Logo DBNL
Toonneel der noordsche Landen (1652)

Toonneel der noordsche Landen

(1652)–Olaus de Groot–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Het XX. Boeck, van Olaus de Groote, Aertsbisschop van Upsalen, in 't kort begrepen, in 't welcke verklaert wordt van de Visschen.

Cap. I. Van de drie Bothnien in de Noordsche Landen, en van des selfs overvloedige Visschery.

BOthnien, 't welck de Gotsche of Sweedsche Zee-boesem aen de Noordzyde bepaelt, is een groot en ruym landt, in drie groote Landtschappen verdeelt, te weten in West-, Oost-, en Noord-Bothnien. De genen, die in 't Noorderlijck Bothnien woonen, leven meest van de visschery, niet om dat sy een onvruchtbaer landt hebben, maer om dat by hen soo groot een overvloedt der beste visschen is, dat sy bequamelijck en ghenoeghsamelijck in mangelingh alle andere noodtsaeckelijcke dinghen konnen verkrijgen. Sy hebben overvloedt van alles: want sy krijghen uyt Spanjen en Portugael de beste wijn, uyt Enghelandt het zout, uyt Vlaenderen kostelijcke laeckenen, en uyt de steden van Duytslandt verscheyde huysgehwaedt, tot de verçieringh der huysen, en tot ghebruyck van 't huys dienstigh. Sy ontfanghen uyt Sweden en Gotlandt tarwe, rogghe, garst, en alderhande Granen, die te scheep der waerts ghevoert worden. Alle stranden, eylanden, zee-boesems, vloeden en beecken geven daer een maghtighe overvloedt van

visschen het geheele jaer deur, en voornamelijck in de Somer, in de welcke daer alles vermakelijck is. Aen d'oevers van de zee zijn veel en lustighe eylanden, die door het gras, door de boomen, en door het graen een besonder vermaeck en lust veroorsaken. Men hoort op de boomen een soet gesangh van veelderhande vogelen. Men siet daer een wonderlijcke verscheydenheydt van visschen, die, al spelende, sich boven de golven opheffen. De visschers doen groote winst in al dese plaetsen, daer gheen groote schadelijcke visschen in de zee, en gheen groote schadelijcke visschen in de zee, en geen verderffelijck ghewormte, of verschrickelijcke beesten op 't landt gevonden worden. Daer is geen nacht en duysternis de geheele Somer deur. Men gevoelt daer geen steeckte van de Son. De lucht is 'er gesondt en getempert; en men bevindt dat daer alles aenghenaem, gherust en stil is. Maer 't geen, 't welck wonderlijcker schijnt, is dat in soo groot een vermaeck en verheugingh der plaetsen en tyden, en in soo groot een vryheydt en toelatingh nooyt eenighe onkuysheydt bedreven wordt. De menschen, soo wel mannen als vrouwen, leven kuysch en eerbaer by malkander; en by hen wordt van gheen bloedtschande, hoerery of overspel gesproken. Want d'onbesmette Wet des Heeren heeft soo groote kracht by dese eenvoudighe volcken, dat veel anderen, in de Goddlijcke Wetten wel onderwesen, voor hun kuysheydt moeten swichten. Uyt de bergen van dit Noorderlijck Bothnien, dat is uyt de bodem van de zee, valt een holle en diepe vloedt, die deur twee monden in de zee vloeyt, en in 't midden een kleyne ruymte laet, op de welcke een stadt is ghesticht, die Thorne, dat is getoorent Eylandt, genoemt wordt. Dese Stadt leght omtrent op de hooghte van twee-en-tachtigh Graden in de breedte, en twee-en-veertigh in de langhte, en is in een heel vermaeckelijcke en aen-

gename plaets gesticht. Daer is in dit geheel gewest onder de Pool gheen Koopstadt, die meer besocht wordt, dan dese stadt Thorne. Want de volcken, die derwaerts komen, zijn de witte Russen, de Laplanders, Biarmers, Bothniers, Finlanders, Sweedtschen, Tavasten, Helsingers, en veel andere volcken uyt de Landen van Noorweghen over de hooghe berghen, en deur de woeste wildernissen, en deur 't Landtschap Jempthia. Al dese volcken ghebruycken ten deel langhe schuyten, die tot de snelle stroomen der vloeden bequaem ghemaeckt zijn, en ten deel wagenen, die van tamme Rangiferen voortghetrocken worden, en ten deel oock kromme houten, met de welcken sy gheswindelijck over de toppen der berghen, die met sneeu bedeckt zijn, komen, en by malkander vergaderen, ghelijck wy in 't begin van dit Boeck aengewesen hebben.

Cap. II. Van de menighte der visschen van dese Koopstadt.

DE visschen, verscheyden van ghedaenten, uyt de voorghenoemde vloeden naer dese plaets gebraght, worden by verwisselingh der Waren aen de Kooplieden, uyt verre-ghelege Landtschappen ghekomen, verkocht. Dit gheschiedt by bundels, die vijf hondert ponden swaer zijn, volgens de gewoonte, die daer meest in gebruyck is. Men vindt daer noch visschen, die in groote vaten ghezouten zijn, gelijck oock die men geroockt heeft, de welcke daer door een soeter smaeck verkrijghen. De Holmers, die van Abo, de Raugmen en Eregrunders varen in 't ghemeen jarelijcks naer dit Eylandt, om daer groote winst te doen. Sy voeren de Waren daer uyt, diet met gheldt uyt te tellen, want dat is by hen niet gheacht, maer by vermanghelingh

van noodtwendighe dinghen, ghelijck in 't vierde Boeck verhaelt is. d'Oorsaeck hier af is, dat men bevonden heeft dat de bedriegelijcke Kooplieden veel valsch geldt naer dese Koopstadt gevoert hebben, uyt oorsaeck van d'eenvoudigheydt en licht-gheloovigheydt van 't volck, ten meestendeel door de listighe en bedriegelijcke Moskoviters, die, als de Son op haer hooghste is, (gelijck ick in 't jaer vijftien hondert en negentien na Christus geboorte gesien heb) in groot ghetal derwaerts vloeyen, en somtijdts hun schuyten, als de vloeden een weynigh van malkander legghen, op hun schouders draghen. Maer als hun bedrogh ontdeckt wordt, soo worden sy oock terstont gestraft.

Cap. III. Van de visschery der Salmen.

MEn vindt naeuwelijcks erghens in gheheel Europa een rijcker visschery van Salmen, dan in de Bothnische Zee, naer de zyde der Laplanders; uyt welcker berghen en landen groote vloeden van soete wateren afstroomen, teghen de welcken men heel vermakelijck als krijghslieden met blinckende wapenen, in de warmte van de Son, de Salmen siet opswemmen, voornamelijck met soo groote hoopen, dat de boven deelen der wateren van 't gheberghte dese roof voor hun visschers bewaren. De Salm voert sijn naem van springen. Want hy, sijn staert in sijn mondt steeckende, houdt die met sijn tanden wel vast, en, luchtelijck opspringende, geraeckt op d'afghebroke en steyle plaetsen. Ja hy, tegen 't geweldt der vloeden daer naer trachtende, laet van sijn voornemen niet af, tot dat hy met soete wateren, daer hy gratighlijck naer tracht, verquickt wordt. Hy springht

