Logo DBNL
Toonneel der noordsche Landen (1652)

Toonneel der noordsche Landen

(1652)–Olaus de Groot–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Het XXI. Boeck, van Olaus de Groote, Aertsbisschop van Upsalen, in 't kort begrepen, in 't welcke verklaert wordt van de vreemde en ghedrochtelijcke visschen.

Voorreden.

DE groote en woeste Zee vertoont in haer keel een wonderlijck schouwspel aen alle volcken. Sy vertoont verscheyde voortspruytinghen, die niet soo wonderlijck om hyn grootheydt, en om hun ontellijck ghetal, ghelijck dat van de Sterren, zijn, als wel om hun verschrickelijcke gedaente: in voegen dat men niet siet dat 'er in de Hemel, op d'aerde, of in haer ingewandt, of in 't gereedtschap, dat men in huys ghebruyckt, verborgen is, 't welck oock in de diepte van de Zee niet besloten is. Want men bevindt dat in dese woeste zee, die soo breedt, vlack, sacht, en vruchtbaer van aenwas is, en het teelende zaedt ontfanght, door mede-werckingh van de heerlijcke natuur, die altijdt baert, veel vreemde en gedrochtelijcke dinghen zijn, die, verwardt, en nu dus, en dan soo, nu door de winden, en dan door de golven, uyt

sich selven, en uyt andere beginselen verscheyde gedaenten schijnen voort te brenghen: in voeghen dat wy achten dat het geen, 't welck in eenigh deel van de natuur is, oock in de zee wordt gevonden, en dat met veel dinghen daer vindt, die nerghens anders te vinden zijn. Want de ghenen, die op de vreemdigheden, uyt de zee komende, mercken, bevinden dat 'er niet alleenlijck ghelijckenissen van Dieren, maer oock Vaten, Swaerden, Zagen en Paerts-hoofden in de kleyne schulpen gevonden worden. Men vindt daer oock Sponsen, Netelen, Sterren, Tooveressen, Wouwen, Monnicken, Koeyen, Wolven, Egelen, Slangen, Muysen, Musschen, Meerlen, Ravens, Vorsschen, Varckens, Ossen, Rammen, Paerden, Ezels, Honden, Sprinckhanen, Kalven, Boomen, Raden, Potten, Leeuwen, Arenden, Draecken, Swaluwen, en diergelijcke dingen: van de welcken sommige beesten uyt de Zee op 't landt komen, en, hun voedtsel van graen en Zaedt genomen hebbende, sich weêr in 't water begeven. Sommigen worden vet als sy de Noorde, en anderen als sy de Zuyde windt intrecken. In de zee zijn oock beesten, die by nae een menschelijcke ghedaente hebben, en, ghelijck Nereïden, klagelijck singen. Daer zijn oock Zee-menschen, die de menschen over 't geheel lichaem gelijcken, en, ghelijck men siet, by nacht op de schepen klimmen, en die, gelijck men bevindt, terstont de deelen, daer sy sitten, beswaren, en, soo sy daer langh blyven, de schepen doen sincken. Ick sal hier noch het gheen, 't welck ick van een ghtrouw visscher uyt Noorwegen verstaen heb, byvoegen, dat is dat, als men de

soodanigen gevangen heeft, en hen niet voort weêr loslaet, terstont soo groot een storm ontstaet, met een schickelijck ghekrijt van soodanighe menschen, en van veel andere ghedrochten, dat de Hemel schijnt neêr te vallen, en de visschers naeuwelijcks met groote arbeydt hun leven konnen redden, veel min de visschen vangen. Dieshalven is in soodanigh een geval, door een wet, die de visschery aengaet, en oock onderhouden wordt, gheboden dat men de gedrochtelijcke visschen, dusdanigh opgehaelt, naer de verscheydenheydt van hun gestalte, terstont, door 't afsnyden van de lynen, los sal laten.

Cap. I. Van de ghevarelijcke visschery in de Zee van Noorwegen.

MEn seght om veel redenen dat de visschery in de Zee van Noorwegen ghevarelijck is, om dat sy in d'openbaere zee, en verre van de strandt ghedaen wordt. Want als 'er eenighe schrickelijcke stormen rysen, soo worden de visschers gheswindelijck van de golven overrompelt. Indien 'er over al sware schossen ys dryven, soo worden sy verstrooyt, en door de strijdt der Walvisschen en gedrochtelijcke visschen van malkander verscheyden. Eyndelijck, sy worden door de ghestalte van sommige visschen, of gedrochten, die men uyt de diepte treckt, en door 't aenhalen daer af maghteloos en lam aen de handen, en, indien men hen niet terstont los laet, door de gerese storm ingeswolgen. Indien dan eenige roeckeloose visschers, tegen een vreemde visch (die de ghedaente van een mensch

met een kap heeft) ghestreden hebbende, hem in 't schip trecken, soo worden sy door 't ghehuyl en getier van dierghelijcke visschen soodanigh overrompelt, da sy de hoecken, om de visch te vangen, niet konnen uytwerpen, niet met de riemen roeyen, en nauwelijcks de zeylen ophyssen, om met de vlucht het leven te bergen. Dese gedrochten, hoe wel sy ghelijckelijck met de goede visschen, ghemeenelijck Stockvisch ghenoemt, in de netten verschijnen, worden echter, als onnut, wegh-gheworpen: maer men behoudt de goede visschen in 't schip, en verkoopt hen met groote winst, soo ter plaets, daer sy ghevangen worden, als in de gheburighe Koninckrijcken, en uytterste grensen van Duytslandt. Veel duysenden van visschers woonen in d'uytterste grensen van Noorweghen, in de dorpen, die gewoonelijck Andanes, Trondanes, Duvanes, Gamblavick en Nyavick genoemt worden, ghelijck oock in d'omlegghende landen by Wardachus, dat is Burght of Huys van bystandt van 't gheheele Koninckrijck. In de maent van Februarius, en Maert, ja oock van Januarius varen d'inwoonders van dese plaetsen, met stercke en kloecke schepen, om te visschen, van de strandt af in de volle zee, daer in sy sich soo diep begeven, als sy in twee dagen konnen zeylen, en nemen soo veel dingen, die tot leven noodtsakelijck zijn, met sich, dat sy twintigh of dertigh dagen langh in zee konnen blyven. De plaets, daer sy ghewoonelijck visschen, en hun netten uytwerpen, is tusschen Noorweghen en Yslandt. De visschers blijven oock niet aen ancker legghen, terwijl de windt ysselijck tiert en buldert, maer dryven al voort met de vloedt en eb van de zee, en visschen ondertusschen, tot dat hun schepen vol zijn. Maer hun eenige behoudenis en welstandt, om de strandt weêr te vinden, bestaet in de wijsingh van 't zee-kompas, om dat sy, als 'er

stormen rijsen, hier door weten werwaerts sy hun wegh sullen nemen. Men heeft oock aengemerckt, dat, soo dickwijls als men gedrochtelijcke visschen vindt, die de gedaente van een Leeu of mensch, of van yets anders hebben, sy altijdt voorteeckenen van tweedracht en oorlogen te landt zijn geweest.

Cap. II. Van 't ghevaer der visschers, en van de hoedanigheydt der visschen.

DEse selve visschers worden oock van gheen kleyn gevaer gedreyght, als sy met hun hoecken visschen van groote sterckheydt, en ghewicht, en van twaelf voeten langh ophalen; ghelijck daer zijn de Rhemben, Squatinen, en d'andere ghevleughelde visschen, die, tot boven het water ghehaelt, dickwijls de visschers in zee trecken, soo sy, met touwen vast ghebonden, sich niet te vooren in 't schip hebben versorght, en met onderlinghe bystandt malkander in dese arbeydt te hulp komen. Maer de ghenen, die met voorspoedighe windt soo veel gevarelijckheden van de zee hebben verwonnen, en met hun schepen vol visch weêr aen hun eyghe strandt zijn ghekomen, halen hun visschen daer uyt, suyveren hen, sprenghen hen met zout in 't geheel, of ten deel, en leggen hen bloot, om in de Son, en in 't fel geblaes van de windt, en in de koude van de lucht te droogen. Sy packen hen dan in groote hoepen, doen die weêr in schepen, en voeren hen naer de vermaertste Koopstadt van gheheel Noorwegen, Bergen genoemt, om die voor ghelt, of by verwisselingh van Waren te verkoopen. Dit is d'oorsaeck dat dit gheslacht van visch, naer de gemeene tael van 't volck, Bergerfisck, en niet Stockfisck genoemt wordt, om dat hy, dickwijls met

de houte hamer gheklopt, sachter om te koocken wordt. Dese Berghervisch wordt echter niet even waerdt geacht, maer naer sijn grootheydt en goetheydt geschat. Want daer is een andere slagh van langer en grooter visch, Asellus ghenoemt, welcks buyck, in reepen van twee elleboogen langh, ghelijck koorden gesneden, en in de lucht gedrooght, als de leckerste spijs, van de Noordsche volcken gewoonelijck uytgekipt en verkocht, en Roedscher genoemt wordt. Sy bewaren oock d'uytterste deelen der staerten van de selve visschen, die van de Duytschen Spore ghenoemt worden, in groote vaten, om winst te doen, of tot een leckere spijs. Wyders, men maeckt van de buyck der Rhomben oock reepen van een of twee ellebooghen langh, maer breeder dan d'anderen, die van d'inwoonders Raf ghenoemt werden, en seer vet zijn, en die men voor broodt en toespijs ghebruyckt. Want dusdanige past best voor stercke, en niet voor teedere menschen. De smaeck daer af is by na gelijck het ghedrooghde zaedt der visschen, dat in d'Italiaensche tael Bottargi ghenoemt wordt; maer sy is veel vetter. d'Inwoonders van Noorwegen ghebruycken de hoofden van dese visschen in plaets van hout, om de spijs te koocken. Aen de strandt van Noorweghen, en voornamelijck in de klippen van Anslo, wordt in groote menighte seeckere visch, Makreel genoemt, ghevangen, die, wel ghezouten zijnde, de beste, en, onghezouten, de snoodtste visch is.

