De beschaving

[24]
Onbekende principes

Parallel aan de tweedeling bewust-onbewust lopen de tweedelingen schijn-wezen en bekend-onbekend, die door de filosoof of beoefe-

[p. 131]

naar van een menswetenschap worden gehanteerd om het object van zijn overpeinzingen te doorgronden.

Het resultaat van een combinatie van deze gepolariseerde begrippen is dat het de taak is van de menswetenschap om nog onbekende waarheden te ontdekken door datgene wat de mensen bewust voorgeven te doen als schijn te ontmaskeren, waardoor alleen wat ze onbewust doen van wezenlijk belang wordt en daarom wetenschappelijk gesystematiseerd moet worden. Nu kan onbekend op twee manieren worden opgevat. Enerzijds was er een aristotelische natuurwetenschap die zocht naar evidente principes. Dat wil zeggen dat de principes zelf niet onbekend waren; onbekend was slechts dat deze, en niet andere, de principes zijn waarop een systematische wetenschap gebouwd kan worden. Voorbeelden zijn klassieke wiskunde en natuurkunde. Evenwijdige lijnen, stof en beweging (zeventiende eeuw), stof en kracht (achttiende en negentiende eeuw), zijn bekende verschijnselen; de woorden ervoor worden veelal aan de omgangstaal ontleend.¹ Ze worden in de wetenschap alleen maar nauwer gedefinieerd. Andere bekende verschijnselen blijken - en dat is het onverwachte in het systeem - met de principes of axiomata logische, dus eigenlijk te verwachten verbanden aan te gaan. Het zoeken naar de principes - de analyse, of de inventio - is een moeizaam, veelal onsystematisch proces; vandaar dat een geniale systematicus, als Euclides, Newton, steeds bouwt op het werk van voorlopers.

De synthese, dispositio, is dank zij de logische stappen goed te volgen, en daarom ook voor scholieren begrijpelijk. Wie het systeem kent is in het bezit van een theoria, dat wil zeggen hij beleeft genoegen aan het aanschouwen van het bekende, de systematisch geordende waarheden. Het smartelijk zoeken of leren is tot rust gekomen: epistème. Voor minder geruste mensen zoals ik is de bezitter van een theorie daarom een gevaarlijk persoon. Hij is te herkennen aan een lijzige manier van spreken.

De nu wetenschappelijk gedefinieerde termen kunnen weer in de omgangstaal terechtkomen dank zij het gewonnen wetenschappelijk prestige en dan worden ze op andere gebieden toegepast. Als natuurwetenschappelijke termen op het gebied van het menselijk handelen worden toegepast, worden het metaforen: ‘vitale energie’, ‘maatschappelijke krachten’, en ze verliezen daarmee weer elke wetenschappelijkheid.

Daartegenover zijn in de chemie totaal onbekende elementen gevonden. Het element ‘lucht’ bleek zelf geen element te zijn maar uit

1 E.J. Dijksterhuis, De Mechanisering van het Wereldbeeld, Amsterdam 1950 (1977³) iv, 292, ‘De axiomatisering van de klassieke mechanica’, blz. 510 e.v.; verg. i: 49.

[p. 132]

verschillende elementen te zijn samengesteld. Die bleken zo nieuw, totaal onbekend, dat er een nieuwe algemene term voor deze toestand gevonden moest worden: ‘gas’, van chaos, en ook de elementen kregen merkwaardige, nieuwe namen als zuurstof, koolzuur, stikstof. Naarmate elementen en atomen deelbaar bleken, werden ook op natuurkundig gebied dergelijke ontdekkingen gedaan. Geheel onverwacht waren de nieuwe gevonden deeltjes meestal niet, dat blijkt al uit het feit dat ernaar gezocht kon worden, hetzij op grond van de theorie zelf, hetzij naar aanleiding van opgetreden abnormaliteiten in het kader van de theorie.

Van belang is dat deze ontdekkingen dan door, of naar aanleiding van experimenten worden gedaan. Traditionele topoi schieten tekort. De chemische ontdekkingen zouden nooit door een gedachten-experiment gevonden kunnen zijn, zoals de valwetten van Galilei (stel dat je een steen en een veertje aan elkaar bindt...). Het experiment op de toren van Pisa is hier niet meer dan controle achteraf; het analytische nadenken op grond van veronderstellingen komt eerst.

De achttiende-eeuwse navolgers van Newton op het gebied van de menswetenschap zoeken de principes vooreerst in wat mensen bekend is; Vico in aan iedereen bekende instituties als huwelijk en asiel,² Hume (wiens Essay on Human Understanding als ondertitel draagt: ‘An attempt to introduce the experimental method of reasoning into moral subjects’) zegt:

‘It cannot be doubted, that the mind is endowed with several powers and faculties, thas these powers are distinct from each other, that what is really distinct to the immediate perception may be distinguished by reflexion; and consequently that there is a truth and falsehood in all propositions on this subject, and a truth and falsehood, which lie not beyond the compass of human understanding. There are many obvious distinctions of this kind, such as those between the will and understanding, the imagination and passions, which fall within the comprehension of every moral creature; and the finer and more philosophical distinctions are no less real and certain, though more difficult to be comprehended.’³

Ook Humes vriend Adam Smith gaat uit van begrippen als kapitaal, loon, arbeid, die aan iedereen bekend zijn maar aan de hand waarvan zijn wet van vraag en aanbod - het equivalent van Newtons bewegingswet - wordt geformuleerd. Zijn systeem is uitsluitend gebouwd op definities. Dat moet ook wel, omdat de wetten niet door

2 G. Vico, The New Science of Giambattista Vico (1744³), editie en vertaling Th.G. Bergin en M.H. Fisch, Ithaca en London 1970, ‘Introduction’, blz. xli.

3 Zie G. Nuchelmans, Hume, Baarn 1965, blz. 24 en D. Hume, Inquiries Concerning Human Understanding and Concerning the Principles of Morals, 1777, ed. P.H. Nidditch, Oxford 1975, ‘Section i, Of the Different Species of Philosophy’, blz. 13-14.

[p. 133]

experimenten werden vastgesteld.⁴ Het is een kenmerk van al deze systemen dat zij zich nooit ver kunnen verwijderen van wat mensen aannemelijk vinden, ze systematiseren wat al min of meer bekend was, en moeten zich dus altijd op een sensus communis beroepen.

4 W.P.D. Wightman, ‘Adam Smith and the History of Ideas’, in: A.S. Skinner, Th. Wilson, eds. Essays on Adam Smith, Oxford 1975, blz. 62-3.