daer nae weêr af, en keert weêr naer sijn bekende verblijf-plaetsen, tusschen de holle klippen. Want hy schept groot vermaeck, somtijdts in zoute, en somtijdts in soete wateren. Dese visch wordt ses of seven voeten langh, heeft groote krachten, maer is swaer en lastigh. Al 't vermogen, dat hy heeft, bestaet eer in de sterckheydt, dan in de geswintheydt dese lichaems. Sijn visch is root, en hoe wel het een soete en aenghename spijs is, soo veroorsaeckt sy echter aen de ghenen, die hem vaerdighlijck eten, een grote sadtheydt, en noch meer als hy varsch ghe-eten wordt. Maer als sy ghezouten zijn, soo worden sy aenghenamer gheacht; jae soodanigh, dat sy, in groote menighte, en voor hooghe prijs opgekocht, naer d'opperste deelen van Duytslandt, eerst te scheep, en daer na op waghens, ghevoert worden. Hoe wel men groote overvloedt van dusdanige visschen vanght, soo schijnen sy echter in hun gheboorte-plaets niet te verminderen. Ick self heb in de tijdt, als de Son op haer hooghste was, op d'uytterste stranden van Bothnien, by Thorne, soo groot een menighte sien vanghen, en in soo overvloedigh een getal uyt-trecken, dat de sterckste netten scheurden. Want dese visch, ghevoelende dat hy van netten ghepranght wordt, pooght met al sijn krachten sich te verlossen, met sijn staert aen de mondt te steecken, om met een sprongh in 't ronde daer uyt te gheraken. Hy betoont dit gheswindelijck, schoon hy, uyt oorsaeck van zijn vettigheydt, traegh en luy is. Sijn hart, uyt het lichaem gehaelt, heeft langher bewegingh, dan de harten van alle dieren. De Salmen worden aen de Rijn, Weixel, en Duna, of Dzuma, by Riga in Lijflandt, wel dier verkocht. Sy worden met de roock van eeckenhout ghedrooght, op dat sy een aengenamer smaeck souden hebben; ghelijck ghewoonelijck in 't alghemeen by alle Noorsche wa-

teren gebeurt. Sy worden oock in de Landtschappen der Ooster- en Wester-Gotten in een groot getal gevanghen. Want men bevindt dat de vloeden daer in veel plaetsen wel twintigh of dertigh voeten diep zijn, voornamelijck by de Wester-Gotten, in 't Landtschap, dat nu Wermelandt ghenoemt wordt, en wel eertijdts met de naem van Koninckrijck pronckte, daer een Meyr van soet water is, hondert duysent schreeden langh, en veertigh duysen schreeden breedt, die Vener ghenoemt wordt, daer vier-en-twintigh groote vloeden uyt het geberghte van Noorwegen in vloeyen, die alle een eenighe uytgangh naer 't Zuyden hebben, die welcke Trolhetta, dat is de Kap der Duyvelen, ghenoemt wordt. In dese varsche vloeden worden de Salmen by groote hoopen gevangen. Sy brengen, tot voort-teelingh van hun geslacht, kleyne eyeren en korrelen voort, die in grootheydt de cyçers of erten overtreffen, en die, met groote verçieringh, swarte plecken op de schil verspreydt hebben. De visschers doen over al, daer dese visschen gevangen worden, groote winst, die dagelijcks noch grooter wordt, door de naerstigheydt, die men doet, om hen te vangen.

Cap. IV. Van de visschery der Zee-kalven.

DEwijl in de Bothnische en Finlandtsche Zee een groote menighte van Zee-kalvers ghevonden wordt, soo sal ick hier in 't kort hun natuur, en daer na oock de middel van die te vangen, gelijck ick self ghesien heb, aenwysen. Het Zee-kalf, 't welck in de Latijnsche tael oock Helcus genoemt wordt, voert sijn naem van de ghelijckenis, die het met 'et Landt-kalf heeft. Het is hardt en

vleesch-achtig, en wordt dieshalven swarelijck ghedoodt, soo men 't niet aen de slaep van 't hooft treft. Het brult gelijck een Stier, en heeft vier voeten, maer geen ooren, om dat 'et sich in 't water onthoudt, en daer sijn verblijf heeft. Want indien het ooren had, soo sou het veel water insuyghen, en daer door niet in de golven konnen swemmen. Het brenght een volmaeckt dier voort, en baert, gelijck de mensch, in alle tyden, maer ten meestendeel met d'eerste Geyten. Het Zee-kalf is met hayr bedeckt, paert achterwaerts, en hanght aen oock teghen sijn wil, ghelijck de Hondt. Het werpt sijn jongen op 't landt, gelijck het vee, en werpt echter nimmer meer dan twee jonghen, schoon de Schryver van de natuur der dinghen van drie seght. Het brenght sijn jongen niet, dan op de twaelfde dagh nae sijn werpingh, in de zee, tot de welcke het hen ondertusschen ghewendt. Sy loeyen in de slaep, om welcke oorsaeck sy Kalven ghenoemt worden. Sy worden echter onder tucht gebraght, en groeten met hun stem en ghesicht het volck, en, by hun naem geroepen, antwoorden met een wanschickelijck geluydt. Gheen dier wordt van swaerder slaep ghedruckt. Sy kruypen op hun vinnen, in plaets van voeten, die sy in de zee ghebruycken, en beweghen sich opwaerts en nederwaerts, even als de ghenen, die kreupel zijn. Hun vellen, oock van 't lichaem ghetrocken, behouden, ghelijck men seght, het ruysschen van de zee, en als de zee af-loopt, soo rysen sijn borstels op. Sijn recht vin, onder 't hooft gheleght, heeft een kracht, die tot slapen verweckt, en de slaeplust vermeerdert. De ghenen, die voor de blixem verschrickt zijn, achten soodanighe hutten voor de veylighsten, die van de vellen der Zee-kalven ghemaeckt zijn; om dat dit dier alleen in 't water, ghelijck d'Arent in de lucht, van de blixem-

slagh vry en veyligh is. Dit dier gheeft met sijn mammen melck aen sijn jonghen.

Cap. V. Van de middel om hen te vanghen, en van hun genees-middelen.

DE visscher, dese beesten vanghen willende, treckt een swarte huydt aen, en, een langhe spiets, met een ysere haeck hebbende, leght sich dus krom op 't ys neêr, en roept door sijn gheloey het Zee-kalf, 't welck terstondt aenkoomt, vermits het waent dat het, sijn eyge wijfje gedoodt zijnde, een nieuwe ghemalin sal ontfanghen. Dit beest is wreeder dan alle andere dieren, in sijn weêrgade te dooden, en haelt d'een op d'ander in, tot dat 'et van eenighen van hen, terwijl sy sich verweeren, ghedoodt wordt. Seker, het vindt gheen medeghenoot, maer een pyl, gheen geylheydt, maer een strick: in voeghen dat het ghedoodt wordt. Want het spits, door de speer in ghedreven, blijft in 't lichaem, tot dat het beest, door d'ontfanghe wonde verswackt, met een tou aenghehaelt wordt. Het wordt oock al slapende gevanghen, voornamelijck met een scherp mes; om dat het heel vast slaept, ghelijck eenighe andere visschen, van de welcken hier na ghehandelt sal worden, als wy van de Rosmar spreken. Het Zee-kalf wordt oock grijs, ghelijck de mensch, en 't paert; en de jongen bewijsen altijdt eerbiedigheydt aen de genen, die oudt zijn. Want als 'er dertigh, of veertigh, of meer in de klippen neêrleggen, om te slapen, gelijck gheheele kudden, soo heeft men sekerlijck waerghenomen dat d'ouden en jonghen van malkander afgescheyden leggen: in voegen dat 'er, als d'oude sich weêr te water begeeft, niet een van alle uyt de gheheele

kudde in de klip, die hoogh en breedt is, of op een schos van ys blijft, dan om te baren. Want indien d'ongeroerde zee tot golven rijst, soo rijst het hayr oock als borstelen op: maer indien de zee stil heeft gheweest, soo leght het hayr oock vlack neêr ghestreckt; en in deser voegen bespeurt men oock de standt van de zee in een onghevoelijck en doodt dingh. De Bothnische scheeptslieden nemen voorsegghingh uyt hun eyghe kleedt, dat van dusdanige vellen ghemaeckt is, namelijck of de zee stil is, en of men een voorspoedige reys te verhoopen heeft, dan of men in de zee gevaer sal moeten uyststaen.