Cap. III. Van d'Yslandtsche Visschen.

DAer is noch een andere soort en hoedanigheydt van visschen, die in de wateren van

Yslandt, in een ontellijcke menighte, van d'inwoonders van dese plaets ghevanghen worden. Sy zijn sachter van visch, en verschillen in lanckheydt van de genen, daer af wy hier voor ghesproken hebben. Men vindt daer oock Asellen, Rhomben, Zee-kalven, en Abberdaen, die in de Gotsche spraeck Torsck genoemt wordt; onder de welcken oock Walvisschen, Pristen, en andere Zee-gedrochten verschijnen, door welcker onbedwinghelijcke wreedtheydt wonderlijcke beroerten op zee verweckt worden. De beste visschen, die men daer vanght, worden van de Spanjaerden en Italianen Marlucz genoemt, en door de Spaenschen en Portugesen oock naer Romen ghevoert. De tijdt van hun vanghst is in de maenden van Februarius, Maert en April. Dese visschen, ghevangen zijnde, worden in de koude winden ghedrooght, en daer na in 't ope veldt, ghelijck bundelen brandthout, by malkander ghebonden, by maten van langhe ellens; of by rieten (sekere Italiaensche maet) tot veel duysenden in ghetal aen de Duytsche Kooplieden verkocht, of by verwisselingh van Waren voor graen, bier, laecken, den diergelijcke dinghen verkocht. Maer indien men hen by 't gewicht verkoopt, soo geschiedt dit gemeenelijck by hondert en duysent ponden, of by andere ghewichten. Dusdanigh een ghewicht wordt in hun tael ghewoonelijck Waegh genoemt, gelijck by de Gotten, Sweedtschen en Duytschen een gewicht, 't welck men gewoonelijck Schippont noemt, (in drie hondert sware ponden bestaende) in 't weghen ghebryuckt wordt. De beste en grootste winst van dit volck bestaet in de visschen, om de welcken groote scheepstrijden tusschen de Kooplieden van verscheyde volcken gevoert worden, Want de Kooplieden, die, om gewin te doen, naer dit eylandt zeylen, rusten sich niet anders toe, dan of sy eenighe

wreede strijdt souden aengaen. Wyders, sy ontmoeten oock (alsof de menschelijcke vyandt niet genoegh was) schrickelijcke visschen, gelijck bergen, die in groote menighte voor hen komen, die hen, soo sy niet voorsichtigh waren, in groot ghevaer souden brenghen. Maer men voorkoomt dit, onder andere hulpmiddelen, met het sterck gheluydt van een klinckende trompet; vermits dese onbeschofte beesten, dit ghedruys hoorende, dat niet konnen verdragen, en naer het diepste van de zee sincken, ghelijck hier na van de Physeter ghetoont sal worden.

Cap. IV. Van de wonderlijcke overvloedt van Boter in Yslandt.

WYders, in het selve eylandt van Yslandt wordt, uyt oorsaeck van de menighte van 't vee, en om de vruchtbaerheydt der weyden, soo groot een overvloedt van gezoute Boter ghevonden, dat sy, by gebreck van vaten of tonnen, kisten of kassen, van welrieckend hout gemaeckt, en dertigh of veertigh voeten langh, en vier of vijf voeten hoogh, in veel plaetsen jarelijcks volmaken, en tot gebruyck van 't huys, ghelijck oock tot verwisselingh der koopmanschappen, bewaren. Want sy gebruycken, in plaets van broodt, gewoonelijck ghebrade visschen, die met dusdanighe Boter ghesmeert zijn; daer af sy oock Visch-eters genoemt worden. Men vindt veel kassen van dese Boter in d'Abdy, die in de tael van dat volck Helgafiel ghenoemt wordt, die met inkomsten van Boter, en van drooge visschen, als de beste schatten, gesticht is; ghelijck oock twee Bisschoppelijcke Kercken van Schalholden en Hollen, met noch veel woo-

ningen van Edelingen, die ghelijcke inkomst hebben. Dit volck gebruyckt voor hun dranck vreemde bieren, die derwaerts uyt de Zee-steden van Duytslandt te scheep gebraght worden. Wyders, by dese volcken zijn oock Fonteynen, die als bier smaken, en seeckere soetigheydt in sich hebben, en daer meê d'inwoonders hun noodtsakelijckheydt in de dranck, met seker vermaeck en goede smaeck, versaden. Voorts, dese Yslanders zijn ghesondt, vrolijck en miltdadigh, en leven langh sonder ghenees-middelen te gebruycken; ja oock tot over de hondert jaren. Sy worden oock om gheringe oorsaken tot d'oorlogen en wapenen geterght, die sy met groote wreedtheydt voeren. Eyndelijck, sy houden alles in alle geval tot een tocht, soo te voet als te paert, gereedt.

Cap. V. Van de schrickelijcke gedrochten, die sich aen de Kusten van Noorwegen onthouden.

AEn de kusten van Noorweghen, en in de zee daer omtrent zijn ghedrochtelijcke visschen, die onbekent van naem zijn, schoon sy van 't gheslacht der Walvisschen gheacht worden, die, soo haest als men hen siet, hun wreedtheydt en schrickelijckheydt vertoonen, en in de ghenen, die hen aenschouwen, schrick veroorsaken: want sy ontsteecken in de ghenen, die hen langh aensien, een groote schrick en verbaestheydt. Want sy zijn schrickelijck van ghedaente, vierkant van hooft, van alle zyden met scherpe vinnen, en lange hoornen omringht, gelijck de wortel van een afgehouwe boom. Sy zijn tien of twaelf elleboogen langh, swart van verwe, seer groot van ooghen, en acht of tien ellebooghen dick. Hun oogh-appels zijn een

elleboogh groot, root en ghevlamt van verwe, die in de duystere tyden, in de golven aen de visschers, gelijck ontsteecke vlammen, verschijnt. Dese visschen hebben hayr, gelijck Ganse veeren, dat langh en dick is, en als een baert neêrwaerts hanght. Het overighe van 't lichaem is naer de grootheydt van 't hooft, dat vierkant is, seer kleyn, vermits het niet boven veertien of vijftien elleboogen langh is. Een van dese schrickelijcke beesten kan lichtelijck veel en groote schepen, die met kloecke bootsgesellen versien zijn, omwerpen, of doen sincken. De lange en vermaerde brief van Erick Falchendorff, Aertsbisschop van de Kerck van Nidrosien, (die de Hooftstadt van 't gheheele Koninckrijck van Noorwegen is) aen Leo de tiende, omtrent in 't jaer van Christus gheboorte vijftien hondert en twintigh, gesonden, geeft een heerlijcke ghetuygenis van dese wonderlijcke nieuwigheydt. Aen dese brief was noch ghevoeght een schrickelijck hooft van seker ander gedrocht, dat gezouten was.

Cap. VI. Van de Physeter, en van sijn wreedtheydt tegen de Bootsgesellen.

