Toonneel der noordsche Landen

[p. 556]

Het XXII. Boeck, van Olaus de Groote, Aertsbisschop van Upsalen, in 't kort begrepen, in 't welcke verklaert wordt van de bloedeloose Dieren.

Cap. I. Van de quellijcke Muggen in d'uytterste grensen van de Noordsche Landen.

MEn vindt in d'uytterste deelen der Noordsche Landen en wateren een sware quellingh van groote Mugghen, voornamelijck in 't steecken, en in hun moeyelijck gedruys, als men in 't eenparigh licht, dat soo wel des daeghs, als des nachts schijnt, slapen sal. Maer de Noordsche volcken, hun gequel schuwen willende, ghebruycken Alssen, die sy in d'Asijn legghen, en daer meê branden en smoocken, op dat de Muggen, dese sware lucht ontfangen hebbende, vlieden souden. Sy vertrecken oock als het hooft, en d'andere leden met Alssenwater besprenght worden, of als men hen met het water, dat met Ruyt of met Nigelle gekoockt is, als men dat bekomen kan, besproeyt, of met Kooperoose, met gebrande en geroockte Jenever-besyen vermenght, nat maeckt. Doch de genen, die daer willen slapen, behoeven een huydt, van lijnwaedt of schorssen gemaeckt, onder de welcke sy, als onder een behanghsel, tegen 't geweldt der Muggen veylighlijck konnen slapen. Sy moeten oock geen openingh en toegangh van geluyt aen dese bloedeloose

[p. 557]

beesten geven, op dat sy, slapende, niet van een dubbelde quael, te weten van de steeckingh, en van het moeyelijck ghedruys deser beesten, geplaeght souden worden.

Cap. II. Van de hulpmiddelen, om Muggen en Wandtluysen te verdryven.

WYders, op dat de beesten in de weyden van 't gequel der Muggen en Vlieghen vry en onghemoeyt souden blyven, soo branden de Harders Jenever-besyen, die daer, soo wel in de velden, als in de bosschen, in groote overvloedt zijn, of oock Pijn-boomen aen de wortel, ter plaets, daer de kudden weyden; ghelijck oock rieckende biesen, en ghedrooghde wortelen van Slangen-kruyt, om dat sy door 't gesmoock van alle dese dingen wonderlijck verdreven worden. Voorts, om de Muggen en Wandtluysen uyt de huysen te verdryven, smoockt men kleyne stucken van de Pijn-boom, die, als men hen saeght, in groote menighte vergadert worden; of oock met Nigelle, desgelijcks met drooghe Myrrhe, met Swafel en Bdellium, met stinckende doornen, en met koemest. Dat meer is, men besprenght het huys oock met het water, daer in de wortelen van Wolven-kruyt, Nigelle, of van Ruyt ghekoockt zijn, om dese selve quael af te weeren. Men verdrijft oock wonderlijck de Wandtluysen met de sware reuck der roode vellen, die van de Duytschen Reusch leder genoemt worden. Men voert dese vellen uyt Moskovien deur Bulgarien naer Italien en Romen, om daer verkocht te worden. Men verjaeght hen oock door onghebluschte kalck, die met swavel ghemenght is. Men verdelght de Wandtluysen oock met een vermen-

[p. 558]

gingh van Olie, Quicksilver, Zout, Asijn, en bittere Appelen gemaeckt, te samen gestooten, gekoockt, en twee- of drie-mael in de spleten der bedsteden gestrecken: doch meest, en met minder moeyte met heet water, dat dieper deurdringht, en oock de zaden der schadelijcke Wormen krachteloos maeckt. d'Oorsaeck van dat de Muggen soo veel en ghemeen in de Landen onder de Pool swerven, is voornamelijck dese, dat 'er geen Vleeder-muysen zijn, die dese en dierghelijcke bloedloose dieren ghewoonelijck des nachts verslinden: en d'oorsaeck, van dat sy daer niet gevonden worden, is het eenparigh licht by dagh en nacht: ghelijck oock van andere nachtvoghels, die het licht schuwen: hoe wel men noch eenighe diertjes vindt, die, van de natuur daer toe geschickt, de Muggen en Vlieghen vergaderen. Maer gelijck men bevindt dat sy gheswindelijck van stinckende dingen aenwas nemen, soo verdwijnen sy oock haestelijck door eenigh fel geblaes. Want als sy gebreck van voedtsel hebben, soo vlieghen sy, om voedtsel te krijghen, naer hun oorspronckelijcke vuyligheyt, daer sy verdwijnen.

Cap. III. Van de Byen, en van hun voedtsel.

