Logo DBNL
Toonneel der noordsche Landen (1652)

Toonneel der noordsche Landen

(1652)–Olaus de Groot–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Het XVIII. Boeck, van Olaus de Groote, Aertsbisschop van Upsalen, in 't kort begrepen, in 't welcke verklaert wordt van de wilde Beesten.

Cap. I. Van de wilde Ezels, en hoe sy gevangen worden.

DE wilde Ezels swerven, ghelijck de Herten, by geheele kudden in de woeste wildernis, en worden dickwijls door d'uytghespanne laghen, en door de naerstigheydt der Jaghers ghevanghen, of door d'aenval der groote Honden in de kuylen der rotzsen gedreven, daer sy selden levendigh uytkomen: jae de grootste Ezels, op d'aerde legghende, of op hun beenen staende, worden van de kleyne Wesel, naer de strot springhende, soodanigh ghebeten, dat sy, door de veelheydt van 't bloedt, dat hen af-loopt, neêrvallen, en sterven. Dit kleyn beestje, te weten 't Weseltje, is soo onversadelijck in bloedt te suyghen, dat het, onder alle schepselen, naeuwelijcks sijns gelijck hier in heeft. Eenighen berooven, door behulp van dit beest, dat sy op een riet setten, en met touwen bestieren, de nesten der Swaluwen, Duyven en Hoenders, om dus hun jonghen te krijghen, op de welcken het wonderlijcke listen spant, alleenlijck met dese insicht, dat 'et het bloedt sou suyghen, als of het een grooter buyck dan een Elefant had.

Cap. II. Van de strijdt der wilde Ezels tegen de Wolven.

MAer 't is niet genoegh dat dit nuttigh en vorderlijck beest van de Jaghers met scherpe pylen, en groote spietsen vervolght, en met duysent andere belagingen in de woeste wildernissen ghejaeght wordt. 't Is te weynigh dat de kleyne en verachte beestjes, ghelijck Weseltjes, die in grootheydt niet by hen te ghelijcken zijn, dit beest poogen te dooden. Maer het heeft oock tot jagers en belagers de wreedtste Wolven, en voornamelijck de genen, die sich op 't gheberghte onthouden: te weten op dese wijse. Als de Winter strengh, en de sneeu heel dick ghevallen is, soo gaen de Wolven, door honger gheparst, by groote hoopen rondom de bosschen, om hun roof te soecken. Sy, siende dat 'er op de bevroose Meyren wilde Ezels zijn, vallen op hen aen, en worden van de hoornen, of van de voeten gedoodt, of op de vlucht gedreven. Want sy hebben soo groot een kracht in hun slaen met de voeten, dat de Wolf, daer af ghetroffen, ghedoodt of neêrgheworpen wordt: 't welck de Jaghers noch meer in hun stercke Honden bevinden. Ja de slagh, de Hondt missende, treft de boom, daer achter staende, soodanigh, dat de boom neêrploft, als of hy een Kampernoellie was. De wilde Ezels kennen, door d'inghevingh van de natuur, de plaetsen, die tot de strijdt bequaem zijn, te weten op 't gladde ys, op 't welck sy met hun spitse klaeuwen vaster staen, daer de Wolven, als of sy hun klaeuwen opgesloten hadden, gheheel krachteloos zijn. Maer terwijl de beesten dus in de strijdt besigh zijn, komen de Jaghers, die sich niet verre van daer onthouden, en de zyde, die vermoeyt is, en uyt

de strijdt wijckt, tot haer ondergangh vervolght, om met ghevaer van anderen rijcke roof te bekomen. Want daer gheschiedt een wreede strijdt, jae soodanigh, dat weynigh wilde Ezels, en veel Wolven gequetst worden, die de Jagers, om de waerde van hun vellen, aentasten, terwijl ondertusschen de wilde Ezels in sekerheydt gheraken. De Wolven souden sonder twijffel, als luchtiger springhende, op de bevroose sneeuwberghen de verwinningh verkrijghen, vermits de wilde Ezels, door hun swaerheydt in 't sneeu ghesoncken, aen de Wolven een spijs souden worden. Dus schijnt de natuur aen yeder dier een bequaeme plaets tot sijn verweeringh meêgedeelt te hebben.