Cap. VI. Noch van d'Eyghenschap van dit selve beest.

VOorts, dese beesten, te weten de Zee-kalven, zijn soo stout en moedigh, dat sy, de donder hoorende, en de blixem en 't weerlicht siende, met groote blyschap op de vlacke heuvelen klimmen, ghelijck de Vorsschen sich over de koomst van de reghen verblijden. De Bothniers, of Noordsche scheepslieden, in 't strenghste van de Winter naer Duytslandt zeylen willende, smeeren de plancken van hun schepen met het vet van dit beest, op dat sy, tot ondergangh van 't schip, niet bevriesen souden. Wyders, dit smout, ghewoonelijck Seeltraen ghenoemt, is oock seer dienstigh om verscheyde soorten van vellen en leer, 't welck sy Seemleer noemen, te smeeren: daer af sachte koussen ghemaeckt worden, ghelijck men in Pruyssen kan sien, daer dit Seemleer met watermolens bereydt, en, om te verkoopen, naer Nederlandt, en eyndelijck naer Italien, Vranckrijck en Duytslandt ghevoert wordt. d'Osse-huyden souden oock niet bequaem zijn, om daer af laersen voor de lieden, die in de

regen reysen, te maken, soo sy niet met dit smout, of met dat van de Walvisch, bestreecken waren, om dat het alle vochtigheydt af keert, en de laerssen langh bewaert. De Muysen knaeuwen oock niet aen de schoenen, of laersen, die met dit smout ghestreken zijn, gelijck oock aen de halsters der paerden, die aen de kribbe ghebonden zijn. Maer sy knaeuwen wel aen 't ander leer, dat met osse- of bocke-vet gesmeert is. Jae dit lear heeft noch dese eygenschap, dat het niet van de blixem ghetroffen wordt, waer men het oock bindt.

Cap. VII. Van de verbaestheydt der ghener, die in de Vasten van de visch van 't Zee-kalf eten.

DEwijl dit beest, ghelijck de tamme Varckens, vleesch en speck heeft, soo quellen sommighen sich met groote schroom, dat sy in de Vasten niet van dit binnenste vleesch darren eten, ghelijck oock niet het speck of vet, dat buyten is, en, schoon afghesneden, noch vleesch by sich behoudt. Men is dieshalven ghewendt het ondersoeck van dese saeck den bestierders van de Kerck in handen te gheven. Maer dewijl men van weêrzijden veel naturelijcke redenen kan bybrengen, en proeven, en niet eendrachtelijck ghenoegh een besluyt maken, soo willen eenige eenvoudige lieden, de redenen, die van weêrzijden voortghebraght worden, ter zyden stellende, segghen en bewysen, dat men de verklaringh hier af van 't Zee-kalf self nemen moest. Hun besluyt was dat, indien het Zee-kalf, op strandt sijn jongen gheworpen hebbende, naer de bosschen vloodt, als het van de Jager vervolght wierd, men sich in de verbode tijdt van sijn vleesch onthouden moest; en dat men, indien het sijn toe-

vlucht tot het water nam, dat onbeschroomdelijck t'alle tyden nuttighen moght. In deser voeghen wordt onderhouden dat een ontellijcke menighte van menschen dit smeer, in plaets van Olie, over hun gerechten gebruycken. En om dese oorsaeck wordt sijn vleesch in groote overvloedt, ghelijck de zyden der Varckens, in vaten besloten. Het vet van dit Zee-kalf is echter harder en vaster, en wordt in 't groote Duytslandt gevoert.

Cap. VIII. Van de Snoecken.

IN 't gheberghte der Laplanders zijn Meyren, of staende wateren, van vier hondert Italiaensche mylen langh, en hondert van de selve mylen breet, ja noch grooter, die soet water in sich hebben, in de welcken soo groot een overvloedt van Snoecken (ghelijck oock van andere visschen) is, dat sy maghtigh zijn, niet alleenlijck om de menschen, die in de vier grootste Noordsche Koninckrijcken woonen, maer oock de genen, die nog verder van daer zijn, te spysighen. Dese visschen, gezouten, en in de Son gedrooght, worden te scheep, gelijck bundelen houts, naer het ruyme Duytslandt ghevoert, om daer verkocht te worden. Men magh desghelijcks van de Meyren van Findlandt segghen. De Snoeck dan is een rivier-visch, breedt van mondt, scherp van tanden, en een verslinder van de kleyne visschen. Doch de Baers, met scherpe schubben en vinnen gewapent, staet hem soodanigh teghen, dat hy die niet inswelghen kan. Maer de Snoeck, de Baers listelijck van ter zyden vattende, en tusschen sijn tanden nypende, quetst en verslindt hem allenghs: in voegen dat'er geen visch, schoon gewapent zijnde, van sijn gulsigheydt en swelghsucht be-

schut is. De Snoeck eet oock vergiftighe beesten, gelijck Padden, Vorsschen, en diergelijcke dieren. Hy wordt echter van de Gheneesmeesters voor een spijs, die voor de siecken gesondt is, geacht. Hy, in netten besloten, gheraeckt lichtelijck wegh, soo de visschers de netten langhsaemelijck naer hen trecken. Maer indien de netten gheswindelijck aengehaelt worden, soo kan hy 't niet ontkomen. De Snoeck wordt oock de Water-wolf ghenoemt: en indien hy rivierwater, en spijs om te leven genoegh had, soo sou hy, by ghevolgh van tijden, acht voeten langh worden. Hy verslindt visschen, die by na soo groot zijn, als hy self is. Want hy, meester van eenighe visch gheworden, verslindt eerst het hooft met sijn beck, en, dat verteert hebbende, allenghs het ander, tot dat hy hem geheel ingheswolghen heeft. Hy weyghert oock sijn eyghe geslacht te sparen, of door een naturelijcke wreetheydt, of om dat hy gierigh naer spijs, en ongheduldigh naer roof is. Dat meer is, hy vervolght oock sijn eyge zaet, na dat het de ghedaente van visch aenghenomen heeft. Hy onthoudt sich oock niet van soodanighe visschen, die scherpe vinnen, en harde schubben dragen. Want hy heeft de maegh soo na aen de keel legghen, dat hy somtijdts hem leeght en uytwerpt, uyt gratigheydt van de visschen te verslinden.

Cap. IX. Van 't vanghen van de selve visch.

HEt wijfje van de Snoeck, haer kuyt schietende, wijckt verre van de plaets, daer haer gewoon verblijf is, en schiet daer haer kuyt, op dat haer jonghen niet tot beletsel, in 't vanghen van hun roof, souden dienen: 't welck of door een nature-

lijcke wreedtheydt, of door gratigheydt tot rooven gheschiedt. De Snoeck wordt op veel wijsen gevangen, namelijck met een breede hoeck, van koper, of metael tot dit ghebruyck ghemaeckt, daer een witte visch aen ghedaen wordt. Men vanght hem oock met een ysere getande vorck, en als het doncker is met vuur, dat door 't peckhout ontsteecken is: want dese visch, groot vermaeck in 't licht scheppende, wordt met het stael, en met de vorck gesteecken. Wysers, als hy, in t'eynde van Maert, onder 't ys speelt, (want dan schieten sy hun kuyt) soo maeckt hy, door de krachtighe roeringh van sijn hooft, soo groot een ghedruys in 't water, dat hy van self de visschers noodight, om hem te vanghen. Men vanght hem oock met huysjes, van langhe planckjes ghemaeckt, en in 't riedt gheset, daer hy in koomt, en sijn wreedtheydt teghen alderhande visschen, in die te verslinden, betoont. De Grooten, die hun vermaeck in hun keel stellen, bewaren dese visschen in hun vischputten, om daer meê hun deurluchtige gasten wel t'onthalen, voornamelijck in Duytslandt, en besteden daer in meer in yeder maent, dan in de paerden tot opvoedingh en onderwijsingh van de krijghshandel. Want sestigh groote Snoecken eten in een maent meer visschen, die sy Karpers noemen, en die, van elders gebraght, en langer dan een menschen voet zijnde, in de vischputten ghedaen worden, dan anders tien paerden in de stal. Veel hebben meê, niet alleenlijck tot hun vermaeck, maer oock tot ghebruyck van 't huys, vyvers, die by de stranden gemaeckt zijn, daer de visschen by groote menighte onder een vrye ghevanghenis spelen, en de geesten der ghener, die hen aenschouwen, verheughen, en in de gasten lust en gratigheydt veroorsaecken. Want sy, heel gratigh zijnde, komen naer de handen der menschen toe, en eysschen spijs, eer sy sel-

