Logo DBNL
Toonneel der noordsche Landen (1652)

Toonneel der noordsche Landen

(1652)–Olaus de Groot–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Het XIX. Boeck, van Olaus de Groote, Aertsbisschop van Upsalen, in 't kort begrepen, in 't welcke verklaert wordt van de voghelen.

Cap. I. Van de Havick, en van des selfs verscheyde ghedaenten.

MEn acht dat de natuur van dese vogel stercker en edelmoedigher in de ghewesten der Noordsche Landen, dan in eenighe andere deelen des werelts is, voornamelijck om de strengheydt van de lucht, en van 't landt, en om d'overvloedt van wilde voghelen, die tot vast voedtsel best met sijn natuur over een komen. Want hy wordt met het bloedt, hart en borst deser voghelen gratighlijck ghevoedt, en krijght een groote stoutheydt en begeerte tot jaghen. Hy wordt oock somtijdts meer door een naturelijcke verwaentheydt, en wreedtheydt, dan door de noodt tot de roof aengheprickelt, en schept vermaeck daer in. Men vindt oock Havicken, die, de zyden met hun beck open bytende, alleenlijck 't hart verscheuren, en somtijdts oock de harssenen soecken, en d'andere deelen van 't lichaem weghwerpen. De ghenen, die sich bemoeyen om met Havicken te jaghen, gheven aen hen Kreeften t'eten; welcke spijs sy met wonderlijcke smaeck eten, en te gratiger naer 't ghevogelte

vlieghen, om d'uytghesochte spijs met een danckbare roof te vergelden. Sy doen dit seer lichtelijck, om de gheswintheydt van hun vlieghen, daer in sy alle ghevogelte overtreffen. Sy hebben oock scherpe veeren, die sy, d'ouden wegh-werpende, jarelijcks nieuw krijghen. Dese voghel is van soodanigh een natuur, dat hy de voghel, die hy des avondts vanght, met de klaeuwen onder de borst houdt, om hem te verwarmen, en des uchtens mildelijck, sonder eenighe andere roof te hebben, los laet.

Cap. II. Noch van de natuur der Havicken.

DE tamme Havick gheeft een wilde roof aen sijn meester, van de welck hy 't hart en 't ingewandt tot sijn deel ontfanght. Desen scheppen meer vermaeck in de warme plaetsen, en worden eer met vleesch van Ossen of Varckens vet ghemaeckt; ghelijck sy van jongh Hoender-vleesch mager worden, en door oudt Hoender-vleesch een middelmatige hoedanigheydt krijgen. Sy worden, eer men sich op de vogel-jacht begheeft, bequamelijck in plaetsen, die niet al te duyster zijn, bewaert, om die ten tweede dagh te voorschijn te brengen. Maer men moet voor al toesien, dat sy den jonghe kinderen geen schade doen. Want geen beest, hoe tam het oock is, woedt soo seer teghen de jonghe kinderen, als de Simmen, en de groote Havicken, die naer de wieghen vlieghen, en vatten met hun klaeuwen soo vast in d'ooghen en neusgaten der jonghe suygelingen, dat sy, weghvlieghen sullende, die naeuwelijcks daer af konnen krijghen. Desen zijn breedt van lichaem, klaer van ooghen, helder van gesicht, vrolijck van ghelaet, dick van voeten,

en langh van klaeuwen. Sy eten leckerlijck, en tasten alderhande voghels aen, om dat sy gheen vogels vreesen, behalven de Paeu. Jae sy vanghen oock Hasen, Konynen, Vosjes, Swijntjes, Gansen, Kranen, Eyndvoghels, en wilde Hanen. Voornamelijck als sy, van honger en dorst ghedruckt, naer de wooninghen der menschen vlieghen, daer sy, binnen de deur gesloten, met dun garen, in 't welck de vleughel vast-raeckt, ghevanghen, en eyndelijck door langh vasten ghetemt worden, by nae op een selve wijse, als de Valcken. Daer is noch een ander slagh van Havicken in de Noordsche Landen, die de tamme voghelen belaghen, ghelijck Gansen, Eyndvoghels en Kieckens. Sy, des Winters hun tijdt waernemende, verschuylen sich in hun nesten, en zijn stout teghen de kleynen, en bloode teghen de groote vogels. Sy worden van de Sperwer, en van de Haen verdreven, en sterven eyndelijck van honger. De roofgierige Sperwer, boven de natuur van alle wilde beesten, teghen sijn eyghe gheslacht woedende, gelijck de mensch, wordt daer in groote menighte ghevonden. Hy vlieght ghewoonelijck alleen, om in de roof gheen macker te hebben. De Musschen, en d'andere kleyne voghelen, sijn lagen ontvliedende, begheven sich soo haest, als sy konnen, in de steeckende doornhagen.

Cap. III. Van de natuur der Arenden, en van hun onderscheyt.

ICk verswijgh dat d'Arent, een edele en roofgierige vogel, van de scherpheydt sijns ghesichts dus ghenoemt wordt, ghelijck aen allen bekent is. Maer dewijl echter in de Noordsche Landen een seer groote overvloedt, om de menighte der wilde

beesten, ghevonden wordt, soo sal ick teghenwoordighlijck yets van hun natuur, doch met voorgaend onderscheyt, spreken. Daer zijn dan ses soorten van Arenden.

Voor eerst d'Arent Herodius, die oock Giersvalck ghenoemt wordt, een seer edele vogel onder alle anderen. Hy is witächtigh, behalven aen de borst en vleugelen, daer hy klarelijck een Hemelsche verwe heeft. Hy is soo sterck, dat hy oock d'Arent rooft. Hy is soo moedigh, dat hy, uytgesonden om vier of vijf Kranen, of andere voghelen, die in de lucht vlieghen, te vanghen, niet aflaet van sijn roof te vervolgen, tot dat hy hen alle, d'een na d'ander, ter aerden heeft gheworpen, om van de Hondt, hier toe onderwesen, gherooft te worden. Dese Giervalck sal, schoon weêrroepen zijnde, van gramschap niet neêrstrijcken, tot dat hy de gheen, die 't ontkomen was, gherooft heeft. Sy hebben nooyt meer dan een jongh.