DE Physeter, of Prister, onder de Walvisschen getelt, is drie hondert voeten langh, en heeft een seer wreede natuur. Want hy verheft sich, tot ondergangh der scheepslieden, dickwijls tot boven de sprieten der schepen, en werpt het water, dat hy met pypen boven 't hooft ingheswolghen en vergadert heeft, met sulck een groot geweldt uyt, dat hy, als met een overstelpingh van water, dickwijls de sterckste schepen onderdruckt, of de zeevarende lieden voor groote ghvarelijckheden bloot stelt. Dese schrickelijcke visch heeft oock een groote en

ruyme mondt, die rondt is, ghelijck de Lampey, daer meê hy de spijs en 't water inhaelt, en die door sijn gewicht, daer meê hy voor of achter op de steven valt, het schip neêrdruckt en onderhaelt. Ja hy, somtijdts niet vernoeght om met het water alleen te hinderen, ghelijck wy gheseght hebben, werpt met de rugh, of met de staert het schip om verre, ghelijck een kleyn vat. Hy heeft een dick en swart vel over sijn gheheel lichaem, en langhe pennen, ghelijck een breede voet, en een ghesplete staert, die vijftien of twintigh voeten breedt is, daer meê hy de deelen van 't schip, die hy omvat, geweldighlijck parst en knelt. Maer de zeelieden hebben een seer bequame hulpmiddel teghen sijn wreedtheydt, te weten een krijghs-trompet, vermits hy dit hardt en scherp geluydt niet verdragen kan. Sy werpen oock groote en schrickelijcke vaten, of pypen uyt, die de loop van dit schrickelijck beest beletten, of tot speeltuygh aen hem verstrecken. Sy schieten oock met grof gheschut, voor welcks gedruys sy meer, dan voor d'ysere of steene koegel, vreesen; vermits de koegel, door de verhinderingh van 't water, of van 't vet, sijn kracht verliest, of dit grove lichaem, dat met dick speck, als met een wal versterckt is, niet dan een weynigh quetst. Ick sal hier noch byvoeghen, dat 'er aen de strandt van Noorweghen dickwijls soo oude als nieuwe gedrochten gesien worden, voornamelijck om d'ongrondelijcke diepte der wateren. In d'afgrondt van de zee zijn oock veel gheslachten van visschen, die nooyt, of heel selden, voor d'ooghen der menschen verschijnen.

Cap. VII. Van de strijdt van de Walvisch tegen d'Orcke.

DE Walvisch, hoe wel seer groot, te weten hondert of driehondert voeten langh, en seer grof en dick van lichaem, heeft echter tot vyandt d'Orcke, die kleynder van lijf, maer door sijn gheswindtheydt, soo in 't springhen, als in 't aenvallen, wreeder is. d'Orcke heeft de ghedaente van een omghekeerde scheepskiel, en wreede tanden, daer meê hy, als met haecken, de gheheyme deelen van de Walvisch, en sijn buyck open scheurt, of gheswindelijck, met sijn gepende rugh, onder 't weeck van sijn lichaem deurswemt, en hem soo langh plaeght, tot dat hy naer de grondt, of naer de strant schiet. Want dese Walvisch, door de sware last van sijn lichaem langsaem in sich te buyghen, en onbequaem om de listige Orcke teghen te staen, stelt sijn eenighe behoudenis in de vlucht, schoon hy niet soo snellijck kan vluchten, om dat dit plompe beest, door sijn ghewicht belast, een leydtsman behoeft, om de drooghte en ghevarelijckheden te schuwen.

Cap. VIII. Van veelderhande Walvisschen.

MEn vindt veelderhande Walvisschen; want eenigen zijn hayrig en borsteligh; en desen zijn vier bunderen groot: een bunder heeft in de lanckheydt twee hondert en veertigh, en in de breedte hondert en twintigh voeten. Eenigen zijn kael en glat van vel, en desen zijn kleynder, en worden in de Westersche en Noordsche Zee ghevangen. Eenighen hebben een mondt, met tanden

beset, die seer langh is, te weten twaelf of veertien voeten, en ses of acht tanden, die acht of twaelf voeten langh zijn. Twee Honts-tanden zijn echter langer dan d'anderen, onder ghelijck een hoorn en als de tanden van een wildt Swijn, of van een Elefant. Dit geslacht van Walvisschen heeft een mondt, die bequaem tot eten is. Hy heeft wyde oogen, die soo groot zijn, dat in yeders rondte vyftien mannen konnen sitten, ja somtijdts twintigh of meer, naer de grootheydt van de Walvisch, die boven yeder oogh twee hondert en vijftigh hoornen van ses of seven voeten langh heeft, die soo hardt als hoorn zijn, tot een felle of sachte, voorwaertsche of achterwaertsche bewegingh en verluchtingh. Dese hoornen hangen aen malkander, tot beschermingh der ooghen in 't onweer, of als hy van een vyandelijcke visch aenghetast wordt. 't Is gheen wonder dat hy soo veel hoornen heeft, schoon sy lastigh aen hem zijn, dewijl'er tusschen d'ooghen in 't voorhooft een ruymte van vijftien, twintigh of meer voeten is. Wy sullen hier nae aenwysen hoe groot of langh sijn ribben en beenen zijn, of tot welck ghebruyck sy bewaert en vorderlijck konnen wesen, gelijck oock de huydt, het vleesch, en 't vet.

Cap. IX. Van de ghedrochtelijcke visch aen de strandt van Noord-Engelandt, in 't jaer vijftien hondert en twee-en-dertigh gevonden.

HOe wel dese vreemde visch van d'inwoonders van dat Landtschap voor ghedrochtelijck wierd gehouden, en om d'ongewoone grootheydt met verbaestheydt aenghesien; soo hebben echter de stranden van Noorwegen, tusschen de gewelften

van Berghen en Nidrosien, soodanigh een onbeschofte visch, als een gestadige gast en huysgenoot. Men magh dieshalven hem hier wel onder de grootste visschen van de zee plaets gheven, naer 't verhael, daer meê sy warelijck van seecker Engelsch Edelman beschreven was, op dese volgende wijse. Onse zee wierp, in 't jaer vijftien hondert twee-en-dertigh, in de maent van Augustus, by Thinemuth in 't sant, een doode visch, die swaer en groot was, en nu ten deel al gebroken is. Daer is echter soo veel ghebleven, als by nae hondert groote waghens naeuwelijcks konnen voeren. De genen, die dit beest eerst gesien, en, gelijck sy konden, naeukeurighlijck beschreven hebben, seggen dat het dertigh ellen, dat is tneghentigh voeten, langh is, en dat'er van de buyck, tot aen de rughgraet, die in 't sandt beweldt is, een ruymte van omtrent acht of negen ellen wordt bevonden: maer dit wordt niet seker gehouden. Want ick was daer by op de seven-en-twintighste dagh van Augustus, toen dit beest alreê soo stonck, dat men de stanck daer af naeuwelijcks verdragen kon. Men waent dat sijn rugh drie ellen diep in 't sant ingesoncken is, vermits sy dagelijcks door de vloeyende golven bespoelt en gheopent wordt. De mondt van dese visch is ses ellen en een half wijdt: en de kaecken en beenen zijn seven en een half groot, en d'omkringh op d'een plaets anderhalf ellen, en elders minder: in voeghen dat dese visch ghelijck een groote Eycke-boom leght. Hy heeft dertigh ribben in de zyden, ten meestendeel een-en-twintigh voeten langh, en anderhalf voeten dick. Hy heeft oock drie buycken, ghelijck breede holen, en dertigh kroppen, van de welcken vijf heel groot zijn. Hy heeft noch twee groote pennen, beyde vijftien voeten langh, van de welcken tien Ossen naeuwelijcks een konden uyt-trecken. Sy waren vast aen de

kaecken, gelijck hoornighe platen, aen d'een zyde ruygh, ghelijck ghy nu een onder duysent siet. Dit is gheen fabel van Polidorus, maer een heel waerachtigh dingh, hoe wel sy niet alle even groot zijn. Het hooft van vooren tot achter toe is seven ellen langh. Men spreeckt verscheydelijck van de tongh. Het grootste deel van 't volck acht dat sy seven ellen langh was. Men seght oock dat sijn teel-lidt wonderlijck groot was; want seker man, het mannelijck lidt van dese visch breeckende, stondt in gevaer van te verdrencken: vermits hy, in de buyck van 't beest vallende, daer gesneuvelt sou hebben, soo hy niet een ribbe gevat had. De ruymte tusschen sijn ooghen was ses ellen groot. d'Ooghen en neusgaten waren heel onghelijck met soo groot een lichaem, en niet grooter, dan gewoonelijck die van d'Ossen zijn. Sijn staert, in twee ghespleten, en getackelt als een saegh, was seven ellen breedt. In 't hooft waren twee groote gaten, daer door, ghelijck men acht, het beest veel water, als door pypen, uytgheworpen heeft. Eyndelijck, hy had geen tanden; daer uyt besloten wordt, dat'et gheen Walvisch heeft gheweest. Want men seght dat de Walvisschen seer grote tanden hebben. Kort, men sagh daer niet, dan eenighe hoornighe platen, die in de mondt van dese visch waren.

Cap.X. Van de Swaert-visch, Eenhoorn en Saegh-visch.