ven spijs worden. Dus voedt de mensch sijn leckerny, en hoe wel hy 't geen, dat hy nemen sou, in sijn maght heeft, soo ghebeurt het echter gemeenelijck, dat hy, sadt zijnde, alles verlaet. De Snoecken, ghezouten wesende, worden een langhe tijdt voor legherspijs bewaert. Maer sy, ghezouten, en in de Son en windt ghedrooght, zijn veel nuttelijcker: want sy, raeuw met een hamer geklopt, geven een smaeckelijcke spijs. Doch sy, gezouten zijnde, behouden noch de slymigheydt, die sy by hen hebben. De tanden van de Snoeck, verbrandt, en tot stof ghestoten, ghenesen de wonden der paerden, als men dit stof onder de sadel strooyt, en met een vel bedeckt.

Cap. X. Van de visschery met brandt.

OM dat wy hier voor van de ghetande ysere vorck, daer meê de Snoecken lichtelijck ghevanghen worden, ghesproken hebben, soo sullen wy de voornaemste kracht daer af hier vertoonen, om dat de verstandighe visschers die, uyt oorsaeck van de veelheydt der hoecken, in 't vanghen der Snoecken, en voornamelijck der Palinghen, ghebruycken, en door 't ghemack van soodanigh ghereedtschap groote winst verkrijghen: 't welck in deser voeten toegaet. Sy setten in de voorstevens der schuyten, die uyt een hout ghehouwen, of van twee stucken gemaeckt zijn, fackels van peckhout, om dat het duyster is, en steecken de vlam daer in, en, siende dat de Snoecken en Alen uyt verwonderingh in groote menighte derwaerts komen, deursteecken hen met dit hoeckigh yser, en halen hen aen tot hun ghebruyck. Sy vangen oock somtijdts dese visschen op groote schossen ys, die op sware

balcken legghen, daer sy vuur opmaecken, en treffen met een ghelijck yser de visschen, als of sy in een schuyt stonden. Want de visschen worden in deser voeghen soo plomp, en onghevoelijck, dat sy achten dat 'er gheen ghevaer te vreesen is. Men vanght hen oock met tacken en loof van boomen, die in 't schip opgherecht zijn, onder de welcken de visschen sich begeven, om te rusten. Het gebeurt oock dickwijls, dat, als het heftigh dondert, d'Alen, als niet veyligh in de diepte zijnde, en uyt het water springhen willende, in groot getal met netten, hoecken, of met vierkantige en deurboorde huysjes, gevangen worden: en hier in bestaet de grootste inkomst en winst der inwoonders, dat, als het dondert, de Palinghen uyt hun kuylen ghedreven worden, daer sy anders swarelijck uytkomen. Wyders, sy nemen langhe houte vaten, die vol gaten zijn, die sy met stroo van Erten vullen, en daer sy een sware steen aendoen, en tot op de grondt neêrlaten sincken, op dat de visschen daer in souden komen. Dit wordt oock niet vruchteloosselijck gedaen: want sy, tot boven toe vol, worden met touwen, die daer aen ghebonden zijn, uytgetrocken. Dese wijse is nieuwelijcks gevonden, en gheeft groot ghewin. Sy verschuylen des Winters sich in het diepe slijm, daer de poelen niet toevriesen: want indien sy gheheel onder 't ys geparst laghen, soo souden sy alle, geen adem van de lucht hebbende, versticken en sterven; ghelijck ick eertijdts gesien heb, en gelijck hier na van de visschery op 't ys gheseght sal worden. d'Alen of Palinghen konnen langh buyten 't water leven, te weten ses dagen, voornamelijck als de Noorde windt waeyt, en in ackers, die met Erten bezaeyt zijn: maer als 'er sant of asch gestrooyt is, soo konnen sy niet van daer gheraken. Sy scheppen een wonderlijck vermaeck onder de Koorenmeulens, uyt oorsaeck

van de soetheydt van 't Meel, dat allenghs afkoomt. Men vindt een seer groote menighte van Alen of Palingen in de Noordsche Landen, soo ghezouten, als in de roock ghedrooght, die raeu ghe-eten worden.

Cap. XI. Van de visschery, en vogel-vanghst in de Somer.

DE voorsichtighe visschers letten voornamelijck op twee dinghen, dat sy in de dageraedt, voor d'opgangh van de Son, als de visschen meest verblindt zijn, en by hoopen hun spijs soecken, met groote stilte konnen visschen. Sy verkiesen, om dit te doen, drooghe Kampernoellien van Barcken-boomen, die in dat Landtschap seer groot wassen, en in d'ondiepe wateren gheworpen worden, op dat de swervende voghels te sekerder souden zijn. De voghelaer, syn hooft met een groote Kampernoellie, als met een helm, bedeckt hebbende, en tot aen de kin in 't water ghetreden, om de vogelen te belaghen, gaet voort naer de hoop der swemmende voghelen, die, de Kampernoellie op het hooft van de voghelaer siende, sich inbeelden dat dit een van de Kampernoellien is, die in t'water dryven, en, daer by komende, worden met de handt van de voghelaer onderschept en gevangen. In deser voegen komen veel by, d'een na d'ander, die op een ghelijcke wijse ghevanghen worden. Want de vogelaer, allenghs sijn handt uytsteeckende, vat, met een blinde greep, d'onvoorsichtighe voghel by de beenen, en treckt hem onder water, en steeckt hem in een sack, die hier toe bereydt is. d'Andere vogelen, wanende dat hun medemacker van self onder 't water ghedoken is, om sijn spijs te soecken, ghelijck sy gewendt zijn, en geen bekom-

mernis hebbende, vervolghen alle hun wegh; in voegen dat sy dus in de handen van de vogelaer vallen. Hy vischt met sijn andere handt met een breedt net, 't welck niet te vergeefs gedaen wordt. Want hy, het water met sijn voeten roerende, maeckt d'oogen der visschen, die doch swack zijn, noch swacker, en soo onvoorsichtigh, dat sy van self in de netten komen. Wyders, hy vischt oock heel bequamelijck met een hoeck, die met een langh tou achter de rugh en arm ghebonden is, en naghesleept wordt. Want men vindt daer over al soo groot een menighte van visschen, dat sy met alderhande visch-ghereedtschap, oock aen alle leden ghevoeght, lichtelijck gevangen worden, voornamelijck in de zee-boesems, en in de vloeden, daer de visschen in groot getal sich in vertrecken, op dat sy, van stormen bevrijdt, gheruster en veyligher souden leven. Maer sy zijn nergens veyligh, daer sy door menschelijck vernuft gevangen konnen worden.

Cap. XII. Noch van de vernuftighe visschery.