De tweede slagh na desen is noch edelder, om dat hy, jongen hebbende, voornamelijck Gansen, Swanen, Konynen, en Hasen rooft. Hy is niet soo groot als de Giervalck, ghespickelt van verwe, met witte en asch-graeuwe schachten, die deur malkander vermenght zijn, en met witte schachten op de staert.

De derde soort heeft haer verblijf in d'afghehouwe boomen, daer af sy oock de benamingh ontfanghen heeft. Hy is aschverwigh van verwe, en verjaeght d'Eyndvoghels en Gansen, en is in de menighte en stoutheydt minder, dan de voor-verhaelde soorten.

De vierde soort, die veel visch eet, is verscheyden op de buyck, wit en swart op de rugh, en heeft swarte plecken aen de krop. Hy heeft een ganse voet, om te swemmen, en aen d'andere scherpe naghelen om te rooven. Hy sit op de boomen, en

belaeght over de vloeden de visschen, van de welcke groote overvloedt in de Noordsche wateren is.

De vijfde soort is kleyn, verscheyde van verwe, maer schrander van vernuft. Want hy, de beenen om hoogh gedragen hebbende, keert sich naer een steen, om die te breecken, en het mergh daer uyt te suygen.

De seste soort is wit, en leeft van de vanghst der Hasen, Konynen, Varckens, Katten, Vossen, en diergelijcke beesten. dʼArent bemindt sijn jongen soo hoogh, dat hy, gelijck een schilt, om hen te beschutten, sich voor de pylen der schutters bloot stelt.

Cap. IV. Van dʼeyghenschap der Arenden, en van hun teelingh.

ALderhande slagh van Arenden hebben dese eyghenschap, dat sy hun eyeren in vellen van Vossen of Hasen, die sy by gheval vinden, of die sy hen aftrecken, en in hun nesten brenghen, legghen en bewinden, om daer in door de warmte van de Son ghebroet te worden. Want sy konnen niet altijdt op hun nesten blyven, en op hun eyeren sitten; vermits hun klaeuwen soo krom souden groeyen, dat sy onbequaem tot rooven souden worden. Sy betoonen echter groote sorghvuldigheydt in ʼt opqueecken van hun jonghen, met hen visschen, voghelen, en Hasen tot hun spijs toe te brenghen. De schalcke Jaghers, dit bespeurende, klimmen aen de nesten, en binden dʼaers der jonghen met een bandt toe, op dat sy door ʼt eten letsel souden krijghen. dʼOuden dan, heel sorghvuldigh tot hun jonghen zijnde, om hen van hun sieckte te verlossen, brenghen alderhande wilde beesten, die sy in de lucht, op ʼt landt, en in de zee konnen krijghen, in

hun nesten, op dat sy hen door verscheyde gheneesmiddelen, op besondere wijsen inghenomen en genuttight, souden genesen. Sy brenghen hier toe by malkander een groote overvloedt van alderhande spijsen, die van de vogelaers wegh-ghehaelt, ghe-eten, of verkocht worden. Sy doen dit niet alleenlijck buyten schade, maer strijcken oock groote winst daer af: vermits sy somtijdts Hasen, Kor-hoenders, Gansen, Eyndvoghels, Snoecken, en groote visschen vinden, die veel guldens waerdigh zijn, en die, ghevonden zijnde, sy tot spijs van hun huys ghebruycken, of heel dier verkoopen. Jae men bevindt dat een voghelaer somtijdts met dʼinkomst van twee jonghen meer winst doet, dan een landtbouwer met twee bruyckweeren landts. Doch sy, om de jonghen niet van hongher te laten sterven, doen dʼaers weêr los, en gheven aen hen, die van hongher quynen, en by nae buyten adem zijn, de spijs, die voor hen leght, en binden hen dan achter weêr toe, en doen dit soo langh, als de natuur sulcks verdraghen kan. Want dʼArent is soo edelmoedigh van gheest, dat hy sijn eyghe jonghen niet verlaet voor dat sy de kost voor hen selven konnen krijgen, en hen geen verrotte en verdorve, maer goede en varsche spijs voorstelt. dʼArent is oock soo edel van natuur, dat hy wel magh lijden dat andere vogelen met hem hun voedtsel nemen. Maer als hy gebreck van spijs heeft, soo vat hy een van hen, die hy verslindt. Dit is dʼoorsaeck van dat de schachten van dʼArent, in pylkokers, pylen en andere dinghen ghesteecken, de schachten der andere vogelen, en voornamelijck van de Gansen, verteeren. Wyders, dʼandere voghelen, dʼArent ghesien hebbende, worden in die dagh soo van schrick inghenomen, dat sy, schoon van hongher gheparst, naeuwelijcks uyt darren komen, om hun aes te soecken.

Cap. V. Van dʼEyndvogels, en andere Water-vogels.

WY sullen hier spreken van dʼEyndvoghel, om sijn gestadigh swemmen dus genoemt, en aen alle bekent, die, wildt en tam zijnde, op verscheyde wijsen, en in verscheyde gheslachten ghedeelt is. In de wateren der Noordsche Landen is soo groot een overvloedt, voornamelijck van wilde Eyndvogels, dat by nae alle vloeden en plassen daer af bedeckt schijnen. Want sy worden niet, dan seer selden, van de vogelaers gestoort en ghevangen, om dat het vleesch der Eyndvoghels kout is, en grof voedtsel geeft, en, ʼt welck waerschijnelijcker is, om dat sy beter vleesch op de jacht in de bosschen, dan in ʼt water, konnen krijgen. En hoe wel men daer veelderhande Eyndvogels vindt, soo zijn sy echter even eens van beck, te weten breedt van neb, en plat van voeten, om te konnen swemmen, en verscheyden van verwe, naer de hoedanigheydt van ʼt Landtschap. De tamme Eyndvogels zijn by nae alle wit: maer de wilde Eyndvogels worden niet, dan in laeuwe wateren, ghevonden, welckers onder-aerdtsche aderen ghedurighlijck een warme damp, als van swavel, uytgheven. Voorts, op dat dese wateren niet door de vorst ghesloten souden worden, soo swemmen sy, door dʼingevingh van de natuur, rondom, en dwars over, om dese wateren open te houden, en maken soo groot een ghetier, dat men hen seer verre van daer kan hooren. Maer als sy door ʼt gheweldt van de koude overwonnen worden, soo heffen sy sich op in de hooghte, en kiesen, als hun eenighe toevlucht tot hun veylighste verblijf, de ruyme zee.