Cap. III. Van de Herten en Dassen.

HOe wel in de Noordsche Landen, meer dan in eenighe andere ghewesten des werelts, de koude op het heftighste schijnt te heerschen; soo wordt daer echter een ontellijcke menighte der beesten, ja oock van onbekent gheslacht, ghevonden, ghelijck ten deel gheseght is, en noch breedelijcker ghetoont sal worden. Onder dese zijn tot menschelijcke spijs dienstigh de wilde Ezels, daer af wy ghesproken hebben, en de Herten, Dassen en Geyten, van de welcken wy noch spreken sullen, en die een hoogher achtingh verkreghen hebben. Men vindt dieshalven aen d'Edelinghen, of aen hun Amptlieden, en aen soodanighe lieden, die met voorrechten beschoncken zijn, toeghelaten waren, ghelijck aen d'ontfanghers der gasten, en aen d'Oversten der Kercken; en oock op dat door de begeerlijckheydt der Jaghers, welckers hetal daer

groot is, de wildernissen in voort-teelingh van geslacht niet leegh souden worden. De verkrijghers ghebruycken echter de hoornen, die als een pandt van de toekomende roof in de bosschen ghelaten zijn; schoon men die soo swarelijck kan vinden, als barende Hinden, of een losse wilde Ezel in de peeckel-achtighe Landen te sien briesschen.

Cap. IV. Van de Bevers.

DE grootste overvloedt deser beesten is in de Noordsche wateren, om dat sy stilder zijn, dan die van de Rijn en Donau, daer groot ghedruys en een onophoudelijck ghewoel der scheepvarende lieden is. In de Noordsche Landen zijn ontellijcke vloeden, en heel bequaeme boomen, om huysen te timmeren, die sy, de natuur tot een leermeesteres hebbende, met een wonderlijcke behendigheydt bouwen. Sy trecken by hoopen uyt, om hout neêr te vellen, en byten met hun tanden 't hout af, en, afgebroken zijnde, dragen 't op een wonderlijcke wijse naer hun schuylhoecken. Want sy nemen een uyt hun hoop, die tot d'arbeydt onnut, of luy en traegh, of door ouderdom afgeslooft is, maer ten meestendeel een overlooper van een andere geselschap en kudde, die sy rugghelinghs over, met de voeten om hoogh leggen, en hem in plaets van een sleede gebruycken. Sy leggen dan het hout tusschen de beenen, sleepen hem naer hun wooningen, daer sy hem van 't hout ontlasten, en weêr uytgaen en weêrkeeren, tot dat hun voorgenome woonplaetsen volmaeckt zijn, te weten twee of drie vierkanten hoogh, op dat hun lichaem niet in 't water sou hangen, en de staert daer in leggen, die, met d'achterste voeten, voor visch in de spijs ghehouden wordt. Want de staert is, ghelijck de visschen, schub-

achtigh, leer-achtigh, en soo wel van dickte grof en swaer, en door knoopen, die wonderlijck gheheym zijn, onderscheyden, ghevende een leckere spijs en ghenees-middelen aen de ghenen, die qu ijnen gaen, om dat sy inwendighlijck ghequetst zijn. d'Ervare Kocken zijn oock niet onkundigh in de bereydingh daer af, of tot spijs, of tot toestellingh van genees-middelen. Dit beest heeft seer scherpe tanden, ja soo, dat het de boomen, by de vloeden staende, als met een schaer, af-snijdt. Dat meer is, indien het de menschen, en voornamelijck de Jaghers, met de tanden erghers vat, soo laet het niet los van sijn beet, voor dat het de ghebroke beenen heeft hooren kraecken.

Cap. V. Van de brassers.