DEwijl dese wreede visschen in de wateren van de Noordsche Landen gevonden worden, soo is 't niet meer dan reden, dat ick die by d'andere Zee-gedrochten voegh. Want de Swaert-visch is een dier, dat geen ander dier gelijckt, dan in eenige deelen met de Walvisch. Hy heeft een schrickelijck

hooft, ghelijck dat van de Nacht-uyl, een diepe en holle mondt, als een afgrondt en wel, daer meê hy de ghenen, die hem aenschouwen, verschrickt, en op de vlucht drijft, schrickelijcke oogen, een scherpe rugh, die ghelijck een swaert opgheresen, en een beck, die met een swaert ghewapent is. Hy koomt dickwijls aen de Noordsche stranden, ghelijck roovers, en schadelijcke gasten, om de ghenen, die hem voorkomen, altijdt te beschadighen, met de schepen te deurbooren, en te doen sincken. d'Eenhoorn is een Zee-ghedrocht, dat een groote hoorn aen 't voorhooft heeft, daer meê hy de schepen, die hem voorkomen, kan deurboren, en verdelgen, en een groote menighte van menschen doen vergaen. Maer Gods goedtheydt heeft de scheepslieden met hulpmiddelen hier teghen versien. Want hoe wel dit beest schrickelijck wreedt is, soo gheeft echter sijn traegheydt, die seer groot is, aen de genen, die voor hem bevreest zijn, middel van t'ontvluchten. De Saeghvisch is oock een Zee-ghedrocht, dat groot van lichaem is, en op 't hooft een harde kam, en als een ghetande saegh draeght. Dese visch, onder de schepen swemmende, deursnijdt de selven, op dat hy, als het water daer in loopt, en de menschen verdrencken, sich met hun lichamen versaden sou. Daer is noch een ander gheslacht van Saeghvisschen, die sich teghen de zee-varende lieden oprechten, en die, de schepen vier of vijf mylen vervolght hebbende, heel vermoeyt in 't water sincken. De visschers, met het swaert der Orcken, dat op de rug uytsteeckt, ghequetst zijnde, vallen dickwijls in onmaght; gelijck sy oock, door d'aenroeringh van de Loligo de handt gevoeloos naer sich trecken.

Cap. XI. Van de middel om Walvisschen te vanghen.

OM dat de Walvisch met groote graegheydt naer 't eten van Haringh, en van Zee-kalven tracht, dewijl dese visschen vetter dan alle anderen zijn, soo koomt hy dickwijls in groot gevaer op de sandtbancken, die, door 't vloeyen en ebben van de zee by na van 't water ontbloot zijnde, gheen uytgangh aen dit verschrickelijck beest gheven, om sich naer de naeste diepte te vertrecken, daer naer hy, uyt oorsaeck van sijn sterckte, die hy in sijn staert heeft, met sulck een gheweldt tracht, dat hy, als een gracht makende, daer in, als in een nest, ghebonden blijft legghen, sonder weêr daer uyt te konnen swemmen, vermits het sandt hem van alle zyden belet. De visschers, hier af bericht gekregen hebbende, loopen by heele hoopen derwaerts, en binden dit beest met stercke touwen en anckers, die sy in de mondt, en in de tochtgaten van 't hooft, en in d'ooren vast maken, op dat het, door de weêrkeeringh van de vloedt niet wegh-gheraken sou. Sy trecken hem dan, met groot gheweldt, en met veel volck, op de strandt, of binden hem soo vast, dat hy, hoe groote sterckheydt hy oock betoont, niet weêr in 't water kan springhen. Als dit voorval een geluckige uytgangh genomen heeft, en de roof gedeelt is, soo keert yeder weêr tot de besigheden van sijn huys, tot dat hen weêr een ghelijck voordeel, of een ander beter winst voorkoomt. Want het gebeurt somtijdts by sware stormen, dat eenighe schrickelijcke visch, door 't gheweldt van sijn vyandt, een ander visch, ghewondt, of vermoeyt, of van al sijn krachten ontbloot, door de kracht der winden aen de strandt wordt gheworpen, om

een roof van de genen, die hem vinden, te worden. Maer als men twijffelt dat hy sijn krachten weêr sal krijghen, soo steecken sy hem met korte swaerden, of met groote scherpe stocken onder de zyde, terwijl hy rust, op dat hy door d'aftappingh van 't bloedt, dat door d'openingh van 't stael uyt sijn wonden loopt, van sijn leven berooft sou worden. Het ghebeurt oock lichtelijck, dat sy dit beest op 't landt soo vast in de sonneschijn vinden slapen, dat sy 't met anckers en touwen soo stijf binden, dat het tot een roof van sijn belagers blyven moet.

Cap. XII. Van de groote liefde van de Walvisch tot sijn jonghen.

DE Walvisschen, gheen neusgaten hebbende, ademen deur pypen, 't welck in weynigh Dieren gevonden wordt. Sy dragen hun jonghen, als sy swack en maghteloos zijn, en nemen hen, kleyn zijnde, in de mondt. Sy doen desghelijcks, als'er storm voorhanden is, en spuwen hen naer 't onweer weder uyt. Als de jongen, door gebreck van water, belet worden de moeder te volgen, soo schiet de moeder, haer mondt vol waters genomen hebbende, dese vocht, gelijck een vloedt, naer hen, om hen, op 't landt belemmert, dus te verlossen. De moeder verselt hen noch langh, oock als sy groot geworden zijn: want sy schieten met'er haest op, en groeyen geheele tien jaren langh.

Cap. XIII. Van 't zaedt van de Walvisch, 't welck Amber genoemt wordt, en van des selfs genees-middelen.

DE Walvisch paert met sijn wijfje op een selve wijse, als de mensch, en laet, uyt oorsaeck van sijn gheswintheydt in 't paren, veel zaedt vallen, 't welck van 't wijfje niet gheheel ontfanghen kan worden. Het verspreyt sich dieshalven wijdt over zee in verscheyde gedaenten, die de verwe van Was hebben, doch echter meer naer 't wit treckende, en vast aen malkander houdende. Het wordt (gelijck ick self, in mijn schepingh over de groote Zee ghesien heb) met groote naerstigheydt van de scheepslieden vergadert, terwijl het op 't water gespreydt leght, om dat aen de Ghenees-meesters te verkoopen, die het suyveren, en, ghesuyvert zijnde, Amber noemen, en dat, als een voorname en kostelijcke balsem, tegen de jicht en verlammingh ghebruycken. Dit Amber is wit, en indien men 't grijs bevindt, soo is 't noch beter. Men vervalscht het met stof van Aloë-hout, met Styrax, Muskus en andere dingen. Maer men bespeurt dit: want het Amber, dat vervalscht is, wordt lichtelijck weêr weeck, gelijck Was; maer 't oprechte Amber wordt niet soo licht murw. Het heeft een versterckende kracht, en is dienstigh teghen de vallende sieckte, en flaeuwheydt.

Cap. XIV. Van 't gebruyck der deelen van de Walvisch.

ALs de Walvisschen met groote vlijdt en naerstigheydt der visschers uyt de zee getrocken, of door 't geweldt der winden en stormen, of door

de woede van soodanighe visschen, die sich hun vyanden betoonen, aen strandt gedreven zijn, soo deelen d'inwoonders de roof met bylen en beytels, om met het speck en met het ghebeente van een eenige Walvisch twee hondert en vijftigh, of drie hondert waghens te laden. Want sy zouten het vleesch en speck in veel en groote vaten, ghelijck andere groote zee-visschen, en gebruycken dat tot gherijf en spyse van 't huys, en verkoopen 't tot dit gebruyck aen anderen, om in verre-gheleghe ghewesten gevoert te worden. De Walvisch heeft over al in sijn lichaem veel vet of smout, maer voornemelijck in 't hooft, omtrent het middelste van de harssenen; daer uyt somtijdts twaelf groote vlesschen, (van de welcken yeder naeuwelijcks van een man ghedragen kan zijn) oock somtijdts wel dertigh of veertigh, met vet uytghetrocken, en van soo veel mannen, die ghenoegh hier aen te heffen hebben, wegh-gevoert worden. De nuttigheydt van dit vet is soodanigh, dat het, in de lampen ghegoten, en altijdt vermeerdert, aen d'Autaren, of aen d'andere gewyde plaetsen, soo by dagh als by nacht, een gestadige brandt en licht gheeft. Het is oock tot het besonder ghebruyck in huys dienstigh, vermits men dat gewoonelijck des Winters, als 'er geheel geen daghlicht is, tot sijn licht ghebruyckt. De kleynste beenen worden, by ghebreck van hout, tot brandingh aen de haert gheschikt, ghelijck oock de hoofden der andere visschen. Van de huydt der Walvisschen maeckt men gordels, tasschen en zeelen, die langh dueren, en tot het luyden van de klocken gebruyckt worden. Ja het vel van een eenige Walvisch, gedeelt zijnde, kan veertigh mannen kleeden. De scheepslieden ghebruycken ghewoonelijck sijn vet, om de plancken der schepen daer meê van buyten te smeeren, op dat het ys in 't felste van de Winter niet aen de

schepen sou blyven hangen, en die te grondt doen sincken, of van malkander doen splyten, om dat dit te weegh brenght dat het water gheen vat daer aen heeft. De Wagenaers hebben het oock tot hun gebruyck van noode, om daer meê de raden van hun waghens te smeeren; als oock de Leerbereyders, ghelijck hier voor van 't vet der Zee-kalven ghesproken is.