Cap. VI. Van de wonderlijcke voort-teelingh der Eyndvoghels van Schotlandt.

WYders, de nieuwe Historie-schryver der Schotten getuyght dat ʼer by Glegornum, omtrent twee mylen van daer, by een klip, Basse ghenoemt, op de welcke een onwinbare Burght is ghesticht, een wonderlijcke menighte van groote Eyndvogels is, die sy Sollenden noemen, en van visschen leven. Desen zijn in hun besondere gedaente niet met de gemeene wilde of tamme Eyndvogels ghelijck; maer om dat sy in de verwe en ghestalte eenighe ghelijckheydt hebben, soo worden sy met de gemeene naem van Eyndvogels, doch tot onderscheyt met de bynaem van Sollenden, ghenoemt. Dese Eyndvoghels komen jarelijcks in de Lenten by hoopen van ʼt Zuyden naer de klip van Basse, en vliegen daer rondom, twee of drie dagen langh; in welcke tijdt de ghenen, die op de klip woonen, geen gedruys maken. Sy beginnen dan te nestelen, en blijven daer de geheele Somer, en leven van de visschen: ja dʼinwoonders van de klip voeden sich met de visschen, die sy vangen. Want sy klimmen aen hun nesten, gelijck boven van de jonghen der Arenden ghesegt is, en krijghen daer uyt visschen naer hun believen. Dese voghel betoont groote naerstigheydt in ʼt vanghen van de visschen; want hy, soo deurdringend van ghesicht als een Lochs, siet de visch tot op de grondt van de zee; en valt daer op, ghelijck een Sperwer op een Reyger, en ruckt hem terstont met sijn beck en klaeuwen uyt. Indien sy, in ʼt vliegen van dʼeen naer dʼander klip, een andere visch, die beter is, sien, soo laten sy dʼeerste vallen, tot dat sy de gheen, die sy lest sien,

vangen: in voeghen dat de ghenen, die dese klip bewoonen, de gheheele Somer langh altijdt varsche visch hebben. Sy verkoopen de jonghe Eyndvoghels of Gansen in de naeste landen. Indien yemandt twee- of drie-mael hier af ghe-eten heeft, soo wordt het vleesch heel smakelijck: want dese vogels zijn heel vet. Sy trecken dit vet konstelijck daer uyt, om dat het in veel ghenees-middelen dienstigh is, en verkoopen de maghere deelen. Dese voghels vlieghen, in ʼt eynde van de Herfst, drie daghen langh rondom de klip, en nemen dan by hoopen voor de geheele Winter hun keer naer de Zuyderlijcke deelen, om daer in de Somer en warmte te leven: want als wy hier de Winter ghevoelen, soo hebben de genen, die Zuydwaerts whoonen, de Somer. Dese Eyndvogels leven seer langh, ghelijck dʼinwoonders door seeckere mercken en teeckenen bespeurt hebben. Dertigh of veertigh krijghslieden, op dese klip in besettingh leggende, worden van dese voghelen ghevoedt; en de Heer van de klip krijght noch eenigh inkomen daer af. Wyders, een ander Schryver der Schotsche saken, die de gheheymenissen der dinghen naeukeurighlijcker verhandelt, seght dat in dʼOrcadische eylanden dʼEyndvoghels van seeckere boomvrucht, in zee vallende, spruyten, die, allenghs vleughelen krijghende, naer de tamme of wilde Eyndvoghels vliegen.

Cap. VII. Van de Gansen.

IN de Noordsche Landen is een wonderlijcke menighte van wilde en tamme Gansen, en voornamelijck in de leghtijdt, in de welck de wilde Gansen, omtrent in ʼt begin van April, uyt de Zuy-

derlijcke gewesten weêrkeeren. Dese Gansen zijn graeuw-achtigh, en swart van verwe, en root van neb en voeten: maer de tamme Gansen worden by nae alle wit en groot bevonden. Tusschen de wilde Gansen is groot onderscheyt, namelijck in hoedanigheydt, verwe, vlucht en oorsprongh. Want eenigen, ghelijck de graeuwen, zijn grooter dan dʼanderen. Eenighen zijn swart en graeuw, en vlieghen hoogh. Eenighen zijn wit, en hebben swarte veders in ʼt uytterste der vleugels; en desen vliegen seer hoogh. Sommighen hebben hun oorsprongh van de boomen, ghelijck in ʼt voorgaende Capittel van de Schotsche Eyndvogels geseght is. De lieden van de Noordsche Landen gebruycken in plaets van Boter, het smeer van de tamme Gansen in het toemaken van hun gherechten; ghelijck oock in de ghenees-middelen, om de varsche wonden, die gehouwen, gestooten, of ghesneden zijn, te genesen. Dit vet, met Boter vermenght, stelpt het bloedt, en geneest het wildt vuur, puysten, sweeren op de tongh, en op de lippen, en de smetten van ʼt aengesicht, en oock de doofheydt der ooren. De Noordsche volcken ghebruycken oock het vet van de Gans tot de spleten der lippen, en van ʼt gheheel aenghesicht, die uyt koude ghesproten zijn. Dit vet, onder Honigh geroert, en aen de beet van een verwoede Hondt ghestreken, is dienstigh tot een vaerdige genesingh. De lieden van de Noordsche Landen ghebruycken oock het vleesch van Gansen, dat gezouten, en in de windt gedrooght is, ghelijck oock van alle andere beesten, soo wel raeuw als gekoockt, namelijck na de weêrkeeringh van de Son uyt de Noordsche gewesten. Maer eer de Son op haer laeghste is, nemen sy hun wighelaryen uyt het borstbeen van de Gans; hoe strengh en langh de Winter sal zijn; namelijck op dese wijse: Indien het been suyver aen ʼt vleesch, en

klaer is, soo sal de Winter strengh wesen; maer indien het dick en duyster is, soo volght daer op veel sneeu, en een flaeuwe Winter. De Gans, verdriet in de langhe nacht hebbende, singht boven gewoonte voor de dagheraedt in de gheweldige koude; om dat hy van hongher en koude wordt gheparst, jae oock soodanigh, dat sijn neb en klaeuwen wit worden. dʼEenighe hulpmiddel hier toe is stroo op de vloer te spreyden. Hy roept oock niet min als ʼer lagen gespannen zijn, of brandt geresen is.

