Geert Grootes Tractaat 'Contra turrim Traiectensem' teruggevonden

[p. 15]

Opus contra magna edificia superflua ac constituciones falsas principaliter contra turrim Trajectensem

Met een vertaling in het Nederlands

[p. 16]

tekstkritische noten

Titel: twee woorden aan het slot onleesbaar.
8-9 Consummacionem was tweemaal geschreven; eenmaal doorgehaald.
15 Intromittat verbeterd uit intromittant.
16 Detrahat verbeterd uit detrahant.
19 Excommunicacionis was driemaal geschreven; eenmaal doorgehaald.

Qui non est mecum contra me est⁺

Recusantur constituciones synodales

f. 144r Est quedam constitucio synodalis domini Ihohan-¹
nis de Arkel dicens sic: ‘Bona naufragorum ac minus
iuste quesitorum ac rerum omnium restituendarum, si
nesciatur quibus debeat fieri restitucio, necnon et omnia
donata et legata generalia in pios usus convertenda, quibus
donantes et legantes personas, loca, modos et formas
non expresserant, fabrice ecclesie cathedralis Traiectensis
hac assignacione et deputacione usque ad consumma-
cionem operis dicti deputamus. Et item in virtute sancte
obediencie sub pena excommunicacionis et suspensionis
inhibemus, ne quis, cuiuscumque sit status religionis ac
condicionis, se de bonis et rebus premissorum accione ad
dictam fabricam pertinentibus presentibus et futuris alias
quam ad opus, usum et utilitatem dicte fabrice se quo-
modolibet intromittat, ac negocio eiusdem fabrice publice
vel occulte detrahat. Et item alioquuin ex nunc pro pre-
ganda mora ipsis et eorum omnibus dilacione sex dierum
indulta in omnes, qui eidem nostrae inhibicioni non pa-
ruerint, in hiis scriptis sentenciam excommunicacionis
promulgamus’. Unde manifestum est per hanc constitucio-
nem sentenciam excommunicacionis iam latam esse post
sex dies, postquam se quis de hiis rebus intromiscuit, com-

+ Titel: Luc. 11, 23.

1 Bronnen voor de geschiedenis van de kerkelijke rechtspraak in het bisdom Utrecht in de middeleeuwen, uitgegeven door J.J.C. Joosting en S. Mulder Hzn. Vierde afdeling, Provinciale en synodale statuten door J.J.C. Joosting, Vijfde deel. 's-Gravenhage 1914. Werken der vereniging tot uitgaaf der Bronnen van het oud-vaderlandse recht. Tweede reeks, 16, blz. 110, 111, 115, 116, 137, 138.

[p. 18]

 

putandos. Similiter est alia synodalis promulgacio, que

 

huic concordat, dicens quod nulli huiusmodi quesita trade-

25

re vel recipere liceat nisi fabrice ante dicte: ‘Et item prop-

 

ter quod in virtute sancte obediencie inhibemus, ne contra

 

premissam huiusmodi male quesita aliter quam dicte fa-

 

brice restituatur vel recipiatur, alioquin post trium die-

 

rum monicionem extunc propter exnunc premissam ex-

30

communicacionis sentenciam in rebelles ferimus in hiis

 

scriptis; quodque huiusmodi quesitorum restitucio et

 

disposicio eorundem de iure ad episcopos in suis dyoce-

 

sibus noscitur pertinere’. Similiter ista et alie constitu-

 

ciones omnes debitores fabrice, similiter detrahentes ei-

35

dem publice vel occulte, excommunicacione late senten-

 

cie excommunicant, que omnia videntur animabus peri-

 

culosa nimis.

Primo quod constitucio (in)iusta non ligat (in fo)ro consciencie.

Ad huius constitucionis debilitatem, ut videtur, proban-
dam suppono duo. Primo quod lex seu constitucio hu-
mana iniusta non ligat nec obligat hominem in foro con-
sciencie ad eam tenendam, nisi propter vitandum maius
periculum vel talem turbacionem vel tale scandalum, prop-
ter que eciam in casu homo teneretur iuri suo cedere
secunda secundum declaracionem beati Augustini primo⁴⁴
de libro arbitrio: lex que iusta non est lex non est, et
quantum lex habet de iusticia tantum habet de virtute
legis. Sed hoc, quod neque lex est neque virtutem legis
habet, in foro consciencie non obligat. Immo secun-
dum Augustinum ibidem pocius sunt violencie dicende⁴⁹

44 Met de aanwijzing: secundum declaracionem beati Augustini primo de libro arbitrio is bedoeld hoofdstuk VI van boek I van dit werk, Migne 32 col. 1227: Lex aeterna moderatrix humanarum. In col. 1229 staat: Simul etiam te videre arbitror in illa temporali nihil esse iustum atque legitimum, quod non ex hac aeterna sibi derivarint.

49 Hier bedoelt hij waarschijnlijk caput XV van boek I, Migne 32 col. 1237-1238, dat handelt over het volgende: Lex aeterna lex temporalis, in quos et quantum valeat. Hier zegt hij o.a. quod apertissime iam ratio demonstravit, eos qui temporali lege serviunt, non esse posse ab aeterna liberos.

[p. 20]

50

tales leges iniuste quam leges. Sed violenciis quis potest

 

cum bona consciencia resistere, nisi in casu ubi scandala

 

et pericula maiora timerentur? Item lex omnis nihil aliud

 

est quam quedam regula et mensura communis actuum

 

humanorum. Sed vera regula est: non, que recta non est,

55

nec vera mensura est, que equa vel iusta non est, nihil

 

ergo non rectum non equum non iustum, lex est. Item

 

omnis lex ius est secundum Isidorum in libro ethymolo-⁵⁷

 

giarum et ponitur in decretis l.d. ‘ius generale’. Et

 

omne ius secundum eundem (f. 144^v), et ex nominis

60

diffinicione iustum est. Ergo omnis lex iusta est. Hinc⁶⁰

 

est quod communiter doctores et Ysidorus, ubi supra,

 

ut habetur in decretis iiii. d. ‘erit autem’, condicionem⁶²

 

legis ponunt, quod contineat honestatem et iusticiam

 

et ut honesta et iusta sit. Hoc eciam ex hoc patet, quod

65

omnis lex humana, secundum quod vim legis vere opti-

 

net, ab altissima et summa racione lege eterna derivatur,

 

a quo nihil quod iniustum et non rectum est oriri

 

potest. Secundum illud proverbiorum octavo: ‘per me’,⁶⁸

 

inquit eterna sapiencia, ‘conditores legum recta discer-

70

nant’. Et ideo leges iniustas Christus vocat non leges

 

sed tradiciones et non Dei sed illorum, qui eas tradebant

 

improperans Iudeis: ‘irritum fecistis’, inquit, ‘mandatum⁷²

 

Dei propter tradiciones vestras’. Hoc idem multis sanc-

 

torum auctoritatibus et racionibus moralibus probari

75

possit, sed non est opus intelligentibus, nam hoc idem

 

determinat Thomas in prima secunde questione 9. (?)⁷⁶

57 Lib. Etymolog. c. 3; Decretum, c. 2. D. I (Friedberg I): Ius generale nomen est, lex autem iuris est species.

60 ibid.: Ius autem est dictum, quia iustum est.

62 Ysidorus c. 21; Decretum, c. 2. D. 4 (Friedberg 5): Erit autem lex honesta, iusta, possibilis, secundum naturam ...

68 Spreuken, 8, 15: Per me ... legum conditores iusta decernunt.

72 Mc. 7.9: Bene irritum facitis praeceptum Dei, ut traditionem vestram servetis.

76 De opgave van Thomas, Summa Theologica, prima secundae, quaestio 9 articulus 10, indien goed gelezen, kan niet juist zijn. Bedoeld zou kunnen zijn quaestio XIX articulus 4, waarin Thomas aantoont, dat de bonitas voluntatis dependat a lege aeterna; of quaestio XCV, articulus II Utrum omnis lex humanitus posita a lege naturalis dirivetur?

[p. 22]

 

articulo X.; et ponitur Summa in confessorum libro se-⁷⁷

 

cundo titulo ‘de raptoribus’, q(uestione) 20. et con-

 

cordat Hostiensis dicens in Summa de penitencia et remis-⁷⁹

80

sionibus ‘omnibus et qualiter versu quod de condenti-

 

bus’.

77 De Summa Confessorum heb ik niet kunnen inzien, omdat het niet in Nederlandse Bibliotheken aanwezig is, ondanks verschillende edities, bijv. Lugduni 1518, Parisiis 1519. Lugduni 1618. A. Hurter S.J. Nomenclator litterarius. IV. Theologia catholica tempore medii aevi 417.

79 Hostiensis, d.i. Henricus de Segusia, cardinalis Hostiensis (van Ostia), Summa (Neudruck der Ausgabe Lyon 1517, 1961 Sciencia Aalen). Liber quintus: De penitentia et remissionibus, afdeling Quibus et qualiter a quibus p. 284 versus De condentibus p. 285^v.