Cap. XV. Van de wooningen, die van 't ghebeente der Walvisschen ghemaeckt worden.

NAe dat wy verhaelt hebben hoe groot de lighamen der Walvisschen zijn, te weten van hooft, tanden, ooghen, mondt en huydt, soo vereysschen de beenen nu oock dat sy hun plaets en verklaringh vinden; de welcke soodanigh is. Dewijl het gheweldt van de koude in d'uytterste deelen van de Noordsche Landen, en de sware stormen, die daer ontstaen, niet toelaten dat de boomen hoogh opwassen, van de welcken men huysen tot noodtsaeckelijckheydt sou konnen maken, soo heeft de voorsichtighe natuur aen d'inwoonders verschaft, dat sy van de groote ribben der onbeschofte beesten huysen konnen maken, gelijck oock al 't geen, dat daer toe noodtsakelijck is. Want het is seker dat dese verschrickelijcke beesten van de zee, als sy door 't geweldt van eenige andere beesten, die hun vyanden zijn, aen de strandt worden gedreven, of door het ghestadigh jaghen der menschen derwaerts ghejaeght worden, om tot een roof der inwoonders te zijn, of op strandt te vergaen en te verrotten, soodanighe en soo groote ghebeenten naelaten, dat men daer af gheheele wooninghen, en soo wel wanden, als deuren,

vensters, daken en stoelen daer af kan maken. Want dese ribben zijn twintigh, dertigh of meer voeten groot: behalven noch de rugh-graet, de wervels, en de ghesplete beenen van het groote hooft, dat veel beenen in sich besloten heeft, die alle, door de behendigheydt der wercklieden, soo met zaghen en raspen ghevoeght worden, dat de timmerman, schoon hy sijn voegh-ysers tot sijn werck ghebruyckt, niet beknopter kan bouwen.

Cap. XVI. Van de huysen, die van gheheele Ribben opgherecht zijn.

NAe dat de visch en 't inghewandt van dit onbeschofte beest verrot en verteert is, soo blyven alleenlijck de beenen, als de kiel van een groot schip, van de welcken namaels, als sy van de lucht en reghen ghesuyvert sijn, door de krachten der menschen, die hier toe gheroepen zijn, ghelijck huysen opgherecht worden. Daer nae worden, door de vlijdt van de gheen, die 't ghebouw toebehoort, vensters in 't opperste van 't dack, of in de zyden van dit beest gemaeckt, en dit huys in veel en gemackelijcke wooninghen verdeelt. Men maeckt de deuren van 't leer van 't selve beest, dat langh te vooren tot dit, en tot ander gebruyck afghetrocken, en door de felle winden hardt ghemaeckt is. In dese holligheydt, die als een huys opgherecht is, worden besonderlijck kamers en stallen tot de Varckens en andere beesten afgheschut, naer 't gebruyck der andere huysen, die van hout gemaeckt sijn. Men laet altijdt onder de top van dit gebouw een plaets voor de Hanen, die daer voor uurwercken verstrecken, om de menschen by nacht, die daer des Winters altijdt duurt,

tot wercken op te wecken. De ghenen, die onder dese ribben slapen, sien in hun slaep niet anders, dan of sy ghedurighlijck in de golven van de zee laghen te dobberen, of in de stormen tot schipbreuck toe in gevaer waren.

Cap. XVII. Van d'anckers, die men in de rugh der Walvisschen werpt.

DE Walvisch heeft oock op sijn huyt een vlackte, als van sandt, dat aen d'oever van de zee leght: in voegen dat veel zee-varende lieden, siende dat hy sijn rugh boven de golven uytsteeckt, wanen dat hy niets anders, dan een eylandt is. De zee-lieden varen dieshalven naer dit beest, daer sy opklimmen, palen inslaen, daer sy de schepen aen binden. Sy steecken oock vuur daer op, om de spijs te koocken: maer de Walvisch, eyndelijck de hitte van 't vuur gevoelende, dompelt sich in de diepte, en treckt de ghenen, die op sijn rugh zijn, meê onder, soo sy sich niet aen de touwen, die 't schip vast houden, konnen berghen. Dese Walvisch, ghelijck te voren van de Physeter en Priste verhaelt is, werpt somtijdts het water, dat hy ingheswolgen heeft, in soo groot een menighte uyt, dat de schepen door dese overstelpingh van water dickwijls verdruckt worden. Voorts, als 'er in zee een storm rijst, soo verheft dese visch sich boven de golven, om in dese beroerten en onghestuymigheden de schepen te doen sincken. Hy draeght somtijdts sandt op sijn rugh, daer de scheepslieden, als het stormt, en verblijdt van dat sy landt ghevonden hebben, hun anckers op laten vallen, en op een valsche vastigheydt rusten, en vuur daer op ontsteecken. Maer de Walvisch de

hitte gevoelende, beweeght sich terstont, en dompelt sich in 't water, en treckt menschen en schepen in de diepte, soo d'anckers niet tydighlijck breken.

Cap. XVIII. Van het ghedrochtelijck Varcken in de Duytsche Zee.

WY hebben hier voor geschreven van een ghedrochtelijcke visch, op de strandt van Enghelandt gevonden, met een klare beschryvingh van sijn geheel lichaem, en van des selfs besondere leden: namelijck van dit ghedrocht, dat in 't jaer vijftien hondert twee-en-dertigh daer ghesien, en van d'inwoonders tot een roof aenghetast is. Maer ick sal nu hier spreken van dit ghedrochtelijck Varcken, dat daer nae, in 't jaer vijftien hondert seven-en-dertigh, in de selve Duytsche Zee, ghevonden is, en aen al sijn leden vreemt en wonderlijck was. Want het heeft een Varckens-hooft, en een vierde deel van een maen in 't achterste van sijn hooft, vier voeten gelijck een Draeck, en aen weêrzyden in de lendenen twee ooghen, en een derde oogh aen de buyck, beneden naer de navel, en aen d'achter leden een gesplete staert, ghelijck andere ghemeene visschen.

Cap. XIX. Van de Rosmaer, of Byter van Noorwegen.

DE strandt van Noorwegen, naer de plaetsen, die meest naer 't Noorden strecken, heeft groote en schrickelijcke visschen, die in grootheydt niet voor d'Elefant beswijcken, en die Byter, of Rosmaer ghenoemt worden. Sy voeren misschien

hun naem van de felheydt van hun byten. Want indien sy eenigh mensch op de strandt van de zee sien, en hem konnen vatten, soo springen sy heel geswindelijck hem op 't lijf, en verscheuren hem met hun tanden, om hem in een oogenblick te dooden. Dese visschen dan worden Rosmaers, of Byters genoemt, hebbende een hooft gelijck een Os, zijn ruw van huydt, hebben hayr soo dick als stoppelen, of stroo-pypen, dat hen wijdt afhanght. Sy klimmen met hun tanden, als by ladders, op de toppen der rotzsen, om de kruyden, die met soet water bedouwt zijn, te nuttigen, en rollen daer nae weêr naer de zee, 't en zy dat sy, van een diepe slaep overvallen, al hangende tusschen de rotzsen slapen. Want de visschers, dan daer by komen, soo haest als hen mogelijck is, snyden de huydt van 't speck los by de staert, en maken aen 't gheen, dat los is, stercke touwen vast, die sy aen de hoecken van de rotzsen, of aen de naeste boomen binden. Sy werpen daer nae steenen met slinghers aen sijn hooft, om hem op te wecken, en dwinghen hem af te komen, schoon hy van 't grootste deel van sijn vel, dat met touwen is gebonden, berooft is: in voegen dat hy, swack, bloedeloos, en half levendigh zijnde, een rijcke roof wordt, voornamelijck om sijn tanden, die by de Scythen, te weten de Moskoviters, Russen en Tarteren, in hooghe achtingh zijn ghehouden, (gelyck het yvoor by d'Indianen) om hun hardigheydt, witheydt en gewicht, om welcke oorsaeck sy oock, door d'uytsteeckende konst der wercklieden, tot hechten van gheweer bequaem worden gemaeckt. Mechovita, Historie-schryver van Polen, bevestight dit oock in sijn tweevoudigh Sarmatia: ghelijck oock na hem Paulus Iovius uyt het verhael van seker Demetrius, die van de Grootvorst van Moskovien aen Clemens de sevende ghesonden was.

Cap. XX. Van de ghevleughelde visschen.