Cap. VIII. Van de Zee-ravens.

DAer is seker slagh van Water-ravens, die Palingh-kraeyen genoemt worden. Dese vogelen zijn heel swart, behalven de borst en buyck, aen de welcken de natuur een graeuwe verwe, en een weêrgadeloose gratigheydt van te verslinden ghegeven heeft. Sy vangen visschen, zijn traegh in ʼt vliegen, en blijven langh onder ʼt water, als sy sich onder dompelen. Hun becken zijn met tanden beset, gelijck sickels, met de welcken sy de glibberighe visschen, en voornamelijck dʼAlen, vasthouden, die sy soo gulsichlijck naejaghen en verslinden, dat sy die levendigh deur de buyck, als door een buys, uytdryven. Dese vogelen zijn oock seer ondanckbaer van natuur, om dat sy de schorssen en tacken der boomen, daer op sy sich onthouden, met hun uytgedreve dreck besmetten, op dat sy haestelijck souden verdorren. Desgelijcks doet oock de Reyger, die soo wel als de Raven sijn nest in hooge boomen, by visch-rijcke wateren, plaetst, gelijck by na alle water-vogels doen. Sy legghen hun eyeren in de Herfst. Daer is noch een ander slagh van Ravens, die in ʼt begin van de Winter

seven dagen langh nestelen, en met sitten van seven dagen tijdts hun jongen uytbroeden. Men verstaet by ʼt begin van de Winter als het vierde deel des Hemels de Winter maeckt, te weten als de Son in het teecken van de Steenbock treedt, tot dat sy in ʼt teecken van de Ram koomt. By dese Raven, die ondanckbaer teghen de natuur is, koomt noch een ander watervoghel, Morfex ghenoemt, die heel swart is, en de Raven belaeght. Dese voghel heeft een beck ghelijck een saegh, en stercke klaeuwen, met de welcken hy, in ʼt water ghedoken, groote visschen vanght en verslindt. Sy nestelen by hoopen in de boomen, die aen ʼt water staen, en asen hun jongen met visschen. Sy, sich overladen gevoelende, verlaten hun nesten, en spuwen de nieuwe spijs uyt, vermits sy anders sterven souden, en, sich sat ghe-eten hebbende, spreyden hun vleughels in de Son uyt, om die te droogen, en slaen met hun staert langh in ʼt water, eer sy sich tot vliegen begheven. Sy hebben noch een andere naem, te weten Humusculus, of Humidusculus, en worden, soo wel des Winters, als des Somers, aen alle stranden der Noordsche gewesten gevonden.

Cap. IX. Van de voghel, Platea ghenoemt, een vyandt van dese Ravens.

DAer is noch een andere voghel, Platea ghenoemt, die sich in de wateren van de Noordsche Landen onthoudt, en een heftigh vyandt van de voghelen is, die sich in de zee dompelen om visschen te vangen en tʼeten. Hy belaeght dieshalven soodanige vogelen op dese wijse: Hy vlieght tegen hen, bijt hen in ʼt hooft, en pickt hen soo langh, tot dat hy de roof tot sijn dienst krijght, vermits sy,

dus geterght, die terstont laten vallen. Hy vult sich somtijdts met Oesters en Mossels, en, gevoelende dat hy van de schelpen belast is, werpt die, door de hitte van de buyck half verteert, weêr uyt, en suyght dan dʼOester en Mossel, die daer van binnen in sit, uyt. Wyders, onder de visschen van de woeste Zee, die groot zijn, en harde schubben hebben, wordt oock een visch, Raja of Rogh genoemt, gevonden, die de mensch, in ʼt water swemmende, en gevat zijnde, om verslonden te worden, of oock verdroncken leggende, van de Zee-honden beschut, en niet verlaet, tot dat hy siet dat de mensch het gevaer ontkomen is. Dese visch vat oock dickwijls de Zee-raven die sich onder ʼt water dompelt, en neemt hem tot sijn voedtsel, op dat de Raven oock een wreecker van sijn vratigheydt in ʼt water sou hebben.

Cap. X. Van de Valcken, en hun onderscheyt.

DE Noordsche berghen brenghen oock Valcken voort, die seer wreedt, maer oock edelmoedigh, en wit zijn. dʼInwoonders deser Landen schieten hen niet met booghen, als of sy ghewyde vogelen waren, ʼt en waer dat sy groot geweldt met rooven en verscheuren deden. Want indien sy schade doen, soo zijn sy niet vry van de pylen der inwoonders, hoe edel en wit sy oock ghehouden worden. Sy hebben echter hun verblijf in de klippen, die by na ontoeganckelijck zijn, en leven van de roof der visschen, die van de menschen, schoon hun ghetal ontellijck was, niet vermindert konnen worden, uyt oorsaeck van hun oneyndelijcke menighte, soo sy niet van roofgierige beesten gheholpen worden: soo verheught de natuur sich in de

dinghen wijsselijck met overvloedt of ghebreck te menghen. Men vindt daer oock een groote menighte van Havicken, Wouwen en Ravens, uyt oorsaeck van de luyheydt der Water-voghels, en van hun traghe vlucht, om dat sy door de vruchtbaerheydt van de grondt ghemest worden.

Cap. XI. Van de Swaluwen, die uyt het water ghetrocken worden.