De tribus modis iniuste constitucionis

Secundum (d) suppositum est, quod quamvis multis
modis lex iniusta dici possit, tres tamen principales sunt
modi iniuste legis secundum Thomam et Ihohannem in⁸⁴
Summa confessorum, ubi supra, quorum quilibet ad hoc⁸⁵
sufficit, ut iniusta dicatur et in consciencia non obli-
get, videlicet iniusta ex fine, iniusta ex forma, iniusta ex
auctoritate seu constituentis potestate. Illa lex iniusta
ex fine dicitur, quando non ordinatur ad bonum com-
mune seu ad aliquam utilitatem communem, que ex
observacione illius provenit vel intenditur, sed que est
multitudini onerosa, retorta ad constituentis gloriam vel
utilitatem vel ad aliquem peregrinum et inanem vel
malum vel inutilem finem. Lex iniusta ex forma est,
que, quamvis ad aliquod commune bonum ordinetur,
tamen in procuracione illius boni equalitatem non ser-
vans, inequaliter subdite multitudini onera imponit. Ex
constituente et auctoritate illa iniusta est, in qua consti-
tuenda constituens propriam excedit potestatem vel pro-
hibitam sibi usurpat potestatem.

84 Thomas, Summa theologica, Q. 96, art. 4, waar de drie punten van de tekst inderdaad behandeld worden.

85 Voor de Summa Confessorum, zie regel 77.

[p. t.o.22]

F. 144^v van Grootes tractaat, regel 59 tot 115.

[p. 24]

tekstkritische noten

112 Christianitate: voorafgaat het doorgehaalde woord Christo.

Probatur quod dicta constitucio sit iniusta ex fine eius

Deinde declarabo predictam constitucionem ut videtur
fore iniustam ex multis capitibus et precipue ex quolibet
modorum predictorum. Primo quia ex ista nullum bonum
commune vel communis utilitas derivatur, ymmo quod
neque quid boni ex ea oritur, sed multa mala communia
et generalia dampna tam nociva rebus quam animabus.
Hec enim constitucio ad nullum tendit bonum finale
nisi ad quandam monstruosam et sumptuosam structuram
materialis ecclesie cathedralis, necnon ad turrim super-
bam illam tam ingenti mole iam constantem, ex thesauro
pauperis Christi tot et pene infinitis expensis ultra cete-
ras omnes fere in christianitate turres ad miram deductam
altitudinem alcius adhuc extollendam, ex cuius superbia
et monstruositate tanquam ex capite, quale reliquum
totum, corus et cetera membra materialis ecclesie tam
in (f. 145^r) sumptibus quam in magnitudine precogitan-
tur, futura previdemus.

Contra monstruosam turrim et inutilem

Circumspiciat diligentissimus oculus, quantumcumque
curiosus, que utilitas sit in illa tam enormiter alta turri,
cum nam in ea nec per eam habeatur utilitas, nisi
quod campane in ea suspendantur, que tam apte et con-
grue secundum humanum usum in longe minori et bas-
siori aptari potuissent. Totum ergo quod reliquum est a
malo et ad malum est, quod multiplex oritur et orietur
tam ex ea quam ex sumptuosa ecclesie structura: vanitas,
curiositas, iactancia et superbia.

Quod huius turris et structura superba ducunt ad multa vicia

Hii sunt fratres huius turris, quos tamquam filios pro-
curabit, sicut ab eisdem tamquam a patribus in mentibus

[p. 26]

 

edificancium nata est. Omnis ergo vanus appropinquans

130

civitati vel eam pertransiens hac altitudine et magnitu-

 

dine visa ammirabitur et intuitu turris subsistet, oculos

 

curiose girabit ad singula, altitudinis quantitatem nite-

 

tur perpendere et que apprehendere curiositate non po-

 

tuerit, ab incolis vestigabit. Consurgent laudes turris male

135

mirande, gloriantur cives quamvis inaniter, superbit vul-

 

gus de turri, in glora iactant structores ad mala scioli,

 

similiter et provisores ad superbiam construendam arche-

 

tectonici. Hii sunt fratres, qui ex hac construccione

 

turris proveniunt. Heu quam communiter mali! Si enim

140

de omni verbo ocioso reddemus racionem in ultimo iudi-

 

cio, quanto maiorem de omni facto ocioso sumus reddi-

 

turi, precipue de facto tam magno et sumptuoso, tam

 

diuturno et longo, et non solum ocioso sed multis ex

 

causis et ex multis malis provenientibus tam vicioso. Et

145

si omnis iactancia et superbia excluderetur, que tamen

 

crebre ex eadem turri veniunt tam advenis quam laycis

 

et clericis, tamen sole curiositati seu vanitati ponere tan-

 

tum permanentem lapidem offensionis et scandali non est

 

sine vicio, cum beatus Augustinus in Libro confessionum¹⁴⁹

150

de hoc, quod aliquando in domo sua araneas retibus suis

 

muscas capientes nimis attente aspexerit, se accusat.

149 Liber confessionum, liber X cap. XXXV, Migne 32 col. 804.

Contra edificantes quod vera distruccio et inutilitas ecclesie est inanis structura

Attendant edificantes, quomodo omnis inanis gloria, que
est in mundanarum pulchritudine est carnalis. Sed illa
inanis gloria, qua in malis letantur quidam cum male-
fecerint, est dyabolica.
Sic eciam omnis multitudo vel civitas vel ecclesia, sicud
quilibet homo secundum Gregorium: quanto gloriosior¹⁵⁷

157 Gregorius. Bedoeld kan zijn Ep. 20, reg. 11, Migne 77 col. 556. of: Ep. 15 reg. 111, Migne 77 col. 616.

[p. 28]

 

apparet coram hominibus, saltem inaniter, tanto vilior

 

est coram Deo et angelis. Quid ergo est aliud inani gloria

160

per sumptus addere structuris quam domum Dei coram

 

Deo facere vilescere, quod communi bono et fini intento

 

per templum per se contrarium est? Quid secundum Ber-¹⁶²

 

nardum maius ammirandum, quid maius detestandum,

 

quid gravius puniendum quam quod videntes Filium

165

Dei summum in regno angelorum novissimum factum in

 

regno hominum disponant se magnitudine super terram,

 

precipue per domum et templum illius, qui non habuit,

 

ubi in terris caput suum reclinaret? Unde in Libro de¹⁶⁸

 

claustro materiali secundum Hugonem ex edificiorum¹⁶⁹

170

magnitudine crescit elacio, sed elacione seu superbia

 

annulatur secundum Ecclesiasticum capitulo XXII. domus¹⁷¹

 

que eciam locuplex est (f. 145^v).

 

Ideo magnitudine Dei domum precipue Christi superflue

 

extollere structuris pocius destruere est quam construere.

175

Nam verius domus dei sunt anime et animi, qui elacione

 

et superbia et curiositate ex structuris impediuntur et

 

sicud lapides vivi mortificantur, quam cementum et la-

 

ceres. In edificiis enim reprehensibilia sunt magnitudo ni-

 

mia, multitudo, sumptuositas et pulchritudo exquisita et

180

superflua, que omnia pene in hac turri et domo Dei

 

simul confluunt, precipue quia ad omnia ecclesiastica

 

officia et divina misteria intrinsecus peragenda congruo,

 

prout expedit, ecclesia illa iam constructa et ornata est,

 

quamvis proh dolor pretendat sive minetur ex inceptis

185

omnia pene quattuor predicta superfluitatum genera.

 

Audite, audite clerici, audite saltem a Christo Christia-

 

ni, numquid Christus pauper, eterna Sapiencia, legem

 

quam ipsa tulit in se impleri non patietur, aut numquid

 

quod secularibus sub malediccione prohibuit, ipse sibi

162 Deze uitdrukking van Bernardus heb ik niet gevonden.

168 Matth. 8, 20: filius autem hominis non habet ubi caput reclinet (verg. Lc. 9, 58).

169 Hugo van St. Victor, Liber de claustro materiali is Caput II van Liber de claustro animae, Migne 176, coll. 1051-1052.

171 171 Eccl. 22, 21-22: Sicut pali in excelsis, et caementa sine impensa posila contra faciem venti non permanebunt; sic et cor trepidum in cogitatione stulti contra impetum timoris non resistet.

[p. 30]

190

velit preparari? Absit longe. Audite tamen quid regi secu-

 

lari per prophetam Jeremiae XXII. dixit: ‘Ve qui dicit:¹⁹¹

 

edificabo mihi domum latam et cenacula spaciosa, qui

 

aperit sibi fenestras et facit laquearia cedrina pingitque

 

sinopide’.

191 Jeremias 22, 14 lett. aangehaald; ve staat in vers 12.

Obiectio

Nec obstat illud Graciani in decretis de conse, distinctio¹⁹⁵
prima, que dicit quod Deo debemus templum edificare
et, prout melius possumus, ornare: verum est secundum
glosam ibidem, quando non imminent captivi redimen-¹⁹⁸
di, vel secundum sanctos, quando non adest necessitas
pauperum vel non occurrit bonorum usus ad maiorem et
misericordiorem pietatem. Sed superflue construere in
magnitudine vel pulchritudine non est templum Dei me-
lius ornare, ymmo est ipsum, ut predictum est, contra
institutum suum fratrem per quedam vana curiosa et
superbia inaniter fedare et maculare.

195 Decretum, c. 2. D.I. de cons. (Friedberg 1293): Si enim Iudei ... haec faciebant, multo magis, quibus veritas patefacta, et gratia et veritas per lesum data est, templa Domino edificare, et, prout possumus melius ornare ... (het citaat is uit de ‘tertia pars’ van het Decreet).

198 secundum glosam ibidem - de genoemde glos is op de aangegeven plaats niet te vinden.

Quod dedecus et turpitudo ecclesie est superflua structura

Omnis enim clericus carnalis ornatus, templo Dei et loco
religioso inornatus est et dedecus, sicut fedum et inde-
corum religioso homini esset, Dei templo vivo, si ipsum
secularium vestium vel multitudo vel varietas inanis
involveret.