MEn vindt in de Duytsche Zee, tusschen Engelandt en Noorweghen, een visch, die twee voeten en vier vleughelen heeft, die hy buyght en beroert tot aen 't onderste van sijn buyck en borst, ghelijck de vleughelen van andere vogels. Twee van dese vleughels staen voor aen by 't hooft, en twee achter, even voor de staert. Dese vleughels zijn als vellen, doch echter heel dick by het lighaem, die hen tot armen, om sich daer meê te behelpen, verstrecken, en voorwaerts heel dun zijn. d'Achterste vleughels zijn van een selve ghestalte als de voorsten. d'Ooren van dese visch hebben gheen kloof naer de buyck, of reycken niet aen de borst. Maer dese visschen hebben ooren, die op de schouders der voorste vleughels, met vier vierkantige gaten, eyndighen: in voeghen dat 'er twee nader aen 't hooft, en twee nader aen de rechte vleugel zijn: soodanigh is 't oock met de flincke zyde gheleghen. Dese visch is by nae van hooft, verwe, huydt, gestalte van lichaem, en smaeck, ghelijck de visch, die Roch ghenoemt wordt. Sijn beenen zijn kraeckbeenen sonder leden; en onder aen de voeten heeft hy holligheden, om vaster te treden. Sijn staert is niet ghelijck die van de Roch, maer ghelijck de staert van andere visschen, behalve dat sy een weynigh langher is. Wyders, hy heeft, effen voor de staert, op de rugh, daer het vaste deel des lichaems smal wordt, 't welck achter de holligheydt van de buyck is, een vin, gelijck andere visschen, doch die echter heel groot is, ten opsicht van sijn lichaem. Dese visch wordt onder de Rochen en Squatinen gevangen, doch echter niet

soo nut en dienstigh, om d'onvruchtbare visch, en 't weynigh vet dat hy heeft. Hy wordt heel swarelijck uyt de diepte met een koort en hoeck ghevanghen, uyt oorsaeck van de teghenstandt der vleughelen. Daer zijn oock eenighe visschen, die breedt van lichaem zijn, en vier pennen hebben, twee aen de buyck, en twee op de rugh. Dese pennen, die sy ghebruycken, worden vleughelen ghenoemt. De visschen, Zee-hasen ghenoemt, hebben oock pennen, die in dit alles met desen gelijck zijn. Want desen hebben twee pennen aen de buyck, en twee recht daer boven in de zyde naer de rugh. Daer is oock een zee-visch, van de selve slagh, als boven verhaelt, Ludolutra genoemt, die vier vleughels heeft, twee in 't aenghesicht, en twee op de rugh, met de welcken hy met groote geswintheydt in alle plaetsen, die hy verkiest, en begeert, ghevoert wordt.

Cap. XXI. Van de Polypus.

AEn de stranden van Noorwegen is een beest, Polypus ghenoemt, dat veel voeten, en een buys op de rugh heeft, daer meê het deur de zee swemt, en die nu op de rechte, en dan op de slincke zyde keert. Maer met de voorste voeten, die wijdt van malkander staen, en met ghetande tanghen vat het al 't geen, dat hem voorkomt; en is een bloedeloos dier. Het vergadert al 't gheen, dat het eet, in holen, daer het sijn verblijf heeft. Het werpt het overblijfsel wegh, als 't het vleesch afgheknaeght heeft, en vanght de visschen, die naer hem komen swemmen. Het werpt oock de harde schalen van de Kreeften wegh. Het verandert sijn verwe naer de verwe van de steen, daer 't aenkleeft, insonder-

heydt uyt vrees als het de Zee-ael, die sijn vyandt is, op hem siet aenkomen. Het heeft vier groote, en vier middelmatighe voeten, en acht in 't geheel. Het is kleyn van lichaem, 't welck echter met de grootheydt der voeten vergolden wordt. Het heeft noch andere kleyne voeten, die bedeckt en ingetrocken zijn, en qualijck gevat konnen worden. Het houdt sich over eynde met dese voeten, beweeght en beschermt sich, en vat daer meê al 't gheen, dat verre van hem was. Het blijft, op sijn rugh legghende, soo vast aen de steen hanghen, dat 'et naeuwelijcks daer af ghetrocken kan worden, soo men niet eenige stinckende dinghen daer by brenght.

Cap. XXII. Van de wreedheydt van sommighe visschen, en van de grootheydt der anderen.

DAer is sekere soort van Zee-honden, in d'Italiaensche spraeck Boloma, en in de Noorweeghsche tael Haafisck genoemt, die de mensch, in 't zoute water swemmende, by heele benden soo gratighlijck en listelijck aentast, en niet alleenlijck met byten doodt, maer oock door sijn swaerheydt onderhaelt, en de kleynste leden verslindt, gelijck de neus, vingheren en teel-leden, tot dat de Roch, als een wreecker van 't ongelijck, daer by koomt, die, met naturelijcke pennen gewapent, sijn loop deur de zee heeft, en met eenigh gheweldt de visschen, die de menschen verslinden, wegh-drijft, en hem met al sijn vermogen helpt, om t'ontswemmen. Hy bewaert de mensch oock soo langh, tot dat hy, geheel de geest gegeven hebbende, na verloop van eenighe dagen, terwijl de zee naturelijck sich suyvert, om hoogh gevoert wordt. Men siet dit deer-

lijck schouwspel op de stranden van Noorwegen, als de menschen, en voornamelijck de vreemde bootsghesellen, onkundigh in de belaginghen en ghevarelijckheden, uyt hun schepen in de golven springen, om sich te wasschen. Want dese Honden of Bolomae verschuylen sich onder de schepen, die daer aen ancker legghen, ghelijck Water-rammen, om de menschen te rooven, daer toe sy door de boosheydt van de natuur aengheprickelt worden. Maer de genen, die onder 't water swemmen, voorkomen dit ghevaer met stocken, daer scherpe ysere pennen aen zyn, met de welcken sy de Zee-rammen, en dese Honden dooden: want indien sy hier meê niet deursteecken worden, soo sullen sy niet wegh-wijcken: in voegen dat teghen hen een felle strijdt onder 't water rijst. Want dese wreede beesten trachten gratighlijck naer de schamele deelen van de menschen, en naer de hielen. De huydt van dese Zee-hondt heeft in sijn hardigheydt een selve natuur als het vel van de Roggen, om 't hout en been effen en gladt te maken.

Cap. XXIII. Van de Sponsien.

DE Sponsien zijn aen de stranden van Noorwegen in groot ghetal, en soodanigh van natuur, dat sy met d'andere dieren in de bewegingh van uytrecken en intrecken over een komen. Sommighen van hen zijn onbeweghelijck, en konnen van de rotzsen niet afgetrocken worden; en indien men hen van de wortel afscheurt, soo groeyen sy weêr aen. Eenigen zijn bewegelijck, en bewegen sich van plaets tot plaets; en desen worden in de groote menighte aen de voorghenoemde stranden ghevonden. Sy nemen hun voedtsel van slijck, visch-

jes, en Oesters. Sy zijn, als sy leven, swart van verwe, even als of sy nat gemaeckt waren. Sy sitten niet gheheel, noch ten deel aen de klippen vast; want daer zijn tusschen beyden eenighe leghe pypen, tot vier of vijf in ghetal, door de welcken sy, ghelijck men acht, gevoedt worden. Daer zijn noch andere Sponsien, die boven gesloten zijn. Men seght dat 'er onder hun wortelen eenige vellen verborghen zijn; en men bevindt dat sy langh leven.

Cap. XXIV. Van seer langhe Wormen.

AEn de stranden van Noorwegen is een Worm, zee-blaeuw van verwe, sestigh voeten en meer langh, en naeuwelijcks soo dick, als d'arm van een kindt, even als een langhe lijn, en soodanigh, dat men haer voortgangh swarelijck kan bespeuren. Sy swemt deur 't water, sonder aen yemandt eenige schade te doen, 't en zy sy met de handen gheparst wordt: in voegen dat de vinghers der ghener, die haer aenraecken, deur de tastingh van haer teere huydt beginnen te swellen. Sy, van de Kreeft gheplaeght en weêrhouden, voeght sich in verscheyde bochten, om wegh te gheraken; maer al vergeefs. Want de Kreeften vatten met hun voorste voeten, die als ghetande tanghen zijn, en oock met haer achter voeten, dese Worm soo vast, dat sy ghelijck door een ancker van 't schip, dat uytgheworpen is, vast-ghehouden wordt. Ick heb dickwijls dese Worm gesien, sonder die aen te roeren, vermits ick van de zee-lieden onderwesen was.

Cap. XXV. Van de visch, die van de Noorweghers Swamfisck ghenoemt wordt, en van eenighe andere Zee-ghedrochten.