DAer is noch een andere middel van te visschen, die met ghedruys toegaet; dewijl men bevindt dat veel visschen de sin van 't gehoor soo scherp hebben, dat sy door de soetheydt van 't gheluyt gerooft worden. Men spreydt netten langhs het water, of over dwars, en voor de netten boven 't water, is een ghereedtschap ghelijck een boogh, 't welck over de golven vloeyt. In 't boven-deel van dese boogh wordt een bel of schel gehanghen. De visschen komen by hoopen uyt, om dit gedruys te hooren, en zijn over het ghebel van dese schel verwondert, en worden dieshalven met openbare

belagingh ghevanghen. Het sal my niet verdrieten een gheval, dat ick self ghesien heb, te verhalen: namelijck dat een Harpslagher in volle zee, op een cyther, met een felle stem spelende, veel Dolfijnen gelockt heeft, die, na dat sy omtrent een uur langh het gheklanck in de stille zee, daer op men niet een veer sagh waeyen, ghehoort hadden, met hun gheblaes en staert de wateren ontroerden. Soo haest als sy vertrocken waren, en misschien een teecken van een danckbaer ghemoedt betoont hadden, volghden 'er terstont soo sware en verwoede stormen, dat hy, in soo groot een gevaer, naeuwelijcks het leven kon beschutten. Sommige visschers binden vischjes aen draden, die sy langh en breedt omsleepen, op dat de visschen, die grooter zijn, uyt oorsaeck van hun roof en swelghsucht graselende, door 't net bedrogen souden worden. Sommighe maken kuylen en grachten by d'oevers der vloeden, op dat het water daer in sou komen, en bedecken die met plancken, op dat de visschen, rust en stilte soeckende, sich daer souden verschuylen. Sy worden sedert listelijck hier uyt ghehaelt, en dit meer in de Herfst, dan in de Somer, uyt oorsaeck van de sware stormen. Sommighen maecken oock langhwerpighe horden en hecken, van steen en hout te samen-ghebraght, en als een Piramide of naeldt ghemaeckt, die sy tot in 't midden van de vloedt uytstrecken; doch soodanigh, dat sy de ghemeene deurtocht der visschen, die sich tot in 't midden van de vloedt uytstreckt, en van dit volck met de benamingh van Konincklijcke Waterloop ghenoemt wordt, niet geheel voor hun gheburen stoppen: in voeghen dat sy dus in d'ingangh van de hordt, daer d'enge en ruyme korf blijft, gevangen worden.

Cap. XIII. Van de visschery op 't Ys.

WY sullen hier vertoonen hoe de visschen, Borboches genoemt, of met de benamingh van dit volck Lake gheheeten, onder 't ys gevangen worden. De visschers, hen onder het dunne ys siende, slaen met een sware hamer op het ys boven hen; in voeghen dat sy, al verdooft zijnde, genootsaeckt zijn daer onder te blyven legghen, en, sich omkeerende, de buyck op te steecken, om deur het ghebroke ys noch half-levendigh ghevanghen te worden. Doch dese middel wordt meest des Winters, en als de Son op haer laeghste is, gebruyckt. Daer is noch een andere middel van onder 't ys te visschern, die noch ghemeender dan d'anderen is, te weten met hoecken, aen de welcken kleyne vischjes gebonden zijn, die door hun soetigheydt grooter visschen tot rooven noodighen, voornamelijck de Snoecken, die, ghelijck men acht en bevindt, onversadelijcker dan alle andere visschen zijn. Men laet een dunne lijn van tsestigh of hondert schreeden langh, tusschen twee gaten, recht tegen over malkander staende, sincken, en dese lijn, daer aen veel hoecken vast ghemaeckt zijn, de gheheele nacht onder 't ys legghen. De visschers, in de volgende dagh dese lijn, met de hoecken, uyt-treckende, verkrijghen een wonderlijcke menighte van visschen, die seer verscheyden, en ten meestendeel heel vet zijn, uyt oorsaeck van 't goedt voedtsel, en van de veylighe rust, die sy in de koude plaetsen ghenieten, en voornamelijck de genen, die sich in de staende wateren onthouden. De mannetjes zijn ghemeenelijck vetter dan de wijfjes, behalven de Haringh, gelijck in 't eynde geseght sal worden.

Cap. XIV. Van de visschery der visschers, die te paert sitten.

DEse middel van op het ys te visschen, in de groote Meyren, en soete wateren, en in de boesems van de zoute zee, wordt jarelijcks, van November-maent, tot aen 't eynde van Maert, en langer, indien de noodt sulcks vereyscht, gebruyckt en onderhouden, om de groote menighte der visschen, de daer zijn, te vanghen. Want het zy dat het ys dick, of met sneeu bedeckt, of klaer en glibberigh is, ja hoedanigh het oock kan zijn, of hoedanigh de natuur dat voortghebraght heeft, soo ontbreeckt echter den inwoonders nimmer vernuft, of wil, om de gemeene nuttigheydt in noodtsaeckelijcke dinghen ghetrouwelijck te bevorderen; soo ghelijkmoedelijck verdragen d'inwoonders der Noordsche Landen, koude en hitte. De visschers, ten ys gaende, binden houte schoenen aen, die aen de beyde voeten passen, en daer onder driehoeckige ysere pennen vast gemaeckt zijn, om op het glibberigh ys met dese scherpe pennen vast te konnen staen. Dit brenght te weegh, dat sy op alle beweginghen hun voeten vaster konnen setten, en, ghelijck op de harde grondt, een gewisser tredt nemen. Doch sy, gheen yser beslagh aen hebbende, gaen echter, met bloote schoenen, seeckerlijck op 't ys, sonder eenighe schrick van te vallen. Maer in schoenen, die van vet leer ghemaeckt zijn, konnen de voeten geen gewisse tredt hebben , uyt oorsaeck van de koude, die dusdanigh leer terstondt hardt maeckt, en in een ysighe glibberigheydt verandert: insonderheydt als het sneeu, in een, of in een halve nacht ghevallen, dun over 't ys verspreydt leght; vermits dit in een oogenblick een schichtige

val veroorsaeckt. Maer als de sneeu diep en dick ghevallen is, soo gheeft sy aen de voeten een vaster gangh en loop. De genen dan, die onder 't ys willen visschen, maecken twee groote gaten, acht of tien voeten breedt, en hondert en vijftigh, of twee hondert treden van malkander, en 't een tegen 't ander over. Tusschen dese twee groote gaten worden dertigh of veertigh kleynder gaten, anderhalf voet breedt, en van weêrzijden dertigh voeten van malkander, ghemaeckt. Deur dese kleyne gaten trecken sy de koorden, die in d'eerste groote openingh ingesteecken zijn, en stieren die met langhe stocken naer d'andere groote openingh, en maecken d'eynden van dese koorden aen paerden vast, met bevel aen de ghenen, die daer opsitten, dat sy de paerden soo veel te gheswindelijcker tot uyt-trecken sullen aenprickelen, als sy sien dat de netten aen 't eynde schijnen ghekomen te wesen; op dat de visschen ghevoelende dat sy ghevanghen zijn, en voornamelijck de Snoecken, door hun geweldigh ghewoel de netten niet souden breecken, en dus wegh-gheraecken. In deser voegen worden ('t welck aenghenaem om te sien is) ten meestendeel de visschen, van verscheyde soorten zijnde, in soo groot een menighte uytghetrocken, dat sy niet met de schael, die men daer niet ghebruyckt, maer met gheheele maten van waghens en groote vaten ghedeelt worden.

Cap. XV. Van de loop op 't ys, om de visschen, en waerom men daer soo dickwijls vischt.

