De beschaving

[p. 129]

[23]
Diagnose op grond van uiterlijke kenmerken

Hoe verwerpelijk een menswetenschap is die zich uitsluitend baseert op diagnose op grond van indices, kan de rassentheorie met al haar gevolgen ons leren. Maar dat is een uitwas van een veel verbreider gedachtengang. We zouden kunnen beginnen met een vergelijking met de pseudo-wetenschap van de fysiognomie. De pretentie daarvan is dat studie van de gelaatstrekken voldoende voorwaarde is voor kennis van karakter.¹ Deze wetenschap kan weerlegd worden door de tegenwerping dat mensen die er wolf- of schaapachtig uitzien onverwacht uit de hoek kunnen komen. Maar dit geldt ook voor raskenmerken - en nu gaan de tien miljoen slachtoffers van deze wetenschap het waardeoordeel beïnvloeden - en eigenlijk voor elke interpretatie van menselijk gedrag uitsluitend op grond van indices.

De duiding op grond van indices is van het grootste maatschappelijke belang. Niet alleen het weer wordt zo beoordeeld of een ziekte maar ook een technisch mankement aan een machine. Bij menselijk gedrag is echter - zo leert de ervaring op het zelfde, voor- of onwetenschappelijke niveau - voorzichtigheid nog meer geboden dan bij de weersvoorspelling, of de diagnose van ziekte of autopanne. En wel omdat men rekening houdt met de menselijke vrijheid. Dat geldt zelfs voor de beoordeling van gelaatstrekken. Als voorlopig oordeel kan men, bij een eerste ontmoeting, best vinden dat iemand er ongunstig of eerlijk uitziet. Maar niemand denkt in het dagelijks leven dat een dergelijke indruk op zich genoeg is. Men wacht af en probeert uit. Het zou, in zo'n situatie, prettig zijn als men de aard van de ander snel en zeker uit diens gelaatstrekken zou kunnen opmaken, en er zijn situaties te bedenken waar een juist oordeel over de betrouwbaarheid van een vreemdeling een zaak van leven of dood is. Indices zijn van belang als het gaat om het testen van karaktereigenschappen als betrouwbaarheid, doorzettingsvermogen, dapperheid, liefheid en intelligentie, want in die gevallen is het niet genoeg dat de ander zelf verklaart betrouwbaar enzovoort te zijn. De psychologie heeft de taak om dergelijke zaken objectief, dus onafhankelijk van de opinie van de betrokken persoon vast te stellen.

Als zodanig zet de psychologie de wetenschappelijke lijn van de fysiognomie voort, en voor zover het in de karaktertypologie gaat om een relatie tussen direct waarneembare eigenschappen van bij

1 In het algemeen, B.J. Kouwer, Het Spel van de Persoonlijkheid, over Gall, blz. 47: ‘Door Gall, evenals door vrijwel alle modernere auteurs, werd een oplossing gezocht in het lichaam’ (voor de oorzaak van de krachtwerking van de ziel, de drijfveren...).

[p. 130]

voorbeeld lichaamsbouw en niet direct waarneembaar karakter, met al even jammerlijk resultaat. In het dagelijks leven let men dan ook op een syndroom van uitingen, als de manier van glimlachen, het schuifelen van voeten die voor een deel onbewust worden verwerkt. De diagnose is daarom zo moeilijk omdat we er zelf belang bij hebben voor te wenden dat we betrouwbaar zijn. Een dergelijke methode zal dus nooit in alle gevallen mogen opgaan, en daarom ook nooit wetenschappelijk aanvaard worden. Elke geleerde zal er belang bij hebben uitzonderingen te verzinnen, al was het om zijn eigen karakter ondoorgrondelijk te maken. Het compromis is dan dat men aanneemt dat de anderen, waaronder speciaal de vijanden, hun ware slechte karakter en bedoelingen door de wetenschappelijke methode verraden, en dat we zelf aan deze wetmatigheden zijn onttrokken tenzij ze gunstig voor ons zelf uitvallen. We krijgen dan, bij de anderen, onze vijanden, twee teksten. De een is de tekst die ze zelf leveren, en die strookt met hun bedoelingen. Maar die tekst wordt ontmaskerd als voorwendsel, rationalisatie. De wetenschappelijke methode levert dan de ware tekst, de ware bedoelingen, die, aangezien men niet altijd aanneemt dat de ander bewust liegt of veinst, op de een of andere manier wel onbewust zullen zijn. Een tekst met een oneigenlijke, én een eigenlijke betekenis, dat is een allegorie. Marx, maar ook Freud, zetten de traditie van de antieke en christelijke allegoristen voort. Maar is de patiënt bij Freud dan een vijand? Ja toch, in zoverre dat hem niet zijn eigen goede redenen worden gegund. Hij is wat dat betreft ook vergelijkbaar met de barbaar die niet alleen vijand is maar ook nog onbegrijpelijke taal uitslaat. De agressiviteit wordt gemaskeerd omdat de psychiater meestal met patiënten te maken krijgt die zelf al aan hun goede redenen twijfelen. Een phobicus is iemand die, in tegenstelling tot de filosoof of politicus, denkt dat zijn angsten wanen zijn. Maar als de freudiaanse methode op hogere, literaire teksten wordt losgelaten, blijkt het ontmaskerende karakter meteen. Natuurlijk is Freud, net als Marx, Nietzsche of Darwin, een grote negentiende-eeuwse ontmaskeraar.