ONder alle Dieren, die om hun groote gulsigheydt voor onversadelijck gheacht worden, hebben in de deelen van het Noordsche Sweden de Brassers hun voornaemste naem ghekreghen. Dit beest wordt in de moederlijcke tael Ierf, in de Duytsche tael Vielfras, en in de Sclavonische spraeck Rossomaka, van sijn gulsigh eten, ghenoemt. Het wordt in Latijn alleenlijck met een verdichte naem Gulo, uyt oorsaeck van sijn vraetsucht, gheheeten. Het is van een selve grootheydt, als de Honden, van ooren en aenghesicht als een Kat, scherp van voeten en klaeuwen; en heeft een ruygh lichaem, dat met dick swart hayr beset is, een staert ghelijck een visch, doch niet soo langh, en dicker van hayr, daer af voor de Winter treffelijcke hooftdecksels gemaeckt worden. Dit beest is heel verscheurende: want als het erghens een doodt lichaem vindt legghen, soo eet het soo veel daer af, dat van het over-

matigh inschocken, 't lichaem ghelijck een trommel ghespannen staet. Het soeckt dan twee boomen, die dicht aen malkander zijn, en wringht sich daer tusschen deur, op dat'et het gheen, 't welck het in gheschockt heeft, weêr quijt sou worden: in voeghen dat het, dun zijnde, weêr naer 't krengh keert, en sich weêr tot boven toe sad eet. Het wringht sich dan weêr tusschen d'eerste enghte deur, en keert sich dan weêr naer het doode lighaem, tot dat het, dit vernielt hebbende, naer een andere roof soeckt. Men gelooft dat het van de natuur geschapen is tot schande en schaemte van soodanighe menschen, die al suypende en vrettende spouwen, en weêr naer de tafel keeren, om daer in gheheele daghen en nachten langh te volharden, gelijck Mechovita in sijn Sarmatis beschrijft. Het vleesch van dit beest is gheheel onnut tot spijs van de menschen; maer sijn vel is seer dienstigh, en heel kostelijck. Want het blinckt van een duystere swartigheydt, en is, gelijck de Damasten, met verscheyde beeltenissen verçiert. Sy worden noch schoonder om 't aenschouwen, als sy, door de vlijdt en naerstigheydt der wercklieden, naer de gelijckformigheydt der verwen in alderhande kleederen gepast zijn. Sy worden alleenlijck van de Vorsten en Grooten ghebruyckt, die haer, als rocken en tabbaerden ghemaeckt, in de Winter aentrecken; om dat sy haestigher warmte gheven, en die, als men warm gheworden is, langher bewaren. Men ghebruyckt dese vellen niet alleenlijck in Sweden en Gotlandt, maer oock in Duytslandt, daer sy in hooger achtingh zijn, om dat sy daer niet soo veel ghevonden worden, en daer men hen, met andere Waren te scheep ghebracht, wel dier verkoopt.

Cap. VI. Hoe men de gasten eert, als men hen dusdanige vellen tot decksels geeft.

DE inwoonders deser Landen willen niet toelaten dat men dese vellen, om ghewin en voordeel te doen, in andere ghewesten uytvoert, vermits sy met de deeckens, die daer af ghemaeckt zijn, hun gasten in de Winter eerlijck onthalen: daer door sy klarelijck ghenoegh te kennen geven, dat sy niets aenghenamer en hoogher achten, dan goede gasten in alle tijden, en op alle wijsen wel t'onthalen, ja oock in de bittere koude, als sy, onder andere bewijsinghen van vriendtschap, aen hen bedden gheven, die met dese kostelijcke vellen bedeckt zijn. Ick acht oock dat men niet behoort te swijghen dat de genen, die onder de deeckens, van dese vellen ghemaeckt, slapen, ghewoonelijck van slaep overvallen worden, jae van soodanigh een slaep, die met het leven, en met de natuur van dit beest gelijck is, in onversadelijckheydt van te verslinden, en in de beesten te belaghen, en in naeuwe toesicht: 't welck misschien om de selve reden gheschiedt, als de genen, die heete Speceryen, als Gember en Peper, etende, schijnen te branden; en ghelijck de ghenen, die Suycker eten, schijnen te verdrencken. Het schijnt oock dat'er noch een andere geheymenis van de natuur onder verborghen is, namelijck dat de ghenen, die met dese vellen bekleedt zijn, in hun eten en drincken gheen bewijs gheven van dat sy versaedt zijn. Het inghewandt van dit beest, door de vlijdt der wercklieden van snarentuygh tot gebruyck van snaren ghemaeckt en uytghespannen, (een vermaeck deser volcken) gheeft een heesch gheluyt; 't welck door de vermengingh van andere soete stemmen in een ver-