HEt gebeurt dickwijls, dat, in soo groot een menighte van visschen, de jonghe mannen, gheen gheldt hebbende, van de visschers jonst en

danck verkrijghen, op dat sy, door de gheswintheydt van hun ysloop, naer een verre gestelt merckt op het gladde ys, een seecker ghetal van visschen, na dat hun loop afghedaen is, tot hun vergeldingh souden hebben. Want men weyghert hen niet het gheen, dat sy eerlijck, of door hun arbeydt verdient hebben, of dat men hen door een andere mildtdadigheydt gewillighlijck toestaen magh. De winst, die men hen voorstelt, bestaet ghemeenelijck in twintigh of dertigh visschen, die misschien te Romen soo veel guldens waerdigh souden zijn. Daer zijn veel redenen, die hen parssen om met soo groote arbeydt en naerstigheydt onder 't ys te visschen: te weten de tijd van de voort-teelingh der visschen; want veel visschen schieten hun kuyt in 't koutste van de Winter; en men vindt in hun geselschap veel visschen, die niet met naturelijcke vrientschap aen hen vervoeght zijn, maer die aen hen tot verslinders van hun zaet verstrecken. De nuttigheydt, en ghemeene noodt dwinght hen oock om met d'overvloedt der visschen het volck te versorghen. Hier koomt de natuur der visschen noch by, die, indien sy niet deur de gaten van 't ys lucht schepten, alle, soo veel als 'er in de vloeden en Meyren zijn, schichtelijck souden sterven. De langhe visschen worden op een wonderlijcke wijse vet, namentlijck door de Noorde windt, ghelijck de breede visschen door de swoele Zuyde windt. Men vischt des Winters onder 't ys, niet alleenlijck in een Meyr, maer by na in alle Meyren, en voornamelijck in de ruymste stille wateren, ghelijck Meler, Vener en Vether, Meyren, die varsch water hebben, en door hun naturelijcke eygenschap de tijdt vertoonen, in de welck men niet veylighlijck daer in visschen kan. Maer de Vether wijst voornamelijck sijn natuur den menschen aen, op dat sy niet om dese visschery in groot ghevaer souden komen.

Want in de tijdt van dat sijn ys dooyen sal, begint hy met een geweldigh gedruys te koocken, en sich van de grondt af te bewegen, en met groot geweldt in kleyne spleten te breecken, die seer veel in 't ys komen. Dese barsten worden in korte tijdt heel groot en breedt. Maer hoe wel het ys dan noch dicker is dan ses of seven palmen, soo wordt het echter, door medewerckingh van een geweldige windt van boven, geheel in kleyne stucken ghescheyden, ja soodanigh, dat veel menschen, te voet of te paert daer op staende, dickwijls verdrencken, soo sy de natuur daer af niet kennen, of versuymen geswindelijck naer de strandt te vluchten, en hun leven te beschutten, of, het schrickelijck ghebreeck en gekraeck van 't ys hoorende en siende, sich niet op de grootste schossen begheven, daer op sy, door 't gheweldt van de windt, gheswindelijck aen de strandt worden geworpen.

Cap. XVI. Een wonderlijck voorval, op de Meyr Vether ghebeurt.

EEn landtman, een wagen met hooy van d'overzyde van dese Meyr, die sestien Italiaensche mylen breedt, en tsestigh lang is, naer d'andere zyde voerende, hoorde een schickelijck gedruys, en dat het ys allenghs in kleyne spleten ghebroken wierd. Hy dan, de natuur van dese Meyr kennende, en wetende dat het ys terstont door 't geweldt van onder breecken sou, en hy sich voort op de vlucht moest begheven, om sijn leven te berghen, verliet sijn wagen met hooy, en, sijn paerden krachtelijck aenprickelende, rende naer de naeste strant. Vier ghewapende ruyters, die achter hem reden, wanende dat hy een dier of moordernaer was, die

van groote schrick om hun bykoomst vloodt, vervolghden hem met groote snelheydt, en achterhaelden hem aen de strandt. Sy, verstaende dat hy om 't gekraeck van 't ys, dat terstont breecken sou, gelijck hy wist, en dat hy om gheen boosheydt de vlucht ghekoosen had, waren seer verblijdt om dat sy door sijn poogingh en naerstigheydt van 't ghevaer van te verdrencken verlost waren. Dese landtman toonde hen oock op de strandt sijn wagen, die niet op 't ys stondt, maer in 't water dreef: 't welck hen oock, in ghevaer zijnde, ghebeurt sou hebben, soo sy niet gheswindelijck de vlucht ghekoosen hadden. Men reyst over dese Meyr, soo haest als sy toeghevroosen is, van d'Ooster-Gotten naer de Wester-Gotten, en van dese weêr naer die; maer nooyt voorspoedighlijck met benden van ruyters, die voorghenomen hadden de landen met vyandelijcke wapenen aen te tasten. Sy hebben oock nooyt in 't groote geburige Bosch, gemeenelijck Holveden ghenoemt, voorspoet gehadt: te weten als de Deenen, door hun roeckeloosheydt, dickwijls ghepooght hebben daer hun krachten te betoonen. Want sy vonden daer terstont hun graf, op dat men niet sou behoeven tot wyder pijnen voort te gaen; vermits de ghewoonte der Ooster-Gotten is, op dese plaets hun eerste soldy aen de Deensche krijghslieden met het stael te betalen.

Cap. XVII. Van de visschen van de swarte vloedt te Nieuburgh in Finlandt.

OP d'uytterste grensen van Finlandt, onder de Pool gheleghen, is een Burght, het Koninckrijck van Sweden onderworpen, de Nieuwe Burght genoemt; om dat sy, met wonderlijcke

behendigheydt ghesticht, en door konst en natuur sterck ghemaeckt is. Want sy staet op een ronde bergh, die niet meer dan een ingangh en uytgang naer de Westzyde heeft, schoon men van die zyde noch op gheen andere wijse daer by kan komen, dan met een vlot, aen groote ysere ketenen ghebonden, 't welck daghelijcks met groot arbeydt, door middel van blocken en touwen, uyt oorsaeck van 'tgeweldt van 't water, by nacht van de besettelinghen des Koninghs van Sweden, of van zijn Leenhouders, daer ghestelt, aen d'een zyde van de vloedt ghetrocken wordt. Voorby dese Burght stroomt een seer breede vloedt, die een ongrondelijcke diepte heeft. Sijn oorsprongh ontstaet uyt de Witte Meyr, en stroomt allenghs af. Sijn water wordt swart van de grondt af, voornamelijck by dese Burght, daer al de visschen, die hy heeft, en voortbrenght, swart zijn. Sy worden echter niet onaengenaem van smaeck geacht; en de visschen, die sich daer onthouden, zijn Salmen, Voorens, Baersen, Snoecken, en meer andere sachte visschen. Sy heeft oock een visch, Trebium ghenoemt, die des Somers swart, en des Winters wit is, en die (gelijck Albertus in sijn vier-en-twintighste Boeck verhaelt) in de groote Zee mager wordt, en, schoon niet langer dan een voet, vijf vingheren dick speck heeft, 't welck, gezouten zijnde, gout, hoe wel in de diepte ghevallen, uyt het water treckt, en van de grondt doet boven komen. Eyndelijck, dese vloedt maeckt een zwarte Meyr, en vloeyt deur Wyburgh, gelijck de Nylus een swarte vloedt, daer in hy sich ontlast.

Cap. XVIII. Van de wonderlijcke Harpenaer in dese vloedt.

MEn siet in dese vloedt somtijdts de beeltenis als van een spelende Harpenaer; 't welck een wonderlijck voorteecken is: te weten dat de Burghtvooght, of Overste wel haest sal sterven, of dat de schiltwacht, die versuymelijck, of in slaep gevonden is, naer de wetten van d'oorlogh, van de muur gheworpen sal worden, om dus de gheest te gheven. Dit water is ondertusschen nimmer vry van spoken en ghedrochten, die daer 't alle tijden verschijnen. Men hoort daer oock het gheluydt van fluyten, en de klanck van bellen langhs d'oever van de zee.

Cap. XIX. Van verscheyde soorten van visschen.

