck niet te verdencken noch te ghelooven en is, als een onspreeckelijck ende oneyndelijck wonderwerck. Daerom willen wy voort varen op een ander.


Vorige Volgende