[p. 32]

tekstkritische noten

213 Aggredi verbeterd uit agere.
213 Necessarias verbeterd uit necessitas.
218 Ubi verbeterd uit ibi.

Quod debeant fieri necessarie structure et non superflue

Ymmo secundum Ambrosium in Libro officiorum et in²¹¹
decretis LXXXVI. d.c. ‘pulchra libertas’: ‘non est deco-
rum superfluas edificaciones aggredi nec necessarias preter-
mittere, maxime cum convenit sacerdoti ornare Dei tem-
plum honore congruo, ut eciam cultu aula Dei resplen-
deat’, cui secundum eundem ibidem ‘inpensas miseri-
cordie’ convenerit ‘frequentare’.
Attendendum qualiter beatus Ambrosius, ubi supra, et²¹⁸
est eciam in decretis XII. q. ii. ‘aurum’, manifeste decla-
rat, quomodo melius sit in pauperum necessitates et cap-
tivorum aurum et pecunias ecclesie effundi quam vel
aurea vasa templi ex auro conflare. ‘Melius enim’, ait²²²
Ambrosius, ‘ut vasa viventium servares quam metallo-
rum. Quid enim diceres? Timui, ne templo Dei ornatus
deesset? Respondet: aurum sacramenta non querunt, nec
auro placent, que auro non emuntur. Ornatus sacro-

211 Ambrosius, de Offic. lib. 2, c. 21 no. 110sq. ed. Migne; Decretum, c. 18. D. 86 (Friedberg 301-302): Pulchra etiam liberalitas est, in ipso quoque pauperis dato mensuram tenere, ut habundes pluribus, non conciliandi favoris gratia ultra modum fluere. Quicquid enim ex affectu puro et sincero promitur, hoc est decorum: non superfluas edificationes aggredi, nec pretermittere necessarias. Et maxime sacerdotibus hoc convenit, ornare Dei templum honore congruo, ut etiam cultu aula Domini resplendeat, inpensas misericordiae frequentare, quantum oporteat largiri peregrinis, non superfluas, sed conpetentes.

218 Ambros. de Offic. lib 2, c. 28, Decretum, c. 70. C. XII, q. 2. (Friedberg 710): Aurum ecclesia habet, non ut servet, sed ut eroget et subenveniat in neccessitatibus. Quid est opus custodire quod nihil adiuvat? An ignoramus, quantum auri atque argenti de templo Domini Assirii sustulerunt? Nonne melius conflat sacerdos propter alimoniam pauperum, si aliqua subsidia desunt, quam si sacrilegus contaminat et aportat hostis?

222 Ibid.: Melius fuerat, ut vasa viventium servares quam metallorum. His non posset responsum referri. Quid enim diceres? Timui, ne templo Dei ornatus deesset? Respondet: aurum sacramenta non querunt, neque auro placent que auro non emuntur. Ornatus sacrorum redemptio captivorum est, et vere illa sunt vasa preciosa, que redimunt animas a morte. Ille verus est thesaurus Domini, qui operatur quod sanguis eius operatus est.

[p. 34]

 

rum est redemptio captivorum et vere illa sunt vasa

 

presciosa, que redimunt animas de morte. Ille vere the-

 

zaurus est Domini, qui operatur quod sanguis eius

230

operatus est’. Hec Ambrosius (f. 146^r).²³⁰

 

Et subditur propter querulosas volentes et intentes nimis

 

ad ornatum exteriorem templi: ‘Nemo potest dicere, cur

 

pauper vivit? Nemo potest conqueri, quia captivi redemp-

 

ti sunt. Nemo potest accusare, quia templum Dei est

235

edificatum. Nemo potest indignari, quia humandis fide-

 

lium reliquiis spacia relaxata sunt. Nemo potest' dolere,

 

quia in sepulchris defunctorum requies defunctorum est’.

 

Hec ille. Hec enim plus excusanda sunt quam aurea vasa

 

congreganda.

240

Et advertat quibus plus deberi necessarie construccioni

 

quam vasis aureis vel ornatui. Sed longe magis superflua

 

edificacio in sumptuosis artificiis et sculpturis et in

 

magnis structuris quam aurea vasa presciosa est vitanda,

 

quia non possunt ita resumi nec rehaberi bona in illis

245

impensa ad necessarios piarum causarum predictarum

 

usus applicanda, sicut ex vasis vel laminis vel scutis in-

 

strumentis aureis recuperari possunt in casibus pietatis.

 

Plus eciam apparent ostentui et varietati tales structure

 

et amplius inficiunt hominem per concupiscenciam ocu-

250

lorum et in earum deposicione seu confraccione que reli-

 

quuntur ad modicum vel nihil rerum inpensarum sunt

 

utilia.

230 ibid. Ambrosius: Nemo potest dicere, cur pauper vivit? Nemo potest queri, quia captivi redempti sunt. Nemo potest accusare, quia templum Dei edificatum est. Nemo potest indignari, quia humandis fidelium reliquiis spatia laxata sunt. Nemo potest dolere, quia in sepulchris christianorum requies defunctorum est.

[p. 36]

tekstkritische noten

264 Portemus verbeterd uit cogitemus, dat tweemaal staat; eenmaal doorgehaald.
269 Necessarie uit necessario.

Propter duas causas dives templum Iudeorum non est trahendum in exemplum

Verumptamen Ieronimus in Epistola ad Nepocianum, et
est in decretis XII. q. ii. ‘Gloria’, talia vasa declarat²⁵⁴
non esse approbanda, quamquam minus sunt nociva struc-
turis superfluis: ‘nec mihi opponat aliquis’, ait dicens,
‘in Iudea templum, mensas, lucernas, turibula, patellas,
ciphos, mortariola et cetera ex aura fabricata. Hec tunc
probantur, quando sacerdotes hostias immolabant et
quando sanguis pecudum erat remissio peccatorum,
quamquam hec omnia precesserint in figura; scripta autem
sunt propter nos, in quos fines seculorum devenerunt.
Nunc autem, cum paupertatem domus sue pauper Do-
minus dedicavit, portemus crucem eius et delicias lutum
reputemus’. Hec Ieronimus.
Auditis, qualiter eciam multa in templo Dei licuerunt,
quando temporalia erant promissa et exercitia externa
gessa, que iam in tempore prenosticato a Christo, quando
veri adoratores neque necessarie in templo, nec in monte
illo, sed in spiritu adorabunt et veritate, nec licent nec
expediunt.
Auditis et aliam causam et profectum, que ex illis eciam
vasis provenit. Nam omnia eis secundum apostolum in
figura contingebant et per vasa aurea et diversa instru-
menta signabantur exterius, que iam in nobis interius
completa sunt et complentur bene. Cessabunt merito
figure et umbre vasorum aureorum, cum iam venit lumen
et veritas. Hanc etiam varietatis causam dat Hugo de²⁷⁸
sancto Victore in Libro de claustro materiali: ‘Dominus

254 Hier. Ep. 52. no. 10; Decretum, c. 71. C. XII. q. 2. (Friedberg 710): (Gloria episcopi est pauperum opibus providere ...) Neque vero michi aliquis obponat dives in Iudea templum, mensam, lucernas, turibula, patellas, cyphos, mortariola, et cetera ex auro fabrefacta. Tunc hec probabantur a Domino, quando sacerdotes hostias immolabant, et sanguis pecudum erat remissio peccatorum, quamquam hec omnia precesserint in figuram; scripta sunt autem propter nos, in quos fines seculorum devenerunt. Nunc uero, cum paupertatem domus suae pauper Dominus dedicavit, portemus crucem et delicias lutum utemur.

278 Hugo: Hugo van St. Victor, Migne 176, col. 1053.

[p. 38]

280

utilis est lapis construccione, quia erat forma significa-

 

cionis et exempli’. Ideo iudaycum templum non potest

 

nec debet merito trahere nos per exemplum vel ad pre-

 

ciosa vasa, vel ad superfluas vel curiosas vel pregrandes

 

structuras faciendas.

285

Adicio et hoc huius turris Babel nomine finale pericu-

 

lum, quia verisimiliter post longa tempora, cum forte

 

ista iam ita sine necessitate structura reliqui turris eccle-

 

sie erecta fuerit, cidente paulatim turris fundamento vel

 

inequaliter aquis in quibus stat immerso seu dispariter

290

calore et suis sequentibus qui in littore maris esse solent

 

commoto, tandem et ipsa moles in se dirupta cum mul-

 

torum hominum et edificatorum et forte ecclesie peri-

 

culo finem illam per ruinam suam dabit et ostendet,

 

quae iam ex ordine suo et loco minatur. Mirum (f. 146^v)

295

quod fabrice provisores tantam maris vicinitatem non

 

attenderunt et fundum seu basim turris super quibus

 

stat, quidquid in fundamento turris positum est, nichil

 

aliud esse nisi aquam et arenam. Quod ergo super tali

 

basi tanta moles diu subsistet, non est mee coniecture.

300

Demum videtur quod ab omni communi bono et utilita-

 

te hec constitucio sit vacua, contraque vana, sicud medi-

 

cina inanis est vel alia res que debitum finem et inten-

 

tum non consequitur. Nam quamvis hec constitucio sepius

 

publicata sit et sub penis et minis maximis, tamen in

305

effectum videmus, quod nulli vel paucissimi iniuste vel

 

male quesita ad fabricam predictam dirigunt. Ergo non

 

efficit quod intendit, sive bonum sive malum fuerit. Un-

 

de huic constitucioni deficiunt ille condiciones ad virtu-

 

tem constitucionis vel legis requisite, quas Ysidorus,³⁰⁹

310

ubi supra, numerat et sunt in decretis iiii. d.c. ‘erit

 

autem’, videlicet quod ‘debet esse secundum nostram

 

possibilitatem, secundum consuetudinem patrie, loco

 

temporique conveniens, necessaria et utilis’.

