De beschaving

[23]
De Dionysische jacht

Orpheus wordt verscheurd door Maenaden, en wel volgens Aeschylus in de Bassarai voor straf omdat hij uitsluitend de zon aanbad. Vandaar dat geleerden als Guthrie aannamen dat Orpheus een aanhanger van Apollo was die de wilde Dionysus-godsdienst had willen temmen, en daarvoor tot straf was verscheurd.¹ Deze moeilijkheid, gevoegd bij de onmogelijkheid omophagie en vegetarisme te combineren, heeft ertoe geleid dat geleerden vol schrik niet meer over het Orphisme wilden praten als ze het tegenkwamen.

Ovidius vertelt in zijn Metamorphosen (xi, 30-50) dat de Maenaden eerst een ploegrund verscheurden en Orpheus daarna met allerlei akkergerei hebben doodgeslagen. Ovidius kan het motief hebben ontleend aan deze, voor ons verloren tragedie van Aeschylus.² In de Agamemnon wordt Agamemnon met een bijl als stier door Klytemnestra geofferd.

Door die toespelingen op de Bouphonia kunnen Orpheus en Aga-

1 W.K.C. Guthrie, Orpheus and Greek Religion, London 1936 (1952²), blz. 233.

2 R. Eisler, Orphisch-Dionysische Mysteriengedanken in der christlichen Antike, Leipzig/Berlin 1925, blz. 342-4.

[p. 484]

memnon door mij met de aanhangers van Kylon worden vergeleken. Ik doe dat omdat ik een structurele finesse in het licht wil stellen. De Kyloonse mens die op het altaar wordt gedood is immers structureel in dezelfde positie als Dionysus die geofferd wordt. Anderzijds heb ik de sparagmos als een herhaling van de offerdood van Dionysus beschouwd, zij het dan in de vorm van straf op het dierlijke niveau. Dat levert nog geen moeilijkheden op, immers, het bokje dat in de sparagmos verscheurd wordt is ook structureel te vergelijken met Dionysus die geslacht wordt. Het is een reinigingsoffer in de cultus van de geofferde god. Let wel: de sparagmos is geen gewoon offer in die zin dat het bokje áán Dionysus wordt geofferd. In zekere zin wordt het offer ván Dionysus in de sparagmos herhaald. Een dergelijke equivalentie bestaat ook tussen de verscheurde Pentheus en Dionysus. Maar Pentheus en Orpheus worden ook voor straf verscheurd omdat zij zich tegen Dionysus hebben verzet. Pentheus is een theomachos, een strijder tegen god. Hier komt de paradox weer op. Ik kan de zaak voorlopig vaag laten, door te zeggen dat de verscheuring een straf is voor het offer van Dionysus. Ik laat dan in het midden of het verscheuren dan wel het verscheurd worden de straf is. Het antwoord is allebei. En ook: op de achtergrond staat toch de straf voor de geofferde Dionysus. Maar dat blijkt hoogstens uit rituele toespelingen.

De Bacchanten worden door de honden van Lussa opgehitst om Pentheus te verscheuren. Erinyen zijn een soort Bacchanten, het zijn de sinistere Bacchanten van de bloedwraak. Maar in de Bacchae worden zowel de Bacchanten als Pentheus gestraft, iedereen, ja zelfs de hele stad Thebe is schuldig omdat men zich heeft verzet tegen de god.

De verscheuring is een straf, maar uiteraard is de verscheuring van de zoon door de moeder ook een misdaad. Pentheus' moeder Agave en haar zusters Autonoe en Ino zijn de leidsters van de sinistere thiasoi in de tragedie. Maar de leidsters van de rituele thiasoi in Thebe stamden af van de drie mythische zusters, ondanks het feit dat de een haar eigen zoon, de andere hun neef hadden verscheurd. De Pentheus-mythe hoorde dus tot het aition van de Dionysus-cultus in Thebe. Ook hier het schema van het misdadig fundament. Er zijn meer van dergelijke locale aitia. Het gaat om vrouwen die voor straf in een sinistere Dionysische razernij vervallen omdat ze Dionysus niet hebben geëerd. Vanwege het verzet tegen Dionysus worden deze mythen wel ‘Resistance Myths’ genoemd, en Rohde dacht dat ze een

[p. 485]

reflectie waren van een historische tegenstand tegen de god in de zesde eeuw. Dat is niet zo, het is een structurele overeenkomst. De extase is door god gezonden, en in zekere zin dus ook een religieuze extase.³ De homeopathische catharsis treedt in werking: de vrouwen worden in de achtervolging die een reiniging is van hun waanzin bevrijd.

De drie dochters van Proiteus: Lysippe, Iphinoe en Iphianassa, moeten vluchten omdat ze zich verzetten tegen Dionysus. Dionysus slaat ze met waanzin, ze razen door het land en doden hun kinderen in hun waanzin. De ziener Melampus belooft voor een hoge beloning de dochters te genezen door ze te achtervolgen. Een van de dochters, Iphinoe, wordt gedood, maar de rest wordt weer normaal. Die achtervolging is een duidelijk voorbeeld van een reiniging als straf.

De drie dochters van Minyas verscheuren de zoon van een van hen. Hun afstammelingen in Orchomenos heten de Oleiai, de Verderfelijke vrouwen. Ze werden jaarlijks tijdens de Agrionia achtervolgd door een priester van Dionysus die degene die hij inhaalde mocht doden.

We krijgen de straf te horen van de Bacchanten, een achtervolging die eindigde in een reiniging. Hun eigenlijke misdaad wordt geheim gehouden. De Agrionia, jachtfeesten, zijn Nuktelia, nachtelijke feesten, waarop door Bacchanten onuitsprekelijke offers worden gebracht of op klimop wordt gekauwd. Het schema wordt nu pas duidelijk: de hier symbolisch voorgestelde offerdood van Dionysus is een misdaad, waarvoor de Bacchanten moeten boeten, en die boetedoening is de reiniging als achtervolging. We kunnen onze lijst van ‘Resistance Myths’ uitbreiden met die gevallen waarin Hera de waanzin brengt. De mythe van Athamas en Ino luidt als volgt: uit wraak, omdat Athamas was opgetreden als pleegvader van het kindje Dionysus, slaat Hera Athamas met waanzin, en in die waanzin doodt hij zijn zoon. Zijn vrouw Ino wordt waanzinnig van smart, een Maenade, en springt met haar zoon Melicertes in zee na in de wildernis te hebben rondgezworven, en nadat ze Melicertes in een lebes had gegooid. Op de plaats waar hij was aangespoeld worden geheimzinnige reinigingsoffers in een ronde tholos (vergelijk de thumele) gebracht. De Nemeïsche spelen werden gehouden om de dood van Melicertes te verzoenen, maar ook om de overwinning te vieren van Herakles op de Nemeïsche leeuw.

3 J. Mattes, Der Wahnsinn im Griechischen Mythos in der Dichtung bis zum Drama des fünften Jahrhunderts, Heidelberg 1970, geeft een verhelderend overzicht. Zijn conclusie (blz. 33): ‘Die chronologische Überlick zeigt, dass die bedeutenderen Mythen zum grösseren Teil für die archaischen Epen, spätestens aber für das fünfte Jahrhundert belegt sind.’ En, blz. 55: ‘Die vorbereitenden Zeremonien weisen in den Bereich ekstatischer Mythen. Genaueres lässt sich nicht sagen. Ekstatische Mysterien haben bei den Griechen kathartische Wirkung.’