WY hebben veel en verscheyde visschen, of eer gedrochten, hier in gevoeght, om hun wonderlijcke gedaente, en veelvoudighe eyghenschap van hun natuur, vermits sy, onder d'andere gedrochten, dickwijls aen de stranden van Noorweghen komen, en om de vettigheydt, die sy in groote menighte en overvloedt hebben, ghevangen worden. Want de visschers suyveren dit vet, gelijck oock de visch self, met op het vuur te koocken, en verkoopen 't, om leer daer meê te smeeren, of in de lampen te branden, dewijl daer een gedurighe nacht is. Men vindt daer voor eerst een ghedrocht, rondt van gedaente, in de Noorweeghsche tael Swamfisck genoemt, een dier, dat gulsigher is, dan alle andere zee-gedrochten, en met ghestadige roof naeuwelijcks versaedt wordt. Men seght dat het geen onderscheydelijcke maegh heeft; in voegen dat het al 't geen, 't welck het eet, in de dickheydt van syn lichaem verandert, en niets anders schijnt, dan een klomp vet, dat te samen gehoopt is. Dese visch streckt sich boven mate uyt, en als hy sich niet meer kan uytrecken, soo werpt hy de visschen lichtelijck tot de mondt uyt, om dat hy, ghelijck oock d'andere visschen, gheen hals heeft. Sijn mondt streckt sich uyt tot aen sijn buyck. Dit beest is dan soo dick, dat het, in gevaer zijnde, sijn vleesch, vet, en huydt, gelijck d'Egel, op sijn hooft verdubbelt, en, met na sich te trecken, sijn hooft weghschuylt. Het doet dit oock niet sonder sijn schade; om dat het, voor de vyandelijcke beesten bevreest, sich, schoon van hongher ghedruckt, niet

openbaert, maer sich met sijn eyge vleesch onderhoudt, en liever verkiest ten deel self te verteeren, dan van de beesten, aen de selve tot een roof streckende, verslonden te werden. Het doet echter groote naerstigheydt, om sich self te berghen, als 't gevaer wegh-genomen is. Daer is noch een ander zee-monster, Cahab genoemt, dat, ten opsicht van de grootheydt sijns lichaems, kleyne voeten heeft. Het heeft echter een langhe voet, die het in plaets van een handt gebruyckt, om sich in alle sijn leden te verweeren, en daer meê het de spijs aen sijn mondt brenght, en de kruyden afknaeght. Sijn voeten zijn meest kraeck-beenen, en van ghedaente als de voeten van een Koe of Kalf. Dit beest, in 't water swemmende, ademt, en begeeft sich in de lucht, als het ademen sal, en werpt het water op in de hooghte, ghelijck de Dolfijn, en Walvisch. Men vindt noch een ander zee-ghedrocht, Circhos genoemt, 't welck het voorgaende gelijckt, en een schelp-achtighe huydt heeft, sacht, en ten deel swart, en ten deel root is, met twee spleten in yeder voet, die drie teenen maken. De rechter voet van dit beest is seer kleyn, maer de slincke voet is groot en langh: en dieshalven, als het gaet, soo draeght het sijn gheheel lichaem op sijn slincke voet, en sleept de rechte nae. Als de lucht klaer is, soo gaet het los en vry; maer als het hardt waeyt, en de Hemel met wolcken betrocken is, soo leunt het tegen de steenen, en, onbeweghelijck daer aen rustende, is soo vast daer aen ghehecht, dat het naeuwelijcks daer af ghescheurt kan worden. Seecker, dit is een wonderlijcke natuur, die by klaer weer gesondt, en by onweer swack bevonden wordt.

Cap. XXVI. Van de Zee-koe, Zee-kalf, Zee-paert, Zee-haes, en Zee-muys.

DE Zee-koe is een groot ghedrocht, dat sterck, wreedt en boos van aert is, en jongen, die haer ghelijck zijn, voortbrenght, doch niet boven twee, en ten meestendeel niet meer dan een, 't welck sy vierighlijck bemint, en sorgvuldighlijck met sich leydt, werwaerts sy oock in zee swemt, of haer gangh op aerde neemt. Sy draeght haer vrucht tien maenden langh; en men heeft bevonden, door 't afhouwen van de staert, dat dit beest somtijdts hondert en dertigh jaren geleeft heeft. De natuur van 't Zee-kalf is in de voorgaende hooft-deelen ten deel aengewesen; en wy sullen dit eenighe in dese teghenwoordighe plaets daer by voeghen, dat 'er onder de Waterbeesten gheen grooter roover van Haringh gevonden wordt. Want het swemt aen de netten, in de welcken de Haringh met sijn vinnen of kaecken, of met eenigh ander deel des lichaems, gevangen wordt gehouden, en verslindt d'een na d'ander, jae soodanigh, dat 'er weynigh in de netten blijven hangen. Men siet dickwijls tusschen Engelandt en Noorwegen het Zee-paert, dat een paertshooft heeft, en ghelijck een paert briescht, doch met gesplete klaeuwen, en met naghelen naer de gelijckenis van een Koe, en soeckt sijn voedtsel, soo wel te landt, als ter zee. Het wordt selden ghevangen, schoon het soo groot als een Os wordt. Het heeft een staert, die ghespleten is, ghelijck een visch. De Zee-muys maeckt een kuyl op aerde, daer in sy haer eyeren leght, en weêr met aerde toewerpt. Op de dertiende dagh graeft sy de put weêr open, en gheleydt haer jonghen naer de zee, eerst terwijl

sy noch blindt zijn, en daer na met siende ooghen. Men bevindt dat 'er verscheyde gheslachten van Zee-hasen in de groote Zee ghevonden worden. Maer hy, ghevanghen zijnde, wordt terstont, uyt vermoeden van vergift, losghelaten, om dat hy eenighsins den Haes ghelijck is. Hy heeft achter 't hooft vier pennen, twee, welckers beweginghen naer de lanckheydt van de visch is, en desen zijn langh, ghelijck d'ooren van een Haes; en twee, welckers beweginghen van de rugh naer de diepte van de buyck des vischs is, met de welcken hy de last van sijn hooft ophoudt. Dese Haes wordt in zee schrickelijck, en op 't landt ghelijck een Haes, bevreest en bloode, bevonden.

Cap. XXVII. Van de grootheydt der Slanghen van Noorweghen, en van anderen.

DE gheenen, die op de strandt van Noorwegen in de besigheden van de zee, 't zy in koophandel, of in de visschery, sich oeffenen en geneeren, verseeckeren, met een eendrachtighe ghetuygenis, als een wonderlijck dingh, 't welck groote verbaestheydt veroorsaeckt, dat in de klippen en holen aen de kusten van de zee by Bergen, een schrickelijcke Slangh, twee hondert en meer voeten langh, en twintigh voeten breedt, sich onthoudt; en dat dit gedrocht, de Kalven, Schapen en Varckens verslinden willende, alleenlijck in de Somer des nachts uyt haer holen gaet, of sich in zee begheeft, om de Polypen, Sprinckhanen, en alderhande Zee-kreeften te verslinden. Sy draeght aen haer hals hayr van anderhalf voet langh, heeft scherpe schubben, is swart van verwe, en heeft ghevlamde flickerende ooghen. Sy valt den schepen lastigh, en, sich als

een pyler in de hooghte opheffende, rooft de menschen, die sy verslindt. Dit verstreckt gewoonelijck oock een vreemt en seldsaem voorteecken van 't Rijck, als 'er veranderingh voorhanden is; te weten als de Vorsten sullen sterven, of in ballinghschap ghedreven worden, of als terstont daer nae eenighe krijghs-beroerte oprysen sal. In 't eylandt Moos ghenoemt, in 't Bisdom van Hammeren geleghen, is een andere Slangh van wonderlijcke grootheydt, die, ghelijck een staert-star aen de gheheele wereldt, alleenlijck aen 't Koninckrijck van Noorwegen veranderingh voorseght, ghelijck men in 't vijftien hondert en twee-en-twintighste jaer onser saligheydt ghesien heeft, toen sy sich hoogh boven 't water verhief, en sich rondt als een wereltkloot inwondt. Men acht, doch by gissingh, uyt het sien van verre ghenomen, dat dese Slangh vijf-en-tseventigh voeten langh is: daer op d'uytstootingh van Koningh Christiernus, en een sware vervolgingh tegen de Geestelijcken gevolght is; ja soo, dat het in deser voeghen 't verderf van 't geheele Vaderlandt aenghewesen heeft.

Cap. XXVIII. Van 't onderscheydt, en van de verscheyde verwe der Slanghen.