 

Certissimum est, quod nec necessaria nec utilis sit, cum

309 Isidorus, Lib. Ethymologiarum c. 21. Decretum, c. 2. D. IV. (Friedberg 5): Erit autem lex honesta, iusta, possibilis, secundum naturam, secundum consuetudinem patriae, loco temporique conveniens, necessaria, utilis, manifesta quoque, ne aliquid per obscuritatem inconveniens contineat, nullo privato commodo, sed pro communi utilitate civium conscripta.

[p. 40]

315

ex inutili fine principali superflue sortitur, cum quia

 

ad illam observanciam non potest constitucio arcere,

 

tum cum de racione legis sit, quod aliquam communem

 

utilitatem importat, ut patet per Thomam in prima³¹⁸

 

secunde q. XCI. articulo secundo et Ysidorus in decretis³¹⁹

320

ut supra: ‘sit lex nullo privato commodo sed communi

 

utilitate conscripta’. Ymmo in secularibus legibus con-

 

stiti sed secundum seculares leges debet esse evidens uti-

 

litas, Digestum Pandectum de constitucionibus principum³²³

 

1. ‘in rebus’ Quanto minus in ecclesiasticis sine evi-

325

denti utilitate non debet esse constitucio. Ymmo omnes

 

tales, ut scribit beatus Augustinus ad inquisicionem³²⁶

 

Ianuarii, ‘sine ulla dubitacione resecande sunt’, ne ec-

 

clesia quam Deus ‘voluit esse liberam, servilibus prematur

 

oneribus’; hoc idem est in decretis d. XII. ‘omnia’.³²⁹

330

Certum eciam omnino videtur quod secundum consuetu-

 

dinem patrie et dyocesis Traiectensis, que recta sibi

 

contrariatur, nec loco nec tempori, ut effectus probat,

 

conveniens est, ymmo quod secundum naturam impos-

 

sibilis, quia omnes quos umquam vidi vel audivi homi-

335

nes bone conscience, conversos ad Dominum, propria

 

consciencia et sintilla racionis seu sinderesi, constitucio-

 

ni et largicioni ad fabricam quam noscunt renunciant et

 

contradicunt. Quamvis multi homines de hoc mecum

 

sunt consulti, numquam tamen vidi hominem qui liben-

340

ter magnam summam fabrice destinat, et, quod maius

 

est, vix quisquam ad hoc potest induci.

 

Quis tantis motibus interius et forte rectis et ex Deo

318 S.T. I-II, Q. 90 (niet 91!) a. 2.: Utrum lex ordinetur semper ad bonum commune?

319 Ysidorus: zie einde van het citaat in de noot bij regel 309.

323 Corpus iuris civilis, uitg. Th. Mommsen, P. Krueger, Berolini 1920 Vol. I. p. 35. Onder num. IIII De constitutionibus principum staat een uiting van Ulpianus: fidei commissorum libro quarto. In rebus novis constituendis evidens esse utilitas debet, ut recedatur ab eo iure quod diu aequum visum est.

326 Augustinus ad inquisitiones Januarii epist. LV. c. 19. Migne 33 col. 221.

329 Decretum, c. 12. D. XII. (Friedberg 30): Omnia talia ... Quamvis enim neque hoc inveniri possit, quomodo contra fidem sint, ipsam tamen religionem, quam paucissimis et manifestissimis celebrationum sacramentis misericordia Dei esse voluit liberam, adeo servilibus oneribus premunt, ut tolerabilior sit conditio ludeorum, qui ... Rom. 2.15: ... qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis.

[p. 42]

 

per viscera misericordie et per sanctorum exempla ad

 

indigencias pauperum et pios usus et necessarios homines

345

commoventibus potest contrariam edere constitucionem?

 

Naturaliter misericordia movemur, naturaliter sinderesi

 

christianos et precipue miseros plus quam pompas eccle-

 

siasticas parietum diligimus. Cogimur interius plus indi-

 

gentibus quam habundantibus, si quid super est, si quid

350

largiendum vel in pios usus convertendum est, largiri.

 

In hoc enim naturaliter que legis sunt secundum Apos-

 

tolum scripte in cordibus nostris facimus.

 

Huic legi naturae quis resistet vel possit resistere? Nec

 

dubium est repugnantibus sibi legibus duabus, scilicet Spi-

355

ritus Sancti et hominis, superioris communem legem Spi-

 

ritus sequi teneamur, XIX. q. II. ‘due’. (f. 147^r) Nam,³⁵⁶

 

ut ait Christus, non licet mandata Dei transgredi propter

 

tradiciones hominum.³⁵⁸

356 Decretum, c. 2. C. XIX. q. ‘due’ (Friedberg 839): Duae sunt, inquit, leges: una publica, altera privata. Publica lex est, que a sanctis Patribus scriptis est confirmata, ut lex est canonum, que quidem propter transgressiones est tradita ... Lex vero privata est, que instinctu S. Spiritus in corde scribitur, sicut de quibusdam dicit Apostolus: ‘Qui habent legem Dei scriptam in cordibus suis ...’

358 Mt. 15.3: Quare et vos transgredimini mandatum Dei propter traditionem vestram? Vgl. Mt. 15.6: ... et irritum fecistis mandatum Dei propter traditionem vestram.

Constitucio hec facit homines perplexos et impedit restituciones

Sunt et alia duo mala ex constitucione frequentissime
proveniencia, videlicet perplexitas multorum in largien-
dis et restituendis et retardacio atque aliquando omnino
restituendorum negligencia, quia cum homines bone vo-
luntatis male accepta, quorum manus non possunt attin-
gere, velint restituere vel largiri, a parochialibus et cura-
tis monentur ad tradendum fabrice supradicte, a propria
vero racione et sinderesi imperatur eis contrarium et sepe
religiosis confessoribus hoc idem ex patrum exemplis
et ex earum naturali racione et inclinacione confirman-
tibus, manet confitens totus dubius et perplexus, nes-

[p. 44]

370

ciens quo se vertere, timens undique pericula. Sic ex ni-

 

mia perplexitate, quam sepe adiuvat propria tenacitas,

 

restitucio vel refutatur vel retardatur, vel totaliter impe-

 

ditur in maximum detrimentum animarum. Sed finaliter

 

frustra constitucio terribiliter minatur, frustra sacerdos

375

commonet eos, qui invicti et perseverantes ad redden-

 

dum perseverant, nam vincit naturalis racio, vincit sin-

 

deresis, quia internus iudex est consciencia, provocat et

 

maxime cum iunctur vel exemplis patrum vel auctorita-

 

tibus Sanctorum.

Quod constitucio cogit oves recedere a pastore

Et sepe commonicio vel exhortacio curatorum, quod et
aliud malum est, cogit proprias oves ab ipsis per confes-
sionem recedere, maxime quia et eos suspectos habent
et eis non assenciunt, cum eos inconnota aliqua, ut forte
verum est, estimant participes. Nec eciam mirum est,
si amor huiusmodi pervertat crebro quorundam iudi-
cium.

De alio modo curatorum

Potest eciam coniecturari, quod magistri fabrice viden-
tes impossibilitatem, ut constitucio ad effectum intentum
ex se vel per ipsos in populo dyocesis generali duceretur,
singulis curatis tam timore quam amore commonentes
sub penis magnis primo rigidas intimaciones mandave-
runt, demum et rerum proveniencium eis dederunt parti-
cipium, sed frustra conati sunt undique ad impossibile
natura repugnante. Quia vero curati nihil vel modicum
recipiunt vel proficiunt, iam in locis plurimis a moni-
cione et crebra intimacione penarum destiterunt.

Quod omnis lex a natura proficitur

Nec hec mira sunt, quod tantam hec lex invenit resis-
tenciam, quia omnis lex humana a racione debet proficis-

[p. 46]

 

ci, quia lex aliquid racionis est, in quantum tam racio

400

quam lex mensure sunt actuum humanorum, atque a

 

natura debet derivari. Unde ait Tullius in Rethorica⁴⁰¹

 

sua: ‘iusticie inicium a natura profectum est, demum que-

 

dam in consuetudinem ex utilitatis racione venerunt, pos-

 

tea res a natura profectas et a consuetudine approbatas

405

legum metus et religio sanxit’. Hec ille. Quomodo ergo

 

lex esse potest, que vere et naturali racioni quodammodo

 

contraria est?

401 Cicero, De Inventione Lib. II. 160: Eius (iustitae) initium est ab natura profectum; deinde quaedam in consuetudinem ex utilitatis ratione venerunt, postea res et ab natura profectas et ab consuetudine probatas legum metus et religio sanxit.

Quod mores et dissuetudo hanc constitucionem infirmant

Et nulla consuetudo potest induci resistente sibi opposi-
ta dissuetudine, que et legum est optima interpretacio
vel interpres. Ymmo talia secundum Augustinum in Libro
confessionum et est in decretis VIII. d.: ‘que contra⁴¹¹
mores hominum sunt flagicia, pro morum diversitate
(f. 147^v), sunt vitanda’.
Et si aliqua dissuetudo potestatem habet infirmandi
constitucionem et legem iam institutam, sicut consuetudo
confirmandi habet potestatem secundum Augustinum
in Libro de vera religione et est in decretis d. iiii. ‘in⁴¹⁷
istis’, quid tunc infirmius hac constitucione dici potest,
quia nichil ea fere est dissuecius?