makelijcke vermengelingh verandert. De klaeuwen, als een hoep aen de duyselighe hoofden, en tuytende ooren ghehangen, zijn heel dienstigh om met'er haest de gesontheydt weêr te bekomen. Het bloedt van dit beest, met warm water vermenght, verstreckt den Jaghers tot dranck, en, in goede honing geroert, wordt op Bruyloften ghedroncken. Sijn vet of smeer, als een salf aen de verrotte sweeren gestreken, veroorsaeckt een haestighe genesingh. De Toovenaers gebruycken de tanden tot hun werck. De voorghenoemde klaeuwen, nieuwelijcks afghesneden, verdryven de Katten en Honden, soo men die aen hen vertoont, ghelijck de voghelen voor 't ghesicht van een Gier, of Kieckendief.

Cap. VII. Van de middel, die men in 't vangen der Brassers ghebruyckt.

DE Jaghers vanghen met verscheyde listen dit beest, dat alleenlijck om sijn kostelijck vel belaeght wordt. Sy gebruycken hier in dese middel. Sy brenghen een varsch lijck in 't bosch, daer men dese beesten meest siet swerven, en voornamelijck in de diepe sneeu; want in de Somer zijn de vellen niet geacht. Dit beest, uyt de reuck het doode lighaem bespeurt hebbende, koomt daer op aen, en, daer by gekomen, eet daer af, tot dat het, de buyck gelijck een trommel opgespannen hebbende, ghedwonghen is sich tusschen d'enghte der boomen, niet sonder pijn, t'ontlasten. Terwijl het met dese uytparssingh besigh is, wordt het van de Jagher, met een breede pyl doodt geschoten. Daer is noch een andere middel om dit beest te vanghen, namelijck door balcken, die met dunne touwen onder-

scheyden zijn; in voegen dat 'et, door een weynige bewegingh, in 't eten van 't doode lichaem, verworght wordt. Het wordt oock, in uytgheholde kuylen, of kromme holen vallende, ghevangen, als men een doodt lichaem daer in geworpen heeft, en als het van honger geparst wordt om sijn voedtsel te nemen. Men kan naeuwelijcks eenighe andere middel vinden, om dat met de Honden te vangen; want het heeft klaeuwen en tanden, die soo scherp zijn, dat de Honden, die gewendt zijn hun krachten aen de wreedtste Wolven te betoonen, sich ontsien dit beest aen te tasten.

Cap. VIII. Van de Hasen.

DEwijl 'er een groote menighte en overvloedt van Hasen onder de volcken van de koude Noordsche Landen zijn, soo heeft my goedt ghedacht met weynigh woorden hun natuur, ten minsten in de wonderlijcke veranderingh der verwen, te verklaren. 't Is dan heel seecker dat alle Hasen in de Noordsche Landen in 't voorste van de Herfst, voornamelijck met het eerste vallen van de sneeu, hun grijs hayr af-legghende, wit hayr aendoen. Ick heb oock Muysen ghesien, die, gedurighlijck witte Suycker etende, een witte verwe aenghedaen hebben, en dat sy dese verwe weêr verlooren, als sy niet langer Suycker aten. Wat dan de spijs der Hasen van de Noordsche Landen aengaet, 't is seecker dat sy (vermits d'aerde door de koude en sneeu ghesloten is) de schorssen van boomen eten, te weten van Pijn-boomen, Eycken-boomen, Abelen, en Popelieren, en van andere dinghen, die sy door de schranderheydt van hun natuur te samen schrapen, en in de Winter-maenden niet van