HOe wel de Schryvers van veel naturelijcke dingen geschreven hebben, dat de Swaluwen van plaets veranderen, dat is als ʼer een kleyne koude opkoomt, weêr naer de warme Landen trecken; soo worden echter dickwijls in de wateren van de Noordsche Landen de Swaluwen met netten, ghelijck visschen, uyt het water ghetrocken, even als een grove klomp, ghelijck sy, met beck aen beck, wieck aen wieck, en voet aen voet, in ʼt begin van de Herfst, sich te samen hebben ghekoppelt, om in ʼt riedt neêr te sincken. Want men heeft aenghemerckt, dat sy, een soete sangh gesongen hebbende, in dese tijdt soodanigh neêrzyghen, en nae ʼt begin van de Lenten gherustelijck daer weêr uytvliegen, en weêr naer hun oude nesten trecken, of, door een naturelijcke bekommernis, nieuwe nesten maken. Maer als dese klomp van Swaluwen, door dʼonervare jongelingen (want dʼoude en ervare visschers laten die weêr los) uytghetrocken, en in stoven gebraght is, soo beginnen de Swaluwen door de bykomst van de warmte van malkander gaende, wel te vlieghen, maer sy leven niet langh, vermits sy door een ontydighe verhaestingh niet vry, maer ghevanghen in huys gebraght zijn. Het ghebeurt oock somtijdts in de Lenten, dat sy, vrywillighlijck

weêrkeerende, en in hun oude nesten komende, of nieuwen makende, door de Winter, die hen van nieuws overvalt, met een dicke sneeu-jacht, alle gelijckelijck sterven, ja soo, dat 'er de geheele Somer langh geen in de daecken, of aen d'oevers der vloeden ghesien worden, behalven eenighe weynighen, die spader uyt de diepte der wateren opghekomen zijn, of van buyten aenvlieghen, die in Maymaent, als de Winter geheel verdweenen is, derwaerts aenkomen, om door de weldaedt van de natuur het gheslacht te vermeerderen. Want de Landtlieden mercken uyt hun nesten, die sy of hooger of laeger maken, of sy in de dalen, op de berghen, of op de heuvels sullen zaeyen, uyt oorsaeck van d'aenwas of verminderingh van 't sneeu. Ja d'inwoonders nemen gheen goet voorteecken uyt de daecken, daer in de Swaluwen niet willen nestelen, om dat sy ghelooven dat die instorten sullen.

Cap. XII. Van de vogelen, onder 't Sneeu besloten.

IN de Noordsche Landen zijn wilde Hoenders, in grootheydt den Faisanten gelijck, schoon sy korter van staert, en over hun gheheel lichaem swart zijn en, eenighe witte schachten aen 't eynde der vleugelen, en van de staert hebben. De Hanen zijn hoogh en roodt van kam; maer de Hennen hebben een laege en breede kam, en zijn graeu van verwe. Dese voghels, vreemt van natuur zijnde, verdraghen d'onmatelijcke koude in de bosschen, gelijck d'Eyndvogels in 't water. Maer als de sneeu, ghelijck heuvelen, over al de vlackte van 't aerdtrijck bedeckt, en de tacken der boomen langh onderghedruckt en beset houdt, soo eten sy seeckere vruchten van de Barcken-boom, in d'Italiaensche

tael Gatulo ghenoemt, van ghedaente gelijck lange Peper. Sy swelgen dese spijs soo veel en soo gratighlijck in, dat sy, hun balgh vol ghepropt hebbende, grooter over hun geheel lichaem schijnen. Sy, sich daer nae in benden verdeelt hebbende, dompelen sich in de sneeubergen, voornamelijck in de maenden van Januarius, Februarius en Maert, als de sneeu en dwarrelbuyen met sware stormen uyt de wolcken neêrkomen. Sy, geheel bedeckt, en tot op de grondt verborghen zijnde, ja soo, dat men niets van hen sien kan, leven, in een hoop ghekoppelt, sekere weecken langh van de spijs, die sy in hun krop vergadert hebben, en die sy uytschieten, en weer innemen. Sy worden door de Honden der Jaghers niet verraden; en echter ghebeurt het dickwijls door de schranderheydt van d'ervare Jagers, dat sy als de Honden in hun reuck dwalen, op de teeckenen, die sy bespeuren, een groot ghetal van levendighe voghels vanghen, en daer groote winst uyt-trecken. Maer dit moet geswindelijck geschieden; vermits sy, 't gebas der Honden hoorende, door de kracht van hun wiecken, niet anders dan swermen van Byen, uytbarsten, en in de hooghte vlieghen. Indien sy te vooren ghevoelen dat 'er meer sneeu voorhanden is, soo nemen sy, de voorgenoemde vrucht weêr ingheswolghen hebbende, een andere wooningh, en blijven daer in tot aen 't einde van Maert, of tot dat de sneeu ghesmolten is, en de Son uyt het teecken van de Ram treedt. Want als het sneeu ghesmolten is, soo rysen sy op, door d'ingevingh van de natuur, uyt hun schuylhoecken, (gelijck veel andere vogelen) om eyeren te legghen, en jonghen uyt te broeden. Dit gheschiedt op het geberghte, daer doornen, en dicke boomen zijn. De mannetjes en wijfjes sitten by beurten op d'eyeren, en bewaren beyde hun jonghen, en voornamelijck het mannetje, op dat

sy niet van d'Arent, of van de Vos gherooft souden worden.

Cap. XIII. Van 't vangen deser voghelen buyten 't Sneeu.

DEse voghels vlieghen in groote menighte by malkander vergadert, en houden sich op hooghe boomen, en voornamelijck op Barcke-boomen. Sy komen daer oock niet af, dan uyt oorsaeck van de voort-teelingh, vermits sy in de toppen van dese hooghe boomen voedtsel genoegh vinden. De voghelaers, of de boeren, dien 't landtwerck bevolen is, hen siende, te weten dat sy sich over de velden, schoon met sneeu bedeckt, verspreyden, vanghen, dese voghelen met stocken, die acht of tien voeten langh zijn, dwarsselinghs uyt d'aerde boven de sneeu opgherecht, aen welckers top een strick hanght, die op alle aenroeringh beweghelijck is. Want sy huppelen wonderlijck in hun vermengingh van de natuur, ghelijck de Patrijsen loopen, en vallen dus in de stricken, daer sy in hanghen blyven. Als een van hen dus in de koort hanght, komen d'anderen daer by, om d'eerste te verlossen, en verwarren oock in gelijcke stricken. Daer is noch een andere middel van die te vangen, te weten met pylen onder de schaduw der paerden, om sich te minder tegen de belaginghen te konnen beschutten. Want sy, in de tijdt van hun paringh malkander door hun on-ophoudelijck gequetter verwinnen willende, singhen krachtelijck, voornamelijck de mannetjes, jae soodanigh, dat sy wijdt en breedt deur alle bosschen ghehoort worden, en dickwijls sich selven verraden. Daer is noch een andere gedaente van vogels, Bonosa ghenoemt, welckers vleesch van buyten swart, en van

binnen wit is, en een leckere en aengename smaeck heeft, ghelijck de Patrijsen, schoon sy van grootheydt met de Faisanten ghelijck zijn. In de tijdt van hun paringh loopt het mannetje met een ope mondt, tot dat het schuymt. Het wijfje, dan het mannetje te ghemoet loopende, neemt dit schuym en schijnt daer af t'ontfangen, en eyeren te leggen, en jonghen uyt te broeden. Het vleesch der bovengenoemde vogelen, te weten van wilde Hoenders, is heel soet en ghetempert, ghelijck dat van de Kapoenen. Sy worden dieshalven behendighlijck ghevangen, te weten des Winters met stricken, en des Somers met pylen.