411 Augustinus, lib. III. Confessionum c. 8. Decretum, c. 2. D. VIII (Friedberg 13): Que contra mores hominum sunt flagitia, pro morum diversitate sunt vitanda ...

417 Augustinus, Liber de vera religione c. 31.; Decretum, c. 3. D. IV. In istis temporalibus legibus, quamquam de his homines iudicent, cum eas instituunt, tamen non fuerint institutae et firmatae, non licebit iudici de ipsis iudicare, sed secundum ipsas (het citaat lijkt in de contekst misplaatst) Friedberg 5.

Quod constitucio (ex forma) iniusta ex forma non ligaf

Communiter videtur, quod hec constitucio iniusta sit
ex forma, supposita possibilitate eius et quod aliquod
necessarium utile ex ea proveniret, quia inequaliter et

[p. 48]

 

iniuste et non secundum proporcionem equalitatis onera

 

et premia dedit et imponit. Talis inequalitas invicte

425

contradicit iusticie legali et precipue iusticie distributive

 

secundum morales, nam idem est iustum et equale,

 

iniustum et inequale, 5. Ethicorum. Talis eciam inequa-⁴²⁷

 

litas Deo, eterne Legi cuius vie omnis equitas et ‘equita-⁴²⁸

 

tem vidit vultus eius’, contradicit, sed ut ayt Augustinus

430

primo De libero arbitrio: ‘in temporali lege nihil iustum⁴³⁰

 

vel legitimum est, quod non ex eterna lege homines

 

derivaverunt, a qua summa lege et equissima racione

 

nihil quod non equum est oritur’.

427 Aristoteles, Ethica Nicomachea, V. 3.

428 Ps. 10.8.

430 Augustinus, primo de libro arbitrio. Vgl. regel 40.

Quod constitucio hec favet malos et bonos punit

Primo inequalis est hec constitucio, quia malis et indura-
tis male quesita reddere nolentibus liberos permittens
non coarcat, sed bonis et conversis perplexitatem et
scrupulum generat. Offendiculum anteponit de inobe-
diencia nota et excommunicacionis percutit sentencia et
hoc dico si ipsa cetera tenenda, non secundum hoc quod
ad istam constitucionem pertinet. Melioris condicionis
est avarus pertinaciter iniusta retinens, qui impunis est,
quam in usus pios vel in necessitatem pauperum secun-
dum doctrinam Patrum et propriam conscienciam distri-
buens. Sed hoc horribiliter inequale est, cum secundum
Ysidorum et habetur in decretis iiii. d.: ‘ad hoc facte⁴⁴⁵
sunt leges, ut earum metu coarciatur audacia tutaque sit
innocencia, quia mali metu penarum per leges sunt con-
stringendi sicut boni premiorum exhortacione sunt du-
cendi’.

445 Isidorus lib. Ethym. V. c. 20.; Decretum, c. 1. D. IV. (Friedberg 5): Factae sunt autem leges, ut earum metu humana coherceatur audacia, tutaque sit inter improbos innocentia, et in ipsis improbis formidato supplicio refrenetur nocendi facultas.

Quod per constitucionem, si ligat, infiniti ducuntur ad infernum

Quis, rogo, inobediencie peccatum et excommunicacionis

[p. 50]

 

sentenciam evasit vel evadet, si secundum quod verba

 

sonant tendenda esset constitucio hec? Quis, rogo, est, qui

 

non aliqua iniuste cepit vel male quesivit saltem in pue-

 

ricia in fructibus, pullis et similibus parvis vel in aliis

455

crebris vel maioribus casibus? Quis de hiis restituentibus

 

hec fabrice direxit? Inter mille vix unus reperietur. Ce-

 

teri, qui pauperibus vel exustis ecclesiis vel languidis

 

vel in sepulturam peregrinorum vel ad captivos redimen-

 

dos iniuste acquesita reddiderunt, preceptum, quod eis

460

a superiori in virtute sancte obediencie precipitur, trans-

 

gressi sunt, que transgressio videtur mortalis, si consti-

 

tucio ligat saltem scientibus. Et cum hoc excommunicati

 

sunt et hi qui sic dant et hii qui recipiunt. Deus, Deus

 

meus, quot ergo pauperes excommunicati erunt et quot

465

religiosi, quot presbiteri! Nescio si quis omnino nodos

 

hos potest evadere, et omnes in hiis moriuntur, quia

 

si conscienciam de hiis non faciunt, eos nec quisquam

 

inferior, nisi magistri fabrice vel episcopus, quibus con-

 

stitucio absolucionem reservat, potest absolvere. Ergo

470

si ligat, infinitas animas per inobedienciam et excommu-

 

nicacionem deducit ad inferos: ergo resecanda est. Si

 

non ligat, inaniter homines per ipsam vexantur: cur non

 

omnino revocantur?

Item religioni et discipline est adversa

Verum et hec constitucio, ut videtur, quia religioni et
saluti adversa, abicienda est, quia discipline dissonat,
spernenda est, demum quia (148^r) salutem animarum
impedit, conteranda, quia secundum quod habetur, se-
cundum Ysidorum, in decretis distinctione prima⁴⁷⁸
‘consuetudo’: ‘Omnis lex religioni debet convenire, dis-
cipline congruere et saluti proficere’. Concordant in hoc
doctores sancti communiter. Que omnia contrarie in pre-
dicta inveniuntur.

478 Isidorus, lib. Ethym. V. cap. 2. en II. cap. 10.; Decretum, c. 5. D.I. (Friedberg 2): ... Porro si ratione lex constat, lex erit omne iam, quod ratione constiterit, dumtaxat quod religioni congruat, quod disciplinae conveniat, quod saluti proficiat ...

[p. 52]

 

Item alia est insustinabilis et enormis inequalitas et inius-

 

ticia in hac constitucione, quia opprimit nimis pauperes

485

contra Sanctorum monita et humiles populi, quibus Do-

 

minus dicit Isaias X.: ‘Ve qui condant leges iniquas et⁴⁸⁶

 

scribentes iniusticias scripserunt, ut opprimerent in iudicio

 

pauperes et vim facerent cause humilium’. Tales leges

 

maxime nulle sint, ut ex se patet; concordat et Hostien-⁴⁸⁹

490

sis Extra de penitentia et remissione, ‘Quibus et qualiter

 

versu quid de condentibus’.

486 Isaias, 10. 1-2

489 Hostiensis, zie regel 79.

Cur bona pauperum notabiliter clericis sunt commissa

Unde notandum, quod bona clericorum non solum ipsis
ad eorum usum sed propter providenciam pauperum,
humilium, captivorum et similium eis tam ubertim et
large per iura ecclesiastica deputantur, presumencia se-
cundum quod erat in primitiva ecclesia, et sicud secun-
dum rerum ordinem presumendum est, quod tales ho-
mines, qui se Deo specialiter et suis serviciis dedicant
dicentes ‘Dominus pars hereditatis mee’, a mundanis,⁴⁹⁹
ut eis precipitur, elongant, misericordie viscera maiora
habeant ceteris et quod, sicud pleni sunt caritate que
sua non querit, ita largiores et effluenciores sperantur
in dandis rebus et in captivis, pauperibus et viduis et
aliis rebus et personis miserabilibus subveniendis pro-
motores.

499 Ps. 15.5.

Quod multiplices divicie clericis propter pauperes sunt concesse

Inde est quod in lege spirituali pauperis Christi, qui ad
omnem paupertatem immitandam ubilibet verbis et
exemplis hortatur,plura eis temporalia assignanturpropter
providendum pauperibus quam in lege mosayca secun-
dum litteram gessa ministris deputabantur. Multo enim
arcius ipsa paupertas et rerum communitas in lege Chris-
ti quam in lege mosayca precipitur et consulitur. Quo-
modo ergo possessiones late et tam multiplices iamque

[p. 54]

 

conceduntur clericis, cum tamen in lege presbiteri et

515

levite possessiones inter fratres minime receperant? Unde

 

et clerici christiani in aliquibus saltem terris tam per-

 

sonales quam prediales accipiunt decimas, cum tamen in

 

lege ministri altaris non nisi prediales habebant? Multa

 

similia alia iura sunt et privilegia, quibus temporalia

520

multa ecclesiasticis proveniunt, ut eos pocius in victum et

 

vestitum, quibus contenti debent esse secundum Aposto-⁵²¹

 

lum, reliqua in pauperes et in pios uses largiantur.

 

Nam si ad eorum proprietatem dumtaxat ecclesia tot

 

bona clericis deputasset, iam contra imitacionem Chris-

525

ti eos divites facere vellet, quod est inconveniens. Hoc

 

nam esset Christianis et ecclesiastics viris ponere la-

 

queum et offendiculum, nam qui volunt divites fieri,

 

incidunt in laqueum dyaboli, prima Ad Timotheum VI.⁵²⁸

521 l Tim. 6.8: Habentes autem alimenta et quibus tegamur, his contenti simus.

528 1 Tim. 6.9: Nam qui volunt divites fieri, incidunt in tentationem et in laqueum diaboli.