VEel wanen dat de Slanghen sich alleenlijck in de warme landen onthouden, uyt oorsaeck van d'ingebore koude, die dese beesten aenkleeft, als oock om dat sy in de warmte meer vermenighvuldigen, en spoedigher aenwas krijghen. Maer seecker, het koude deel van Europa, naer 't Noorden gheleghen, heeft en voedt oock seer quade en schadelijcke Slangen, schoon sy niet soo vergiftigh zijn, als de Slangen van Africa. Doch dit verschil

zy dan soodanigh, als 't is: maer 't is seecker, dat 'er veel en schadelijcke Slanghen in de koude ghewesten van de Noordsche Landen zijn, en voornamelijck Landt-slanghen, die de Water-slanghen heftelijck vervolgen. Desen onthouden sich altijdt op 't landt, en eten gratighlijck verscheyde voedtselen van kleyne kruyden, en voornamelijck van soodanighen, die in bergh-achtighe plaetsen gewassen zijn, in de welcken sy grooter kracht van vergift bespeuren. Dese Slanghen zijn schadelijcker in de menschen met hun vergift te quetsen, dan die van de zee, of van de vloeden. De Slanghen, die noch nuchter zijn, worden wreeder, dan de genen, die ghe-eten hebben, bevonden; ghelijck sy oock zijn, als men hen terght en vergramt. Sy worden met verscheyde verwen onderscheyden: want sommighen zijn swart, anderen graeu, anderen santverwigh, anderen wit, anderen root, en anderen ghespickelt, en met verscheyde spickelen onderscheyden. De Noordsche volcken ghebruycken, tot hulpmiddelen teghen het vergift der Slangen, de Veneetsche Theriakel, die ghewoonelijck beter dan alle andere dinghen gheacht, en van de vreemde Kooplieden, begheerigh naer winst zijnde, by groote menighte in die Landen ghebraght wordt. De Slangen, die swart van verwe zijn, onthouden sich ten deel op 't landt, ten deel op de heuvelen, die in de poelen uytsteecken, (in de Gotsche tael Tuvar genoemt) en ten deel in de steenklippen, die dicht aen 't water staen. Dese Slangen worden onder de Water-slangen getelt, en schadelijck bevonden: onder de welcken oock de Water-slangh, Berus genoemt, plaets heeft, die listigh, boos en doodelijck is. De Slanghen, die sich op de klippen onthouden, zijn ten meestendeel swart, en worden, naer de gemeene tael van 't volck, Snock genoemt, schoon daer oock verscheyde andere Slangen in

groote menighte gevonden worden. Dese Slangen zijn den menschen, die op de klippen verkeeren, seer schadelijck en listigh, voornamelijck des Somers, vermits sy dickwijls door hun vergift de menschen dooden. De Haeghdissen onthouden sich in de holen en kuylen, en zijn veelvoudigh, doch niet soo schadelijck als de Slanghen: maer men moet sich echter van hen wachten. Daer is oock een Slangh, de Scythale gebynaemt, die tweederhande is. d'Een treckt de genen, die haer aenschouwen, in verwonderingh over haer schoonheydt, en is traegh, kleyn, en vierigh van vergift, ja soodanigh, dat de gheen, die daer af ghetroffen is, terstont moet sterven. Dese Slangh wordt in de Gotsche tael Slaa genoemt, en treckt des Winters, in de grootste koude, haer huydt af, ghelijck de wonderlijcke Aspis, die sijn vel verandert. Dese, ghelijck andere Slanghen, des Winters verschuylende, duyckt in 't ingewandt van d'aerde, te weten van dat de Son in de Waegh treedt, tot dat sy haer uytgangh uyt het teecken van de Ram neemt; want indien sy binnen dese tijdt, door 't aenlocksel van de Son, uyt haer hol quam, en in d'ontijdige warmte te langh vermaeck schiep, soo sou sy, vermits de sneeuw en vorst haer ingangh stoppen sou, daer buyten moeten blyven, en sterven, ghelijck hier voor van de Swaluwen is gheseght. Daer is noch een andere slagh, Amphisbene ghenoemt, om dat sy twee hoofden heeft, een op de rechte plaets, en 't ander aen de staert, die, 't lichaem rondt buygende, met de beyde hoofden voorwaerts gaet. Dese alleen van al de Slangen begheeft sich in de koude, en gaet d'eerste van alle uyt.

Cap. XXIX. Van de plaetsen, daer de Slangen sich onthouden.

MEn siet, doch selden, in de Noordsche Landen een wonderlijck schouwspel, te weten dat 'er diep onder de wortelen van Bercke-boomen Slanghen woonen, welckers groote menighte, door haer gheblaes, soodanigh een warmte aen de wortelen gheeft, dat de bladen van dese boomen, oock in de Winter, altijdt groen blyven. Dit volck, in de geheymenissen van de natuur onkundigh, acht dieshalven dese boom heyligh, als aen een groote Godtheydt ghewijdt. De Slanghen verschuylen sich des Winters in d'uytgeholde boomen, of in de klippen, en gebruycken slaep, in plaets van spijs. Doch sy eten des Somers kruyden, vleesch en vogelen, welckers pluymen sy daer nae weêr uytspuwen. Eyndelijck, sy drincken, soo sy konnen, melck, wijn, of een weynigh water.

Cap. XXX. Van de strijdt der Harders tegen de Slangen.

IN de Noordsche Landen zijn Aspicks, ruw en hardt van vel, aschgraeu van verwe, flickerende van oogen, vijf of ses voeten langh, en soo fel van vergift, dat sy een mensch binnen vier uren dooden, soo men geen tijdige hulpmiddelen daer tegen aenwendt, namelijck Veneetsche Theriakel, of Loock, met oudt bier gedroncken, of sap, uyt Essche-boomen gedruckt, en ingedroncken, of Semel, als een plaester gebruyckt. De Harders gebruycken dese hulpmiddelen voor sich, maer tot bestrijckingh van 't vee hebben sy Theriakel, daer sy Zout in menghen, en dat rondom 't geswel doen. Want

dese Slangen, sich op hun borst opheffende, tot aen de hooghte van een halve elle, gaen dus voort, en, vergift in groote menighte, en verscheyden van verwe, in hun hals vergaderende, spuwen dat uyt tegen de mensch, die hen tegenstaet, of voorkoomt, en vertrecken sich al vluchtende gheswindelijck in de holen en klippen. Ick kan met mijn eyge voorbeelt aenwysen, dat dit dus is; om dat voor vijftigh jaren in de velden van Arosien dit geval aen my gebeurt is, toen ick, een schooljonghen zijnde, in 't midden van Augustus Jenever-besyen, die dan eerst in de Noordsche Landen rijp worden, sou plucken. Daer zijn oock Slanghen, die ghekrinckelt, en in 't ronde geswindelijck voortgaen, en wel tien voeten verre springhen, en ondertusschen vechten, en onder de kruyden, die in de Son ghedrooght zijn, groot gedruys maken. Maer de goetheydt van de natuur heeft dus daer in versien, dat sy, aenkomende om te beschadigen, door hun gedruys verraden worden. Dit vergift, dus uytghespoghen, en verscheyden van verwe zijnde, valt op 't kleedt van de gheen, die sy ontmoeten: maer men siet de Slangh niet meer, na dat sy de stoutheydt, van haer vergift teghen de mensch uyt te spuwen, ghenomen heeft. Men vindt oock Huys-slanghen, die in d'uytterste ghewesten van de Noordsche Landen voor Huys-goden gheacht worden, die, met de melck van Koeyen of van Schapen opghevoedt, met de kinderen onder 't dack spelen, en die, ghelijck men siet, dickwijls in de wiegh, als ghetrouwe wachters, slapen; en men acht het voor sonde, dat men hen beschadigen sou. Maer dese gewoonte zijn overblijfselen van 't oude waengeloof, en geheel door het aengenome Catholijck geloof verboden. Doch indien dusdanige huysen door de blixem, of door brandt verdelght, of door de woede van de pest van inwoonders ontbloot waren, soo blijven echter de

Slanghen in de holen van 't verbrande huys, en nemen in soo groot een overvloedt toe, dat sy aen de nieuwe bewoonder swarigheydt veroorsaken, vermits hy niet soo veylighlijck by hen kan woonen. Men siet oock ontellijcke Slangen, in 't begin van de Somer, onder d'Eycken, en dat sy hun leytsman, (aen de welcke een witte kam, als een kroon uytmunt) gelijck de Byen, tot hun geleyde volgen. Men gelooft, naer 't verhael der Ouden, dat sy door hun geblaes een steen voortbrenghen, uyt eenigh vergiftigh deeltje, ter plaets, daer sy sich onthouden, die tusschen de bladen voortgebraght, of ghevonden wordt.

Cap. XXXI. Van de visch Thrissa, onlanghs oock in Pruyssen ghevonden.

HOe wel d'Italianen tot aen dese dagh sich hebben inghebeelt, dat sy alleen leckere visschen nuttighen, die ghewoonelijck Thrissa, en in dese eeuw van de Griecken qualijck Phrissa, en van de Romeynen Laccia ghenoemt wordt. Sommighen hebben ghewaent dat dit de visch Clupea is, om dat de Venetianen dit slagh van visschen noch Chiepam noemen; doch men bevindt echter dat sy dit jaer in Pruyssen, by de varsche Zee, ter plaets, daer sy in de Zee-boesem van Dantzick, of van de Codanus vloeyt, namelijck by de Burghten van Balge en Lockstede, den Hertogh van Pruyssen toebehoorende, in groote menighte ghevangen zijn. Want seker visscher heeft van dusdanighe visschen, van de Pruyssers Porpel (een naem te vooren onbekent) ghenoemt, in de Maymaent, binnen de veertien daghen, twaelf duysent en ses hondert, gevangen; behalven noch d'andere visschen, welc-

kers getal oock niet kleyn was. Italien behoeft sich dieshalven voortaen niet van dese visch te beroemen, als of hy aen haer alleen, door de Goddelijcke gonst, vergunt was; dewijl dit geslacht van visschen door Gods goetheydt oock in andere ghewesten wordt ghevonden.

 

Eynde van 't Een-en-twintighste Boeck.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

landen