Cap. XIV. Van de Sneeu-voghelen.

DAer is noch een wonderlijcke aert van eenige voghelen in de Noordsche Landen, die sich soodanigh in de woeste bosschen onthouden, dat sy, daer uytgebroedt zijnde, nooyt of selden by de wooninghen der menschen komen. Sy zijn des Somers soo groot als Spreeuwen, en van verwe met hen ghelijck: maer sy schijnen des Winters, als 'er veel sneeu gevallen leght, altijdt wit gelijck Swanen. Hun voeten zijn root, gelijck die van de swarte Oyevaers. Maer sy hebben een çierlijcke beck, die geel, en echter kort en scherp is. Hun spijs, gelijck die van d'andere vogelen, is wormen, die sich tusschen de schorssen der gesplete boomen verberghen, of drooge vruchten van Pijn-boomen, of Denne-boomen, of van Noote-boomen, die in 't bitterste van de Winter oock de kracht, van voedtsel te gheven, niet verliesen. Maer sy konnen swarelijck met netten, booghen of stricken ghevanghen worden, uyt oorsaeck van de diepte van

't sneeu, dewijl sy oock schoonder van verwe, dan van smaeck zijn. Voorts, als dese voorghenoemde vogelen holligheden in 't sneeu, gelijck verborghe holen, ghevonden hebben, soo loopen sy daer in, en schrapen daer in om, gelijck het Hoen in 't stof, en de Spreeu in 't sant. Sy vlieghen daer nae weêr naer de toppen der boomen, die met nesten beladen zijn, als een plaets, die door de weldaedt van de natuur grooter vermaeck aen hen sal gheven, ja die oock noodtsakelijck aen hen is, om sich uyt dese hooghte van het moeyelijck vervolgh der Havicken te wachten: want sy die gesien hebbende, duycken in 't midden van 't sneeu, ghelijck de Musch sich voor de Wou tusschen de doornen verberght. Maer als de sneeu ghesmolten is, soo verberghen sy sich in de Lente-tijdt tusschen de dicke boomen. Als sy, door een naturelijcke veranderingh, hun witheydt verlaten, en een graeuwe verwe aennemen, soo leven sy gherustelijck, en onbekommert van alle roofvoghels, behalven van de kleyne Sperwer, die hun grootste vyandt is.

Cap. XV. Van de sware sneeu, en van de Winter-muggen.

DEse sware parssingh van 't sneeu duurt ghewoonelijck tot dat sy door 't klimmen van de Son, en door de Zuyde windt smelt. Wyders, nae soo groot en langhdurigh een strijdt van de natuur verkrijghen de gebooge boomen, door een levendighe vocht, weêr hun voorgaende kracht en verçieringh, en wassen soo veel hoogher op, als de aerde, door het smelten van de sneeu, met grooter vruchtbaerheydt gemest is; 't welck aen de landtlieden tot een ghemackelijck gherijf verstreckt. Want door het smelten van de sneeu worden d'ac-

kers vruchtbaerder, en spruyten eer uyt, dan alle andere boomen, die met naerstighe arbeydt ghebouwt zijn. Dat meer is, de beemden en weyden zijn oock soo weeldigh door d'overvloedt en verscheydenheydt van gras, dat men ghenootsaeckt is de beesten daer uyt te dryven, op dat sy door het te veel eten van gras niet vaddigh of swack souden worden. Jae ter plaets, daer weyden zijn, moet men dickwijls het gras met de seyssen afslaen. In de Noordsche Landen ghebeurt noch een ander wonder van de natuur, te weten dat in veel plaetsen uyt de warme gaten van 't aerdrijck seer kleyne Muggen voortkomen, die, als de Zuyde windt blaest, tamelijck hoogh van d'aerde oprysen, en in een ontellijcke menighte, met een verwarde vlucht, boven de sneeu vliegen: en gelijck sy aen niemandt moeyelijck zijn, soo moeten sy oock, door 't eenigh gheblaes van de scherpe Noorde windt, gelijck wormen van een dagh, sterven. Maer de Zuyde windt sijn beurt weêrgekregen hebbende, brenght weêr nieuwe Muggen uyt de selve en andere diergelijcke holen te voorschijn: in voegen dat men in 't grootste deel van de Winter oock Muggen in de lucht siet wemelen. Hoe wel de boomen door de dicke sneeu neêrzygen, en de teere tacken door d'al te groote last, gelijck boogen geboogen staen, en veel boomen tot op d'aerde neêrbuyghen; soo woonen echter, als in de grootste verseeckeringh, verscheyde beesten daer onder, als in schaduwachtighe plaetsen, daer sy van de koude windt bevrijdt zijn. Oock staet niet te verswijghen dat de reysighers onder dese kromme boomen, als onder ghewelfselen hun wegh vervorderen, schoon sy somtijds de klonten van 't neêrvallende sneeu moeten verdragen.

Cap. XVI. Van d'Eyeren van verscheyde vogels, die in d'Eylanden ghevonden worden.