Contra structuras curiosas de bonis clericorum factas

Et ideo sancti doctores communiter totum clerum, pre-
cipue episcopum, cuius ‘gloria est pauperum opibus pro-
videre’ secundum Ieronymum in Epistola ad Nepocia-⁵³¹
num et in decretis XII. q. ii. ‘gloria’, monent et unanimi
voce conclamant reprobantes largas curiosas (f. 148^v) et
pregrandes et prepulchras ecclesiarum structuras, eciam
ex bonis propriis clericorum, ex eo quia pauperibus per
illas derogatur. Quanto magis reprobarent tales structu-
ras ex iniuste vel male quesitis in pios usus largiendas,
que nondum ad manus episcopi vel clericorum devene-
runt!

531 Ieronimus ad Nepocianum de vita clericorum (Ep. 52, no. 6); Decretum, c. 71. C. XII. q. 2. (Friedberg, 710): Gloria espiscopi est pauperum opibus providere ...

In nimiis structuris episcopo non est obediendum.

Nec episcopo obediendum puto, eciam ab illis clericis,
ad quos pertinet proprio et de iure communi edificare

[p. 56]

 

ecclesias, si eis preciperet, quod, quidquid eis superesset,

 

de quo elemosina secundum doctrinam Christi facienda

 

est, in tales structuras curiosas et inanes gloriosas expen-

545

derent contra patrum monita, precipue si possunt pre-

 

ceptum preterire sine manifesto scandalo sicud commun-

 

iter potest fieri in restituendis.

Contra structuras huiusmodi impedientes pauperes

Ait namque beatus Bernardus: ‘O vanitas vanitatum, sed⁵⁴⁸
non vanior quam insanior fulget ecclesia in parietibus
et in pauperibus eget, suos lapides induit auro et filios
suos deserit nudos, de sumptibus egenorum servit oculis.
Si tamen inveniunt curiosi quo delectantur et non inve-
niunt miseri quo sustententur, quomodo devocio possit
esse Deo accepta, cum curiositas et superbia ex qua multi
talia faciunt, Deo detestablis sit?’
Item Bernardus loquens de primo verbo Ysaie ‘In terra⁵⁵⁶
sanctorum iniqua gessit’: ‘timeant’, ait, ‘ministri eccle-⁵⁵⁷
sie, qui in terris quas possident tam iniqua gerunt, ut
stipendiis, que sufficere deberent, minime contenti su-
perflua, quibus egeni sustentandi essent, inique et sacri-
lege retineant et in usus sue superbie victum pauperum
consumere non verentur, duplici profecto iniquitate pec-
cantes et quod aliena diripiunt et in sacris suis vanita-
tibus et turpitudinibus abutuntur’. Hec ille.
Attenda in huiusmodi peccati gravitas est ex verbis Iero-
nimi in epistola superdicta, in decretis XII. q. ii. ‘gloria’⁵⁶⁶

548 Bernardus. S. Bernardi Apologia ad Guilhelmum, Migne P.L. 182 col. 915. Bernardus' tekst eindigt na sustententur regel 553.

556 Isaias, 26.10.

557 De tekst ministri ecclesie heb ik niet gevonden.

566 Ieronim. ad Nepot.; Decretum, c. 71. C. XII. q. 2. (Friedberg 711) Amico rapere quippiam furtum est, ecclesiam fraudare sacrilegium est; accepisse pauperibus erogandum et esurientibus plurimis illud reservare, vel cautum vel timidum est, aut, quod apertissimi sceleris est, exinde aliquid subtrahere, omnium predonum crudelitatem superat.

[p. 58]

 

positis: ‘amico’, ait, ‘rapere quippiam furtum est, eccle-

 

siam fraudare sacrilegium est, accepisse pauperibus ero-

 

gandum et esurientibus plurimis reservare vel cautum vel

570

timendum est, aut, quod apertissimi sceleris est, exinde

 

aliquid subtrahere, omnium predonum crudelitatem su-

 

perat’. Tales autem res ponere ad superfluas structuras,

 

numquid exinde subtrahere est?

 

Glosa quippe ordinaria super illud Mathei XVII.: ‘aperto⁵⁷⁴⁵⁷⁴

575

ore eius invenies staterem’ etc. sic ait: ‘Judas commu-

 

nia in loculis habebat, sed Dominus res pauperum in

 

suos usus proprios nephas habere duxit, ad ipsum dans

 

exemplum nobis’. Quod ergo de nobis erit, si in vanita-

 

tibus res pauperum expendere precipimus?

580

Considerandum puto et hoc: si Judas fur erat et meruit

 

suspendium, quia dedit uxori et familie quod pauperi-

 

bus dandum erat, quid ille demeretur, qui, quod paupe-

 

ribus distribuendum est, curiositati et ostentacioni ex-

 

ponit et, quod enormius est, ad tales abusus precipit et

585

coarcat exponere?

574 Glosa ordinaria super Matthaeum XVII. Walafried Strabo, Migne 114, col. 143-145 zegt over deze passage niets.

574 Mt. 17.26: ... et eum piscem, qui primus ascenderit, tolle: et aperto ore eius, invenies staterem: illum sumens da eis pro me, et te.

De quarta reddituum ecclesiasticorum debita pauperibus

Accedat alia inequalitas, nam ut patet ex multis capitulis
XII. (f. 149^r) (questionis) ii. de provenientibus eccle-⁵⁸⁷
sie expensis defalcatis de communi iure una quarta fabri-
ce et alia quarta pauperibus debetur, reliqua inter epis-
copum et clerum divisa. Quid de parte fabrice sit, nescio,
sed pauperibus, heu, nulla quota tribuitur, insuper et id
quod per restituenda vel per legata vel donata generalia
ab aliis Christianis pauperibus erogandum deputatur,
constitucio predicte fabrice deputat. Ut omnino spoliati
sint pauperes ab episcopali et ecclesiastica providencia,

587 Decretum, c. 27-31. C.XII. q.2 (Friedberg 696-698).

[p. 60]

 

et ut in curiosa structura per sanguinem et vitam paupe-

 

rum subleventur, visa est populum hec constitucio con-

 

 

 

stringere.

Contra clerum sibi omnia usurpantem

O clerici, o clerici, primum timeo de rebus vobis commis-
sis et quasi propriis, quas ad superbias vestras et in
commessacionibus vestris inhumane et sacrilege secun-
dum Bernardum consumitis. Demum et illam quotam de⁶⁰²
communi iure de communi massa pauperibus tribuen-
dam subtrahitis ultro et ad hoc laycos et ceteros per
vestras constituciones, ne de bonis male quesitis vel inius-
te, vel per legata et donata generalia pauperibus secun-
dum doctrinam Sanctorum subveniant, impeditis et ea
constitucionibus ad superfluas structuras, que vobis dum-
taxat et non aliis de iure communi precipue, non pau-
peribus faciende incumbunt, applicatis. Heu, heu, quan-
ta inequalitas quantaque enormitas!

602 Bernardus, tekst niet gevonden.

Allegacio pro ecclesiis destructis et pro aliis piis usibus

Et non solum hec inequalitas pauperes respicit vel con-
stringit, ymmo omnium piarum rerum provectum in-
pedit. Numquid iustius et equalius esset, quod tam multe
parochiales ecclesie iam per guerras combuste, iam dirup-
te per incuriam, iam per inundiacionem dilapse in his
terris per huiusmodi bona repararentur, ad quas facili-
ter datores moverentur, quam quod una dumtaxat enor-
mitate sue magnitudinis omnia digluciret?
Iamiam non licet captivum redimere, si constitucio ligat
de bonis hiis, que secundum dictamen patrum in usus
pauperum largienda sunt, nec quecumque opera pietatis
infirmis vel languidis, nec ad reparacionem poncium et
viarum, nec ad sepulcras mortuorum facere ex bonis
premissis. Qui hoc facit, ut predictum est, virtutem obe-
diencie transgressus est: excommunicatus sit, vitetur ab

[p. 62]

 

hominibus, dicit constitucio. O mira et ineffabilis tonsurae

 

ruina et inequalissima inequalitas, precipue cum vasa

 

preciosa et aurea iam comparata et consecrata, quibus

630

congrue sepe templa ornantur, iubentur confringi, ven-

 

di et ad usus hos distribui per Sanctorum exempla, pre-

 

cepta et consilia, ut est supradictum.⁶³²

632 ‘ut est supradictum’, zie regel 218, maar vooral de voortzetting van de aldaar geciteerde passus uit Ambrosius, de Officiis lib. 2, c. 28, Decretum, c. 70. C. XII. q. 2. (Friedberg 710): ... vasa ecclesiae etiam initiata confringere, conflare, vendere licet. Opus est, ut de ecclesia mistici populi forma non exeat, nec ad usus nefarios sacri calicis ministerum transferatur. Ideo primum intra ecclesiam quesita sunt vasa, que initiata non essent, denique conminuta, postremo conflata, per minutas erogationes dispensata egentibus captivorum quoque preciis profecerunt. Quod si desunt nova et que nequaquam initiata videantur, in huiusmodi, quos supra dixi usus, arbitror omnia pie posse conuerti.

Quod constitucio hec sit iniusta ex potestate constituentis

Demum videtur iniusta hec constitucio, quia excedit
potestatem constituentis et ad prohibita a patribus, ut
predictum est, constringit. Hoc tamen non nego, quo-
niam ordinaria disposicio ad episcopos pertinet ad pro-
videndum pauperibus, non ad eos perdendum vel ad eis
subtrahendum, ut patet ex predictis.