DE verscheyde en onghelijcke ghedaenten der visschen wijsen aen dat 'er rondom aen de Noordsche stranden een wonderlijcke menighte van verscheyde soorten van visschen ghevonden wordt; welckers ghebruyck, namen, natuur, en eygenschappen niet by de Wijsbeheerighen, of by eenige andere volcken te vinden zijn. Gelijck een sekere gedaente van een visch, niet grooter dan de palm van een handt, die een hooft ghelijck een Haes, en scherpe vinnen op de rugh heeft, en alle visschen, schoon groot zijnde, door sijn aenschouwingh alleen verschrickt, en de vlucht doet kiesen. Men vindt daer oock visschen, die een scherpe rugh hebben gelijck een saegh, en diet met hun scherpe vinnen, en bitse tanden, daer meê sy indringhen, als sy schade willen doen, alle andere

visschen beschadigen. Dese twee soorten, als roovers der wateren en visschen, worden, als men hen vanght, wegh-geworpen, vermits sy om hun pennen en prickels, en om hun onsmakelijck voedtsel, onnut zijn. Daer zijn oock visschen, die voorwaerts een hoorn aen 't hooft dragen, ghelijck de groote schepen, die galjoen of boeghspriet voeren. Dese hebben de mondt aen de buyck, zijn magher en onsmakelijck, uyt oorsaeck van de magerheydt van hun lichaem, daer sy met andere visschen te vervolghen, in vallen. Wyders, men vindt daer visschen, die een booghs ghestalte hebben, en van hooft gelijck een Buffel, en van ghedaente ghelijck een ysere Pantoffel zijn. Desen worden gemeenelijck tot spijs ghebruyckt, en, gevangen zijnde, tot leckerny, en onder de smakelijckste visschen ghestelt. Maer de visschen, die voor de leckerste gheacht worden, zijn voor eerst de visch, Araneus, of Spinkop ghenoemt, die scherpe vinnen aen de zyden heeft, en daer meê de ghenen steeckt, die by hem komen. Hy heeft oock hooge pennen op sijn rugh, daer meê hy aen d'anderen hinderlijck is. d'Aniger, goede en witte visch hebbende, is rondt en langhwerpigh, en soet van smaeck. De Braessemen zijn vette en breede visschen, een of twee voeten langh. De Borbochen zijn riviervisschen, die sich in de Meyren onthouden, korter dan Ael, of Palingh, maer groot van buyck, die gewoonelijck in de diepte blyven, behalven des Winters, als sy, onder 't ys (gelijck hier voor verhaelt is) met een hamer verdooft, en dus ghevanghen worden. Sy hebben soete visch, een slijm-achtigh vel, dat niet dick is, en een groote ronde en soete lever. Hy, de twaelf jaren bereyckt hebbende, wordt seer groot, en, van naem verwisselende, wordt Sonnevisch ghenoemt.

Cap.XX. Van de gezoute, gedrooghde en geroockte visschen.

WY sullen nu van veelderhande gezoute, ghedrooghde en gheroockte visschen handelen, voornamelijck om dese oorsaeck, om dat de harde lichamen der Noordsche volcken met soodanighe spysen ghevoedt worden; en voor eerst met gedrooghde visschen, ghelijck Snoecken, Kopvisschen, Braessemen, Borbochen, en anderen, die in de Gotsche tael Syck genoemt worden; de welcken alle, gelijck het hout, soo wel met de maet van riet, of van ellens, of met ghewichten van hondert, of duysent ponden, en met hun ghewicht, dat ghewoonelijck in de Gotsche spraeck Schippunt ghenoemt is, verkocht worden. De gheen, die dese visschen tot menschelijcke spijs ghereedt wil maken, moet hen twee daghen langh in stercke loogh, en een dagh langh in suyver en klaer water leggen, op dat wy weêr tot hun voorgaende sachtigheydt en weeckheydt souden geraken. Als sy gekoockt, en met gezoute Boter overgoten zijn, soo worden sy oock op de tafelen der groote Vorsten gheset, als een aenghenaem en smakelijck voedtsel. Daer nae worden by beurten varsche visschen van verscheyde soorten heel hoffelijck, met toespijsen, opgheset, insonderheydt in de maeltijden en gasteryen der ghener, die hun vreught en wellust in de gerechten stellen. Maer de ghemeene lieden worden door de koude van de lucht altijdt soodanigh geparst, dat sy sorge draghen, niet om leckere, maer om stercke spijs te hebben. Sommighe visschen worden met hamers, van hardt hout ghemaeckt, geklopt, eer men hen koockt. Sommighen, in de Son, en met zout ghedrooght, worden geklopt, en

raeuw ge-eten, die sy gewoonelijck Syck noemen. Dese zijn tweederhande, voornamelijck in de Bothnische Zee, daer de grootste vloeden uyt de hooghste berghen van Noorweghen uytvloeyen. De gheroockte visschen zijn oock in geen kleyne achtingh, ghelijck de Salmen, Braessemen, Syck, Haringh, Ael, Kopvisschen, en Botten. Maer de Salmen overtreffen al d'andere visschen, om dat sy, door haer aenghenaemheydt, de gebreken van alle andere gerechten vergoedt, en om dat sy, ghe-eten zijnde, een groote begeerte tot drincken veroorsaeckt. Sy is oock een aengename en gereede spijs voor de reysigers; want sy hebben oock een aengename smaeck, schoon sy raeuw zijn. Men magh desghelijcks van de ghedrooghde Haringh seggen, die van de Duytschen Buckingh genoemt zijn, en van de Romeynen heel duur ghekocht, en met groote smaeck ge-eten worden, sonder eenige walgingh te veroorsaken, 't welck geheel tegen de gewoonte der andere visschen is. Sy worden in de schepen der Nederlanders jarelijcks deur de havenen der Spaenschen over de gheheele werelt ghevoert, soo d'oorlogen hen niet beletten. Daer zijn oock Botten en Orches, geroockte visschen, die van de Noordsche volcken tot hun spijs gebruyckt worden.

Cap.XXI. Van de ghezoute visschen.

EEn ontellijcke menighte van menschen wordt met gezoute visch ghespijst. Want by na al de visschen, die in de windt, en in de roock gedrooght zijn, worden oock gezouten, op dat sy hun inwendige smaeck langer en geduriger souden behouden. Men verkoopt die tot een redelijcke prijs, niet met de schael, gelijck ghesegth is, maer by tienen, en by

de menighte. Sy worden meest en noodtwendighst in de belegeringen der Steden en Burghten, en in d'oorlogen ter zee gebruyckt; gelijck de Haringh, Ael, Braessemen, en die wy in onse ghemeene tael Torseck noemen. Indien yemandt dese Waren vervalscht, en bedorve visch daer onder ghestopt, of die in bedorve vaten, om hen te bewaren, ghedaen heeft, soo wordt hy swarelijck van 't Gerecht ghestraft, en moet het geldt, dat hy ontfanghen heeft, weêr overgheven: en soodanige visschen worden in 't water geworpen, of op de marckt verbrandt. Sy worden echter seer selden in 't water gheworpen, op dat d'andere goede en ghesonde visschen, van hongher geparst, dese stinckvisschen niet souden eten, en daer af sterven. Maer de goede visschen worden in een ontellijcke menighte met het teecken van d'Overigheydt ghemerckt, om in de verre-gheleghe landen, in vaten, die hier toe ghemaeckt zijn, uytghevoert te worden, en groote winst daer meê te doen. En op dat alles gherechtelijck sou gheschieden, soo worden daer gheswore Amptlieden ghestelt, die Oversten van de lijftocht, en schatters der vellen zijn.

Cap.XXII. Van de Haringh.