DEwijl de Water-vogels het gheensins veyligh achten hun eyeren op het vaste landt te leggen, of hun jongen verre van 't water uyt te broeden, uyt oorsaeck van de schadelijcke beesten, als Vossen en Wesels; soo vertrecken sy sich, door een naturelijcke inghevingh, in d'Eylanden, van de welcken een oneyndelijck ghetal in de Noordsche gewesten is, of in de klippen, daer geen vruchten wassen, op de welcken sich alderhande voghels in groot getal onthouden. Eenigen van hen maken hun nesten op de bloote steen, anderen op drooghe en harde stoppelen, of op droogh gras, daer sy een oneyndelijck ghetal van eyeren op legghen, die sy ghewillighlijck van de ghenen, die daer komen varen, laten rooven: jae soodanigh, dat sy groote vaten met eyeren krijghen, die sy ter marckt brenghen, om hen te verkoopen, of hen, van hun schil ontbloot, met zout tot hun spijs, die niet onaenghenaem is, voor een langhe tijdt bewaren, en goet van smaeck zijn , schoon sy van wilde voghels komen. d'Eyndvoghel broedt echter op 't landt, by 't water, of by eylanden uyt. Onder dese voghels is een Water-vogel, swart van veeren, even als een Duycker, en kleynder dan een Eyndvogel. Dese voghel onthoudt sich in de zee, en aen de poelen, sonder over al te swerven, maer blijft ghestadelijck ter plaets, daer hy ghebroedt is. Hy spijst sich met de visschen, die andere voghels ontvallen zijn, en vanght oock self met groote listen verscheyde andere voghels tusschen de klippen, van de welcken sy weêr mildelijck spijs aen d'andere voghels meêdeelt. Dese voghel verheugt sich als het stormt;

want sy dompelt sich onder al spelende, en koomt dan weêr boven, en is, door sijn vroegh geroep, als een voorbode van 't onweer.

Cap. XVII. Noch van d'Eyeren van seeckere vogels.

AEn de kusten van Noorweghen zijn oock ontellijcke Eylanden, die sich tot aen de Landen, die onder de Pool gheleghen zijn, uytstrecken: in de welcken veel voghels sich onthouden, die men nerghens anders kan vinden, en daer in oock veel eyeren gheleght worden, die de gheen, die 'er eerst koomt, wegh-neemt. Maer daer is een schouwspel, wonderlijcker, dan al d'anderen, te weten dat de Henne d'eyeren van Eyndvoghels met haer eyghe eyeren uytbroedt, en dat de jonghe kieckens van de Henne sich met vermaeck onder de vleughelen van hun moeder begeven. Maer de Hennen, siende dat d'andere kieckens, uyt d'eyeren van Eyndvoghels ghebroedt, sich in 't water dompelen, roept hen tot de spijs: doch het jongh kent oock de moeder niet, die dus roept.

Cap. XVIII. Van de Paeuwen.

IN Oost-Gotlandt, West-Gotlandt en Sweden worden veel Paeuwen voortghebraght, en met groote naerstigheydt opghequeeckt: ja soodanigh, dat men hen in d'eerste daghen garstemeel, gelijck pillen ghemaeckt, t'eten geeft. Daer na spijst men hen met varsche kaes, uyt de melck gheduwt, want het way is hen schadelijck. Daer na worden sy, vijf-en-dertigh daghen oudt zijnde, met heele garst gevoedt, en eyndelijck in d'ope ackers en landen ge-

fet, daer sy, door een ingevingh van de natuur, sich selven ruymer konnen voeden, voornamelijck ter plaets, daer de Vossen gheen toegangh tot hen hebben. Sy worden sorghvuldighlijcker opghevoedt, dan d'andere voghels; maer d'oorsaeck hier af is de nuttighheydt en schoonheydt der schachten, die van de Schilders en Wevers der Noordsche volcken, in vermenghelingh van verscheyde verwen, tot voorbeelden gebruyckt worden, vermits daer selden de Schilderyen van treffelijcke Meesters, om de verre-gelegentheydt van de wegh, uyt de verre gheleghen landen komen.

Cap. XIX. Van de voghelen van onbekende naem in de Witte Zee.

DE Witte Zee, tusschen de Schrick-Finnen, Biarmers en Moskoviten naer de Noord-Pool gheleghen, heeft haer grens-palen van Heerschappyen en volcken. Sy is langh en breedt, en soo visch-rijck, dat sy aen alle visschers, voornamelijck in de Somer, mildelijck meêdeelt, sonder selve te verminderen. En dit is d'oorsaeck, dat veel volcken derwaerts komen, om uyt d'overvloedt daer af lijftocht voor 't gheheele jaer tot hun huyshoudingh, te halen. Aen dese Zee en daer omtrent onthouden sich ontellijcke soorten van voghelen, die geheele ses maenden langh, terwijl het by dagh en nacht licht is, ghedurighlijck quetteren en tieren, ja soodanigh, dat yeders ooren daer af tuyten. Sommighe van dese voghelen zijn onbekent van naem, en ten meestendeel sacht van pluymen: in voeghen dat d'inwoonders, die vanghende, sedert groote winst daer af strijcken. Want men moet in dese koude Landen, tot afweeringh van de vorst,

pluymen en sachte bedden ghebruycken; insonderheydt voor de reysigers, die van buyten komen, en soo sware koude niet ghewendt zijn. Men siet hier kleederen van verscheyde menschen, in de schepen, Strudzar en Haapar ghenoemt, namelijck van Moskoviters, Schrick-Finnen, en Finlanders, die terwijl sy vredigh met malkander leven, ghesamentlijck te visschen gaen; jae soo, dat aen niemandt ('t welck wonderlijck is) om ghewin, of om de vanghst der voghelen of visschen, onghelijck ghedaen wordt: 't en waer dat 'er door dievery ('t welck selden ghebeurt, uyt oorsaeck van 't ghedurigh licht) yets wegh-ghenomen, of vervalscht wierd, want de Moskoviters zijn, ghelijck de Griecken, listigh, en veranderlijck in woorden. Men vindt daer oock voghels, Roerdommels ghenoemt, die een sack onder de keel hebben, daer aen men bekennen kan dat dese voghel oock onversadelijck is; van de welcke op sijn plaets, ghelijck oock van de Raven, en van d'andere voghelen verhaelt is. In dese poel worden oock ontellijcke Swanen, Eyndvogels en Gansen gevonden.

Cap. XX. Van de voghels, Alle Alle genoemt.