Quod episcopus non potest bona pauperum ad libitum dissipare

Non enim irrisor sed provisor pauperum episcopus posi-
tus est, dispensator positus est et in bonis pauperum,
non dissipator, ut sit ‘fidelis (f. 149^v) et prudens quem
constituit Christus super familiam suam ut det illis tritici⁶⁴²
mensuram in tempore’, id est in similitudine: sicut
cuique secundum apostolicam regulam opus est, dividat
secundum equalitatem, non ut perscrutetur habundan-

642 Lc. 12.42: Dixit autem Dominus: Quis putas, est fidelis dispensator et prudens, quem constituit Dominus supra familiam suam, ut det illis in tempore tritici mensuram?

[p. 64]

 

ciam, pauperibus fiat tribulacio. Hoc autem non est

 

episcopalis ministerii.

 

Quoniam ymmo beatus Bernardus in libro secundo De⁶⁴⁸

 

consideratione ad Eugenium papam ait: ‘Sollicitudi-

650

nem dedit Christus apostolis et successoribus eorum, sci-

 

licet episcopis, super ecclesias, non dominacionem. Audi

 

dicentem “non dominantes”, ait, “in clero, sed forma facti⁶⁵²

 

gregis”. Et ne hoc dictum sola humilitate putes, non in

 

veritate, vox Domini est in evangelio: “reges gencium⁶⁵⁴

655

dominantur eorum et qui potestatem habent super eos

 

benefici vocantur” et infert: “vos autem non sic”. Planum

 

est apostolis interdictus dominatus’. Hec Bernardus. At-

 

que secundum eundem beatum Bernardum in libro De

 

precepto et dispensacione: ‘Dispensacio iniusta pocius⁶⁵⁹

660

est dissipacio quam dispensacio’. Et idem Guilhelmus

 

in glosa Raymundi: ‘Quod non est dispensacio, que non⁶⁶¹

 

est ex racionabili et iusta causa, et non excusat illum,

 

cum quo dispensatur vel cui datur, in foro consciencie’.

 

Idem habetur in Summa confessorum libro titulo XIII.⁶⁶⁴

665

q. septima.

 

Ex quibus manifeste patet, quod episcopi de rebus eccle-

 

sie et pauperum, quorum tamen dispensacio ad eos per-

 

tinet, more dominancium ad eorum libitum sine iusta et

 

racionabili causa disponere vel precipere, vel ut con-

670

gruencius loquar, ipsas dissipare et conturbare (non) pos-

 

sunt, prout predicta, ut videtur, nititur constitucio.

648 Bernardus, Libro 2^o: VI. no. 10 de Consideratione (ad Eugenium), Migne P.L. 182, 747-748.

652 1. Petr. 5.2-3: pascite qui in vobis est gregem Dei, providentes non coacte sed spontanee secundum Deum, neque turpis lucri gratia sed voluntarie, neque ut dominantes in cleris, sed forma facti gregis ex animo.

654 Lc. 22.25.

659 Bernardus in libro de precepto et dispensacione, Migne 182, 861-894.

661 Giulhelmus in glosa Raymundi; waarschijnlijk is bedoeld Guilelmus de Cayeux O.P. (die een ‘epitomen seu summa’ maakte op de Summa van Raymundus de Pennafort. Hurter IV 418.

664 Summa Confessorum, libro XII, q. 7a. Zie regel 77.

[p. 66]

tekstkritische noten

675 Spiritus staat tweemaal, eenmaal doorgehaald.
691 Dimidio verbeterd uit demidia.

Videtur quod hec constitucio non concordat preceptis Dei

Videtur eciam constitucio hec potestatem constituentis
excedere, quia contra Dei precepta et contra Sanctorum
dictamina nititur homines constringere et serviles facere,
quos Spiritus liberos in Christo consistit. Dicit nam
Christus Luce XVI.: ‘facite vobis amicos de mammona⁶⁷⁶
iniquitatis, ut, cum deficeritis, recipiant vos in eterna
tabernacula’. Ideo ‘mammona iniquitatis’ secundum
beatum Basilium, quia in ea saltem per multas successio-⁶⁷⁹
nes aliqua iniuste sunt quesita. Huic sentencie constitucio
manifeste contraria est.

676 Lc. 16.9.

679 Basilius, Commentaar op Lc. 16.9, maar bij Migne P.G. 29-32, col 15 komt geen commentaar op Lc. voor.

Mammona iniquitatis exponit Augustinus de iniuste et male quesitis in fine XXI. libro de Civitate Dei

Item iniuste quesita, de quibus non scitur cui restituan-
tur, numquid possidenti semper sunt, quia nec ad
usus habentis neque alicuius certi hominis deputata sunt?
Ubi ergo dimittentur, nisi secundum preceptum Christi⁶⁸⁵
de illo quod superest dare elemosinam? Et Zacheus ille,⁶⁸⁶
qui dimidium dedit pauperibus et si quem defraudavit
reddit quadruplum, quibus dimisit iniuste accepta,
quorum manus non sciebat? Non est verisimile, si multos⁶⁸⁹
defraudavit, quin saltem aliquod tale habuit vel habere
timuit? Numquid merito ipsum in illo dimidio dato pau-
peribus computari voluisse seu computari potest? Simili-
ter hec constitucio excepcionem generali doctrine Christi
videtur ponere, precipue quibus Christus tam sepe ope-
ra misericordie precipit facere, in tantum ut sibi ea facta
reputat. Non enim dicit: ‘Quod templo materiali feceritis,
mihi fecistis’, sed ‘Quod uni ex minimis istis pauperibus,⁶⁹⁷

685 Lc. 11. 41.

686 Lc. 19. 8

689 Toespeling op Mt. 6. 3.

697 Mt. 25. 40.

[p. 68]

 

esurientibus, largientibus, scientibus et cet. fecistis, mihi

 

fecistis’. Unde ex operibus misericordie, quas constitucio

700

in casibus certis prohibet, et non ex structuris iudicari

 

debemus.

 

Excepcio enim necessaria est secundum constitucionem

 

opponere huiusmodi dicto Christi et similibus: ‘Si vis⁷⁰³

 

perfectus esse, (f. 150r) vade et vende omnia, que habes,

705

et da pauperibus’, nam in casibus hiis oporteret non

 

pauperibus sed structuris largiri.

703 Mt. 19. 21.

Obiectio et solucio

Si diceres sic: ‘Eciam oporteret ut primum iniuste acqui-
sita, quorum manus scitur, ut ea a quibus ablata sunt,
et non pauperibus reddantur’, verum est, sed hoc
Christus omnia fieri docuit, ut prius quis reconsiliaretur⁷¹⁰
fratri suo, antequam quodcumque munus offeret. Simili-
ter multas alias locuciones Christi, prophetarum et apos-
tolorum contra templum materiale invenio, nullibi ta-
men quisquam eorum prohibuit pauperibus elargiri. Qui-
bus videtur constitucio dissonare.

710 Mt. 5. 24.

Quod papa neminem constrinxit huiusmodi danda religiosis, ut credo

Si dixeris quod papa per privilegia concessit multis reli-
giosis ante concilium Viennense, quod talia possunt acci-
pere, que in eodem consilio innotavit, credo quod papa
nullos ad dandum religiosis sub precepto et sub pena
constrinxit, sed a voluntarie offerentibus ut possint acci-
pere, ex plenitudine et universali sua potestate conces-
sit, et hoc privilegium et indulgencia est.⁷²³

723 Vgl. Joosting-Muller V, III. Het concilie van Vienne nam verscheidene maatregelen betreffende de inkomsten der Regulieren, zie. Conciliorum oecumenicorum decreta, ed. J. Alberigo e.a., Freiburg i.B. 1962, blz. 345, vlg. nos. 11, 12, 30, 31, 38 (van de Franciskanen).

[p. 70]

tekstkritische noten

729 Corbonam verbeterd uit carbonam.
742 Corrigendi verbeterd uit corregendi.

Sepe disuasum videtur, quod ex male quesitis ecclesie fieri non debent

Nam sepe ex dictis Sanctorum invenitur prohibitum vel
disuasum, ne ex male quesitis templum Dei edificaretur,
sicud Gedeon de preda Madianitarum inaures aureas ac-⁷²⁶
ceptavit, ut vestes faceret sacerdotales, quod factum est
domui sue in ruinam. Ymmo precium sanguinis iudeis
non licuit mittere in corbonam sed nescientes cui red-⁷²⁹
dere in sepulturam peregrinorum deputarunt. Ex speciali
tamen causa hoc permitti potest et indulgeri, non se-
cundum preceptum sed secundum indulgenciam, quia
proprie indigentibus deputanda sinit.
Verum et hoc videtur, quod consilia synodalia episcopo-
rum non possint aliquid magni novi, aut inquam incon-
sueti, nec aliquid preter ecclesiasticam consuetudinem
generalem, ac aliquid quod non consonat dictis Patrum
vel ecclesiasticis sanctionibus constituere, cum talia con-
silia non habent vim constituendi aut diffiniendi, preci-⁷³⁹
pue in magnis novis vel in moribus hominum inconsuetis,
et quoad hoc sunt invalida sine summi pontificis aucto-
ritate, sed vim pocius habent corrigendi vel indicandi vel
parva constituendi et consona doctrinis Sanctorum, quia
maiores res sedi apostolice reservantur. Hec omnia
probantur XVII. d. per aliqua capitula et XVIII. d.⁷⁴⁵
‘episcoporum’. Quanto minus contra pauperes vel con-
tra Sanctorum dicta et exempla possunt constituere, qui-
bus omnia iura et lex et Prophete favent!

726 Rechters, 8. 24-25.

729 Mt. 27. 6-7.

739 Vgl. Decretum, Dist. XVII. Alle 7 canones (Friedberg, 50-53) hebben als thema: de bevoegdheid tot het bijeenroepen van concilies berust bij de H. Stoel.