DE Haringh wordt ten meestendeel aen de stranden van Zuyd-Gotlandt, en van Schooningen, dat naer 't oude recht aen 't Koninckrijck behoort, omtrent het begin van de Herfst, in soo groot een menighte ghevanghen, en in ontellijcke vaten gezouten en uytghevoert, dat sy genoegh is om het grootste deel van Europa met ghezoute visch te spijsen. Want op dese breede en langhe stranden, in hutten en huysjes, vergaderen geheele

twee maenden langh, de Kooplieden van verscheyde soorten uyt alle gheburighe volcken, om voor geldt, of by verwisselingh van Waren dusdanighe Haringh te koopen, en te scheep wegh te voeren. Het gebeurt een meestendeel, dat men die voor een kleyne prijs kan verkrijghen, uyt oorsaeck van de groote overvloedt, om dat sy in sulck een menighte aen de strandt komen, dat niet alleenlijck de netten der visschers daer af scheuren, maer dat oock een spies, in 't midden van de visschen ghesteecken, daer in staen blijft, en tot groote winst en vermeerderingh va de Vorstelijcke schatkist gedijt. Want men heeft aen dusdanighe Kooplieden een wet opgheleght, die met straffen versterckt is, te weten dat sy, voor alle dinghen de Konincklijcke tol betaelt hebbende, met passeport en ghetuyghenis van de Stadthouder des Koninghs naer de hunnen sullen vertrecken; en dit om twee oorsaken, soo om dat aen hen vryheydt van te vertrecken ghegeven sou worden, als om dat sy, weêr naer huys treckende, klaer bewijs konnen toonen, dat sy ter plaets, daer soo groot een visschery en koophandel ghedreven wordt, aen niemandt eenigh gheweldt, onghelijck of schade aengedaen hebben. De Haringh wordt oock twee of drie mylen van daer ghevanghen; maer sy is niet soo goet van smaeck en achtingh, en wordt niet soo hoogh gepresen. Daer is in de selve tijdt oock een over-groote visschery van Haringh op de stranden van Engelandt en Schotlandt, die door de visschers van Nederlandt aenghevangen wordt, van de welcken sy sedert de naem verkrijght; in voeghen dat dese visch, naer Romen ghebraght, daer Nederlandtsche Haringh ghenoemt wordt. Maer dese is niet soo vet, schoon sy langh en dick is, om de magere grondt, en uyt oorsaeck van het voedtsel, dat niet soo voedtsaem is, en om de holligheydt der golven; in teghendeel,

sy moet voor de Noordsche Haringh swichten, die om haer aengename smaeck over al in hoogher waerde wordt ghehouden.

Cap.XXIII. Van de natuur des Haringhs.

GElijck by nae alderhande zeevisch sijn tijdt heeft, in de welck hy goet en smaeckelijck is, soo heeft dese Haringh sijn tijdt van Augustus, tot aen 't eynde van October, in de welck hy in groote overvloedt gevangen wordt. Al de genen, die hem nuttigen, weten wel dat hy in dese tijdt aengenaem van smaeck is. Hy, varschelijck ghevangen zijnde, schijnt smaeckelijcker te wesen. Maer als hy ghezouten is, soo kan hy langher, dan andere visschen, behalven de Salm, tot gebruyck der menschen goet ghehouden worden. Hy alleen van by na al de visschen leeft by 't water: want soo haest als hy daer uytghetrocken is, soo sterft hy, sonder dat men eenigh verloop van tijdt tusschen sijn uyt-treckingh uyt het water, en ghevoel van de lucht, en tusschen sijn sterven kan sien. Sijn ooghen flickeren, ghelijck vuur, des nachts in zee. Dat meer is, het schijnt, door de groote bewegingh van dese visch, en door de keeringh en weêrkeeringh van sijn schrickelijcke menighte, dat het in zee swarelijck blixemt en weêrlicht, 't welck gewoonelijck Haringh-blixem genoemt wordt. Over al, daer hy op zee licht siet schijnen, swemt hy by groote hoopen naer toe, en wordt door dese list in sekere tijden in de netten ghelockt, als of hy bereydt was om ghevangen te worden; op dat hy door Godts gebiedt, die spijs ter bequame tijdt gheeft, tot nuttigheydt en voedtsel van ontellijcke menschen opghetrocken sou worden. Hy verberght sich des

Winters in het diepste van de zee, tot aen de ghewoone tijdt van sijn vanghst. Hy nadert oock de strandt, om de menighte der vuren t'aenschouwen, die voor de hutten der Kooplieden, als in een leger van krijghsvolck, ontsteecken zijn. In de Bothnische Zee naer Thorne is oock Haringh, een palm langh, die, niet min dan de voorverhaelde Haringh, oock heel aengenaem van smaeck is, en goet voedtsel gheeft. Dese Haringh wordt in alle tyden van 't jaer gevangen, doch meest in de Somer, en in de Herfst, en des Winters onder 't ys. Hy wordt oock in 't begin van de Herfst in soo groot een overvloedt ghevanghen, dat men de touwen der netten afsnyden moet. Dese visch heeft geen ingewandt, dan een ydele darm; in voegen dat 'er niets in sijn lichaem ghevonden wordt. Hy leeft dieshalven alleenlijck van 't water, gelijck boven aengewesen is. Het wijfje van de Haringh, in hooger achtingh by 't ghemeen zijnde, wordt dierder verkocht, om dat de kuyt daer af de maegh versaedt, terwijl sy op sekere tijdt sich van de visch onthouden moeten; ghelijck oock doen de kuyten van andere visschen, als van Salmen, en van de ghenen, die van de Gotten Syck genoemt worden. Maer het mannetje en wijfje, ghezouten, en in de Son en windt ghedrooght zijnde, brengen gelijcke nuttigheydt aen, als een vaerdighe spijs tot het tegenwoordigh ghebruyck. Celtes, van de Haringh van Schooningen sprekende, seght:

 
Men siet daer Codan, en de wilde woeste zee,
 
Men siet dat Scandien op haer vermaerde reê
 
De Haringh in haer net vanght by geheele benden,
 
Die sy de werelt deur, en over al kan senden.

Cap.XXIV. Van de visch-putten, en van 't Zaedt der visschen.

IN de Noordsche Landen zijn oock verscheyde lieden, die visch-putten, tot besondere winst van eenige visschen, hebben, die sy somtijdts, door 't aftappen van water, droogh maecken, en de visschen daer uyt nemen, en niet een in laten blyven, maer gheheel leegh maken, om een andere soort van visschen daer in te doen. Als men 't water daer weêr inghebraght, en nieuwe visschen inghedaen heeft, soo spruyten uyt het zaedt van d'eerste visschen, dat in 't slijm verborghen heeft gheweest, visschen van gelijcke gedaente als de voorgaenden, die oock beter groeyen en toenemen, als d'anderen daer in geworpen zijn; by na op een selve wijse, als de visschen van de Nyl in Egypten, die van 't uytgeschote zaedt, dat door 't af-loopen van 't water in 't slijm gelaten is, na verloop van een jaer, door d'oploopingh van 't weêrkeerende water by nae in een ontellijcke menighte weêr levendigh worden. Sommigen bewaren oock het zaedt, dat sy uyt het ingewandt der visschen gekregen hebben, de gheheele Winter langh in een vochtige plaets, om dat, in de tijdt der voort-teelingh, nae 't begin van de Lenten, weêr in 't water te doen. Maer sy werpen het niet terstont in 't water, om dat het niet van de visschen, die honger lyden, vermits sy te luy zijn in aes te soecken, terstont verslonden sou worden. Want veel visschen zijn soo quaet van natuur, dat sy, of om d'oorsaeck, hier voor byghebraght, of uyt haet van hun eyghe geslacht niet te vermeerderen, of uyt overdaedt, gelijck van de Landt-dieren gheseght is, hun eyghe zaedt verslinden. Maer seker, indien een visch alleen dit vruchtbaer zaedt niet

in soo groot een menighte, gelijck Heul-zaedt, of Hirsse-zaedt, uytschoot, soo sou het niet ghenoegh in 't water konnen groeyen, om het menschelijck leven t'onderhouden. Doch de natuur koomt hier in matelijck en treffelijck te hulp. Want sy versorght ter plaets, daer de menschen grooter van eten zijn, ghelijck in de koude Landen, in de welcken de koude de spijs in korte tijdt verteert, de volcken met grooter visschen: maer ter plaets, daer teere en swacke menschen woonen, heeft sy oock kleyne visschen geschickt.

 

Eynde van 't Twintighste boeck.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

landen