IN dese Zee, is seker slagh van voghels, die daer seer gemeen zijn, gelijck oock in d'andere grensen van de Bothnische en Sweedtsche Zee, en in de Somer sonder ophouden Alle Alle roepen: om welcke oorsaeck dese voghels over al van d'inwoonders Alle Alle ghenoemt worden. Wyders, in dese Zee wordt, om het soete water, van alle zyden uyt de warme springh-bronnen toevloeyende, soo groot een menighte van veel en groote voghels ghevonden, (ghelijck boven verhaelt is) dat sy de

ruyme strandt, en de vloeden by nae schijnen te decken, en voornamelijck Zee-ravens, of Palingh-kraeyen, Morfexen, Duyckers, tweederhande Eyndvoghels, Swanen, en noch ontellijcke andere kleyne Water-vogels. De vogelaers vanghen met ghemack dese Ravens, en d'andere onversadelijcke voghels, uyt oorsaeck van hun sware en thraghe vlucht, vermits sy niet boven twee of vier ellebooghen hoogh boven 't water vlieghen. Hun vangen gaet op dese volghende wijse toe. Sy hanghen in d'enghe klippen, die als deuren der eylanden zijn, aen weêrzijden swarte netten, of die met de verwe van 't water over een komen, en sy maken dese netten met stocken vast. Dese netten worden met rollen schichtighlijck op en afghehaelt, om de voghelen, die by heele hoopen aen komen vliegen, met het gheswindelijck ophalen, en neêrsacken van de netten, dwars neêrvallende, daer in te vangen: 't welck noodtsakelijck aen dese vogels ghebeurt, om hun traghe en langhsame vlucht, die, volghens hun voorstel, al recht uytvlieghen, sonder eenighsins af te wijcken: in voeghen dat weynigh vogels dit gevaer ontsnappen. d'Eyndvoghels, en d'andere voghels worden oock somtijdts met dese netten ghevanghen. Dese swarte en trage voghels, 't zy dat sy swemmen, of vlieghen, roepen altijdt Alle Alle, jae oock als sy in de netten ghevanghen zijn. De vogelaer, bekommert zijnde, waent dat de vogel, dit roepende, met hem geckt, om dat hy hen niet alle in sijn maght heeft, en oock niet krijghen sou, schoon hy ses hondert netten spande. Men vindt dese voghels oock in groote menighte in de klippen, en in d'opperste deelen van Gotlandt, hoe wel niet soo groot, als in de voorghenoemde zee, en in d'andere vloeden daer omtrent. De Water-voghels worden oock in korven, van boomen, die op strandt staen, ghemaeckt, en als nesten aen de

tacken der boomen gehangen, daer voornamelijck d'Eyndvoghels in komen, om hun eyeren te legghen, en jonghen te broeden, uyt oorsaeck van de Vossen, van de welcken sy op 't landt overlast lijden. Sy worden oock met vogel-lijm gevanghen, insonderheydt als sy kleyn zijn.

Cap. XXI. Van de Hoppe, en andere soorten van voghels.

DE Hoppen, op een ghesette tijdt uyt vreemde gewesten naer de Noordsche Landen komende, wijsen aen dat de Lenten voorhanden is. Dese vogel is vol van gheroep en getier, om sijn eyeren of jongen te bewaren. Hy wijst oock aen, door sijn moeyelijck geroep, dat 'er Vossen in 't gras verborghen zijn, ghelijck oock Honden, en andere beesten, die uyt alle plaetsen verdreven moeten worden. De Hoppen hebben een sware oorlogh teghen de Swaluwen, Spechten en Kauwen. Sy legghen hun eyeren op de heuvelen der moerasschen, en broeden daer hun jonghen uyt. Sy, getemt zijnde, verdryven de vliegen uyt het huys, en beschutten dat voor 't geroof der Muysen. Sy wijsen door hun gesucht aen, dat het regenen sal: 't welck oock de Veldt-Scorpioenen doen, die Koekoecken der Merrien genoemt zijn, die, dwarsselinghs vliegende, en een groot ghedruys maeckende, te vooren aenwijsen, dat 'er regen voorhanden is. Ja de grooter Scorpioenen, die langhe becken hebben, voorsegghen oock dat 'er regen voorhanden is; gelijck oock de Spechten der boomen. Daer is oock een voghel, naer de regen genoemt, soo groot als een Patrijs, met verscheyde schachten verçiert, en met driederhande verwen, geel, wit en swart onderscheyden. Men gelooft dat dese vogel alleenlijck van de lucht

leeft; want hoe wel hy vet is, soo wordt echter in sijn buyck niets gevonden. De vogelaers vangen dese vogelen met sware stocken, die sy hoogh in de lucht opwerpen, om de voghelen te verschricken: in voeghen dat sy de voghel, die tot op de grondt vlieght, en vlucht, in hun gheweldt kryghen.

Cap. XXII. Van de Koekoeck, en van de veelheydt der Spechten.

IN de Noordsche bosschen is oock een voghel, aen alle bekent, een boodtschapper van ghewenschte blyschap, die omtrent in 't begin van May met een grof gheluyt uytbarst, en tot op 't eynde van de maent Julius daer in voortvaert. Hy doet dit alleenlijck in de woeste wildernissen, uyt oorsaeck van d'andere vyandelijcke voghels, die hem met groote haet vervolghen, om dat hy, in 't Griecks Coccyx ghenoemt, d'andere vogelen belaeght. Hy maeckt geen eyghe nest, maer leght sijn eyeren in vreemde nesten, ghelijck in die van de wilde Duyven, gelijck oock van d'eensame Musschen, om daer uytgebroedt te worden. In deser voeghen broedt hy sijn jonghen uyt, door 't behulp van anderen, die, uyt de dop komende, door hun schoonheydt een voedster tot hun jongen, om hen op te voeden, verkrijghen. Dese voedster, in de schoonheydt en ghestalte van de geen, die sy mest, vermaeck scheppende, verlaet haer eyge jongen, en lijdt dat sy verquynen, tot dat sy van haer bastert-vrucht gedoodt wordt. Ja de Koekoeck wordt oock van een vogel van sijn gheslacht, namelijck van de Havick, verscheurt. Wyders, in de Noordsche Landen zijn veel soorten van Spechten, die soo groot als Kauwen zijn, en in 't strenghste van de Winter, in de

schorssen der boomen hun lijftocht soecken. Eenighen van hen zijn heel swart, met een roode kam; anderen zijn waterverwigh, anderen groen, anderen met verscheyde verwen overspreydt, en voorsegghen door hun ghesucht de teeckenen van een strenghen Winter, die voor handen is.

 

Eynde van 't Neghentiende Boeck.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

landen