745 Dist. XVIII, I. Pars (opschrift van Gratianus bij genoemde Dist.): Episcoporum igitur concilia, ut ex premissis apparet, sunt invalida ad diffiniendum et constituendum, non autem ad corrigendum. Sunt enim necessaria episcoporum concilia ad exortationem et correctionem, que etsi non habent vim constituendi, habent tamen auctoritatem imponendi et indicendi, quod alias statutum est et generaliter seu specialiter observari preceptum (Friedberg 53).

[p. 72]

tekstkritische noten

Tussen 748 en 749 de eodem staat tweemaal, eenmaal doorgehaald.
Tussen 756 en 757 excommunicaciones verbeterd uit excommunicacionis.
768 Monitus, in de tekst verbeterd uit het doorgehaalde monachus.
772 Esset verbeterd uit essent.
772 Racione: onzekere lezing.

Item de eodem

Precipue in tam grandi re et generali, de qua largienda
vel concedenda, ut videtur, solus summus pontifex alias
se solebat ex plenitudine potestatis non tamen constrin-
genda intromittere. Si namque episcopus possit, ut huius-
modi male quesita soli Traiectensi cathedrali fabrice
darentur, constringere, cur non eciam hoc aliis religiosis,
ut saltem possunt talia accipere, possit indulgere, quod
per me non est visum nec auditum?

Item contra excommunicaciones datas in dicta constitucione

Item providentissime et parcissime sentencie excommu-
cacionis, eciam in personas, sunt ferende, et non nisi
secundum canonicas sanctiones, et non nisi pro mortali
peccato, et ex manifesta causa, et in eum, qui aliter
(f. 150^v) non potest corrigi, ut patet ex Meldensi Con-⁷⁶¹
silio quod habetur XI. q. III. ‘nemo’.
Precipue cum rarissime secundum doctores sacre pagine
et cum omni cautela canon late sentencie est ferendus
et non nisi propter enormia multum notoria et mani-
festa mala, que ordinem iudicii non requirunt propter
magnam enormitatem eorum ad oculos omnium appa-
rentem, alias non nisi monitus et nisi permittatur se de-
fendere iudicandus vel sentenciandus est. Nam hoc ordi-
ni fraterne correpcionis et caritatis quem Christus docet
Math. XVII., qui tamen necessarius est ad salutem et in
precepto secundum sanctos doctores, esset racione con-

761 Decretum, c. 41. C. XI. q. 3. (Friedberg 655) (in Meldensi Concilio, c. 56.): Nemo episcoporum quemlibet sine certa et manifesta peccati causa communione privet ecclesiastica. Sub anathemate autem sine conscientia archiepiscopi, aut coepiscorum nullum presumat ponere, nisi unde canonica docet auctoritas, quia anathema eterna est mortis dampnatio, et non nisi pro mortali debet inponi crimine, et illis qui aliter non poterint corrigi.

[p. 74]

 

trarium, quod quis pro peccato parvo vel occulto esset

 

excommunicatus et ab ecclesia sicud ethnicus et publi-

775

canus haberetur, antequam fraterne et secrete correptus

 

esset, ut fame sue parceretur et antequam inductus testi-

 

bus ii vel tribus moneretur. Sed hec et horum cause in

 

omnino manifestis facinoribus, que nulla transivergacio-

 

ne celari possunt, locum non habent. Et ergo mihi certum

780

videtur, salvo tamen aliorum iudicio, quod omnes tales

 

canones vel constituciones late sentencie excommunica-

 

cionis non deberent fieri in occultis peccatis, nisi forte

 

enormibus, in casu magne necessitatis, nec pro parvis ma-

 

nifestis peccatis non mortalibus, quia hoc esset infringere

785

preceptum Christi et ordinem correpcionis ad quam nulla

 

se extendit potestas super terram: nec tales homines in

 

peccatis modicis vel occultis debent vitari vi illius canonis

 

late sentencie, nisi moneantur, ut et plures iuristarum

 

senciunt, et bene, quia vitans eos faceret irritum precep-

790

turn Christi propter nostras tradiciones. Quanto minus

 

tales excommunicaciones ligant homines, qui propter bo-

 

num opus perpetratum et quod de iure conceditur et

 

precipitur ferantur. Sed obiicitur illud Gregorii in omi-⁷⁹³

 

lia et in decretis quaestio XI. c. iii.: ‘Sentencia pastoris,

795

sive iusta sive iniusta sit, timenda est’. Respondeo: quan-

 

tum ad propositum pertinet, verum est, quia pastoris

 

sentencia est sentencia iudicis, sed aliter est de sentencia

 

canonis: in dubio enim in sentencia iudicis vitari debet

 

condempnacio et cercior via elegi, secundum canones et

800

secundum Thomam in Questionibus de quolibet; sed⁸⁰⁰

 

tamen in sentencia canonis in dubio pro absolucione ab

 

excommunicacione, secundum Thomam ibidem et secun-

 

dum Summam Confessorum, iudicandum est propter

 

fraterne caritatis ordinem. Item si constitucio nulla est,

805

nec ei sit obediendum in consciencia, nulla erit ino-

 

bediencie pena et cassa erit excommunicacio.

793 Decretum c. 1., C. XI., q. 3., Friedberg 642. Gregi timenda est.sententia pastoris. Sententia pastoris, sive iusta sive iniusta fuerit, timenda.

800 Waarschijnlijk bedoelt Groote hier de tekst van Quodlibetum IV. 19.8. d. 3., uitgeg. Spiazzi O.P., Turijn-Rome (1949) 80.

[p. 76]

tekstkritische noten

816 Necessaria est omnis observancia, verbeterd uit necessarie est omnem observanciam.

Contra lapsum censure ecclesiastice

Heu, tantus est lapsus constitucionum late sentencie,
quod vix iam episcopi et archidiaconi sciunt vel malum
quamquam parvum prohibere vel bonum quamquam
exile iubere, nisi sub penis excommunicacionis late sen-
tencie et tante fiunt excommunicaciones, quod nulla-
tenus possunt observari et plurimum contempnuntur,
cum quibus et alie recte sentencie propter harum inob-
servabilem coartacionem simul spernuntur et sicud ordo
censure ecclesiastice (f. 151r) deficit et spiritualis disci-
plina, sic pervie necessaria est omnis observancia censu-
rarum.

Deficit constitucio hec ex defectu consensus capituli generalis quinque ecclesiarum

Item talem generalem constitucionem non videtur posse
episcopus facere sine sui capituli generalis auctoritate,
cum quo maiores res episcopus Traiectensis expedire
debet vel consuevit, videlicet non sine V ecclesiis Traiec-
tensibus, quorum non apparet intervenisse consensus.

Hec sint dicta sub correccione melius sapiencium.
Explicit opus Venerabilis Viri magistri Gherardi de Da-
ventria Dyaconi contra magna edificia superflua ac con-
stituciones falsas principaliter contra turrim Traiecten-
sem.

27 Premissam verbeterd uit premissa.
41 Tenendam verbeterd uit tenenda.
44 Sciencia (of secunda), lezing niet zeker, het woord is overbodig.

61 Ysidorus, verbeterd uit Ysiderus.

79 Dicens, lezing niet zeker.
81 d. is overbodig.
92 Multitudini was tweemaal geschreven; eenmaal doorgehaald.

180 Omnia verbeterd uit omni.

197 Secundum was tweemaal geschreven; eenmaal doorgehaald.
206 Est: vóór est staat een doorgehaald afgekort woordje.
206 Dedecus is een verbetering van deditus.

235 Humandis verbeterd uit habundandis.

288 Paulatim verbeterd uit paulatine.

315 Inutili verbeterd uit inutile.
315 Sortitur, lezing niet geheel zeker.
321 Constiti, onzekere lezing.

360 Perplexitas stond driemaal, tweemaal doorgehaald.
366 Sinderesi verbeterd uit sinderosi.

372 Refutatur verbeterd uit refutatio.

420 Quod stond tweemaal, eenmaal doorgehaald.

448 Ducendi was tweemaal geschreven; eenmaal doorgehaald.

464 Erunt: voorafgaat het overbodige sunt.
464 Quot verbeterd uit quod.
473 Religioni, voorafgaat het doorgehaalde religioni.

513 Late verbeterd uit lato.

530 Opibus verbeterd uit operibus.
537 Largiendas verbeterd uit largiandos.

544 Inanes, verbeterd uit inanis.
551 Oculis staat tweemaal, eenmaal doorgehaald.
564 Turpitudinibus staat tweemaal, eenmaal doorgehaald.
565 Huiusmodi verbeterd uit huius.

567 Furtum staat tweemaal; eenmaal niet goed afgekort en doorgehaald.
573 Exinde: voorafgaat ex, doorgehaald.
595 Sint, voorafgegaan door het doorgehaalde sunt.

Tussen 611 en 612 staat in margine propter voor pro en is doorgehaald.
612 Respicit, voorafgegaan door het doorgehaalde respiciunt.
618 Quod is toegevoegd.
623 Infirmis staat tweemaal, eenmaal doorgehaald.

633 Excedit staat tweemaal, eenmaal doorgehaald.

668 Iusta staat tweemaal, eenmaal doorgehaald.
670 Non is toegevoegd.

712 Multe alie verbeterd in multas alias.

778 Transivergacione verbeterd uit transgiversacione.
800 De quolibet staat driemaal, eenmaal doorgehaald, eenmaal in margine, bedoeld zal zijn in questionibus de quolibet.