GElijck de Noordsche Landen in veel, soo wel noodtsakelijcke als overtollige dinghen, om die tot ghebruyck der andere volcken meê te deelen, overvloedigh zijn; soo hebben sy oock, door een besondere versorgingh en weldaedt van de natuur, een groote overvloedt van Honigh, en betoonen altijdt en over al groote sorgh aen de Byen, om die voorsichtighlijck te bewaren, en aen te doen groeyen. Want als de Honigh uyt de korven ghenomen is, soo laten sy ghewoonelijck aen

[p. 559]

de nieuwe Byen soo veel behouden, als aen hen tot hun winter-spijs noodtsakelijck schijnt; te weten twee deelen: om dat sy des Winters, en in 't begin van de Lenten, eer de bloemen uyt het aerdrijck voortkomen, voornamelijck van Honigh, gestoote Vijgen en Rosynen, die van elders ghehaelt zijn, leven. Maer dewijl dese dinghen vreemt zijn, en selden gevonden worden, soo wordt aen hen voornamelijck de Honigh tot spijs ghelaten, om dat sy oock niet soo dier van gheldt is, als het gheen, dat wy boven ghenoemt hebben. Doch indien de noodt druckt, soo worden sy in plaets van Honigh, ghespijst met ghemaelde Boonen, en Erten, met Koecken van Heulzaet ghemaeckt, met Meel, in Meê gemenght, ghelijck oock met het vleesch der Kieckens, die nieuwelijcks gedoodt, en in kleyne brocken gesneden zijn.

Cap. IV. Van de Honigh, en van haer proef.

IN de Noordsche Landen is groote overvloedt van Honigh, gelijck Plinius ghetuyght, daer hy seght dat de Noordsche honighraten al d'anderen in grootheydt overtreffen, en tot voorbeelden stelt, dat hy een honighraet van acht voeten langh gesien heeft. Maer seker, sy worden in de Landen van Podolien, die den Koningh van Polen onderworpen zijn, noch langer bevonden; daer de Byen, uyt oorsaeck van de vruchtbaerheydt der weyden, soete reuck, veelheydt der bloemen, en aengenaem sap, groote putten van ghedrooghde aerde met honighraten, die vol Honigh zijn, vervullen: in voegen dat de wreede Beeren, in soodanige putten vallende, om sy te veel Honigh verslonden hebben, versticken. En dit is d'oorsaeck van dat soo

[p. 560]

veel en soo groote schepen, der Oostersche volcken, vol Was zijnde, deur geheel Europa ghevoert worden: want sy senden 't Was naer alle gewesten des werelts, maer sy bewaren de Honigh in groote overvloedt, tot ontellijcke nuttigheden, voornamelijck om die, by ghebreck van wijn, in alle dranck te ghebruycken; ghelijck hier voor in 't dertiende Boeck genoegh, en meer dan genoegh, verhandelt is. Dieshalven, gelijck des Somers, als de Son alreê op haer hooghste gheweest heeft, de beste, jae uytmuntenste Honigh vergadert wordt; soo behoudt men die in dese Landen oock in haer eyge suyverheydt, sonder list of bedrogh, schoon sy, over zee ghevoert, door d'onversadelijcke gierigheydt der Kooplieden vervalscht wordt. De Honigh, die men nae de weêrkeeringh van de Son vergadert, is soo ghesondt, dat sy niet alleenlijck in broodt, dranck en toegemaeckte gerechten voor ghesonde spijs ghebruyckt wordt, maer dat men haer oock voor uytgekoose gheneesmiddelen sorghvuldighlijck bewaert. Want men vindt in de Noordsche Landen weynigh gheneesmeesters, maer een heylsame lucht, ghesonde eyghenschap van spijs, en Honigh-dranck, die voor de beste geneesmiddelen verstrecken. Hoe dese Meê of Honigh-dranck ouder is, en langer gekoockt heeft gheweest, (namelijck ses of twaelf jaren) hoe sy, tot hulpmiddelen van veel sieckten gebruyckt, krachtelijcker wordt bevonden.

Cap. V. Van de Mieren.

DE Noordsche Landen hebben veelderhande gedaenten van Mieren, soo wel met, als sonder vleughelen. De grootste en ghevleugelde Mieren

[p. 561]

onthouden sich in de wildernissen, en in huysjes, van bladen der Pijn-boomen, en in de tacken van Denne-boomen, als kammen gemaeckt, en in groote menighte hoogh en breedt opgehoopt. De Beeren quellen dese Mieren grootelijcks, om sich van 't jeucksel in hun neus t'ontlasten, maer sy wijcken wel haest van hun huysen af, om gheen van hen in hun eyghe nest meê te dragen, vermits sy, in ghetal en gheslacht toenemende, misschien de Beeren uyt hun eyghe nest souden verdryven. Wyders, sy nemen oock hun wooningh in de hooge toorens der Kercken, en in de Lusthoven der Koninghen, daer sy, ghelijck men bevonden heeft, dickwijls tot een voorteecken van d'ondergangh van 't Rijck verstreckt hebben, vermits daer na de Koninghen van 't gemeen volck gedoodt of uyt het Rijck verdreven zijn. Maer als dit met hun voorteecken aenghewesen wordt, dan klimmen de kleynste Mieren, door 't onghelijck der grooten gheterght, op een boom, en voornamelijck op een oude Peere-boom, daer op de grooten sich ghewoonelijck onthouden, om in een ontellijcke menighte 't geweldt, dat hen aenghedaen is, te wreecken, en strijden heftelijck tegen hen, met voornemen van niet op te houden, voor dat sy (schoon veel van weêrzyden van de tacken des booms vallen en sterven) de groote Mieren verwonnen, en hun nesten ingenomen hebben. Men heeft dusdanigh een voorteecken in twee plaetsen sien gebeuren, in 't jaer vijftien hondert en een-en-twintigh, te weten t'Upsale, en te Stockholm, toen de Koningh van Deenmarcken, Christiernus de tweede van d'inwoonders van Sweden uyt de Koninckrijcken der Gotten en Sweedtschen verdreven en van al sijn staten en waerdigheden ontbloot wierd. Want dusdanighe ongeachte schepselen, door 't aengedaen ongelijck geterght, en onverwonnen, schoon sy verscheyde en veelderhande

[p. 562]

schaden lijden, zijn vaerdigh om strenghelijck wraeck van 't ghelede gheweldt te nemen; en men kan hen niet anders, dan wonderlijcke boden van de vergramde Godt, die door hun strijden niets goet aenseggen. Men vindt oock roode Mieren, die kleyn zijn, en door hun pis een schadelijck jeucksel verwecken. Dese Mieren worden van de Noordsche volcken vergiftigh genoemt, en onthouden sich op de heuvelen van de beemden. Maer dit gheslacht van wormen schijnt in ghedurigheydt van d'arbeydt aen d'anderen, die wy alreê genoemt hebben, niet onghelijck te zijn: want men siet de voetstappen van hun tred oock in de harde steenen staen.

Cap. VI. Van de Parrelen, en van hun voort-teelingh.

MAer op dat de teedere stoffe der Parrelen, nae de beschryvingh der visschen achter-ghelaten, niet onaengheroert voorby ghegaen sou worden, soo moet men voor eerst belijden, dat 'er in de Noordsche Landen eenighe vloeden zijn, die ghesteenten voortbrenghen. Want sy brenghen Schelpvisschen voort, uyt welckers harde schelpen witte Parrelen ghetrocken worden, schoon sy, uyt oorsaeck van de koude lucht, bleeck zijn. Want dese lucht, met dau vermenght, daelt in 't midden van de maent van Augustus in de schelp, en veroorsaeckt dat de Parrelen te haestiger rijp worden. Dese Parrelen, dus uytghetrocken, worden by de Noordsche volcken tot verçieringh, en in hooghe achtingh gehouden; en als sy in een behoorlijcke ordeningh gheplaetst worden, soo gheven sy een flickerende schoonheydt, die door de konst der ghener, die verstandt daer af hebben, noch ver-

[p. 563]

meerdert wordt. Dese Juweliers brenghen noch schoonder Parrelen en Ghesteenten uyt d'Oostersche Landen in een seer groot ghetal, naer de Noordsche Landen, voornamelijck tot gebruyck, of eer misbruyck der deurluchtighe vrouwen, jae oock van de gemeene vrouwen, die in dusdanighe verçieringhen, die selden ghevonden worden, vermaeck scheppen, en die sy in kroonen, armbanden, halsbanden, en eyndelijck in de decksels der hoofden ghebruycken. Men vindt daer echter gheen vrouw, hoe deurluchtigh oock van gheslacht, die ooyt Parrelen, of edele Ghesteenten aen d'ooren heeft gehangen, om sware laster te schuwen, als of de natuur, een konstighe werckvrouw, niet aen yeder besonder lidt sijn verçieringh en schoonheydt ghegheven had, sonder dat men elders glans pracht van de snoode wormen behoeft t'ontleenen.

Eynde van 't Twee-en-twintighste en leste Boeck.