sneeu leven, gelijck Plinius, in sijn sevende Boeck, waent. Sy begheven sich tot slapen onder de dicke tacken der Denne-boomen, die van de dicke sneeu noch dicker ghemaeckt zijn, doch echter met een openingh daer in. Want dese soort van boomen heeft een grooter ghetempertheydt in de koude, uyt oorsaeck van de dickheydt der tacken, en verborge schuylhoecken, dienstigh om de beesten te bewaren, dan alle andere boomen. Dit beest verkiest des Somers een veylige wooningh in de rotzsen en steenklippen, dewijl het weet dat het, door medewerckingh van een naturelijcke bloodigheyt, aen alle Dieren tot een roof gegeven is. Het overweeght dieshalven hoe het, alleenlijck door sijn gheswintheydt en vlucht, indien het kan, wegh sal raecken: doch niet als het met de Wesel speelt, die, schoon in schijn spelende, sich soo vast aen sijn hals, al druckende, hecht, dat het Weseltje terstondt de strot van de Haes, hoe wel snel loopende, deurbijt en knaeuwt, om het bloedt daer uyt te suyghen. In deser voeghen wordt de Haes door bedrogh, en niet door kracht verwonnen. Hy wordt oock ghevangen door de gheswintheydt van de Valck, tegen de welck, ghelijck door een kromme loop teghen de Hondt, hy sich naeuwelijcks, of seer selden, beschutten kan. De spijs der Hasen is seer ghemeen, en wordt in de Noordsche Landen veel ghebruyckt, en voornamelijck ghekoockt, met een swarte sop, die echter, naer de ghewoonte van 't volck, tamelijck ghesont is. Men eet dit vleesch oock wel gebraden. Veel vrouwen, swanger zijnde, vallen gewoonelijck in dit ongeluck, dat sy door 't eten, en door de sprongh, op 't hooft van de Haes ghedaen, kinderen baren, die hasemonden hebben, en voor eeuwigh ghesplete lippen tusschen de mondt en neusgaten houden, soo sy niet terstondt van 't begin af, een

stuckje uyt de borst van een jongh kiecken, dat terstont ghedoodt, en noch bloedigh is, daer tusschen naeyen. De genen, die van 't voet-euvel geplaeght zijn, steken de voeten in 't sop van een ghekoockte Haes, dat tamelijck warm is. Wyders, de nieren van een oude Haes, aen de voeten gebonden, verlichten 't voet-euvel. d'Asch van verbrant hayr is goet, en wordt gebruyckt tegen de pijn der voeten, door de koude verkleumt, ghelijck daer dickwijls gebeurt. Daer is een groote handelingh en winst der vellen van de Hasen, en voornamelijck van de genen, die wit zijn, by de voorkoopers der Moskovi ten, die veel duysent kleederen verkoopen, of aen de Tartaren betalen, om in rust te leven, en een veyliger vrede te genieten.

Cap. IX. Van de Lochsen, en van hun vellen.

DE Lochsen worden in de Noordsche Landen niet in soo groote overvloedt voortgebraght, als de Wolven, schoon sy hen in de gratigheydt van te rooven niet onghelijck zijn. De Lochs is soodanigh van natuur, dat sy niet achterwaerts siet, maer met een ghedurige tret en sprongh haer loop verhaest. Haer ghemeenste en leckerste spijs is wilde Katten, die sy, dewijl sy hen gaerne eet, oock in hun holen en schuylhoecken belaeght, om hen te vanghen. Haer vellen, die sacht van hayr, en schoon van plecken zijn, worden heel dier verkocht, voornamelijck de ghenen, die in de Winter gevangen zijn. Want sy zijn dan beter van eygenschap en verwe, ghelijck in de Somer slechter en ergher.

Cap. X. Van de Wolven, en van hun wreedtheydt.

GElijck Africa en Egypten traghe en kleyne Wolven voortbrenght, soo doet de koude hoeck van de Noordsche deelen wreede en onbesuysde Wolven aen den dagh komen. Seker, hun boosheydt en woede betoont ghenoegh dat dit warelijck dus is, voornamelijck in de tijdt van hun paringh, en van d'onmetelijcke koude, als de reysigers gewapent moeten trecken, op dat sy sich selven, en hun last-beesten onghequetst souden bewaren, en voornamelijck de vrouwen, diens barenstijdt na by gekomen is, vermits sy, van de Wolf geroken, meer dan anderen belaeght worden. Men veroorloft dieshalven aen gheen vrouw sich op reys te begeven, sonder een gewapent man tot haer bewarenis by haer te hebben. Want het ghebeurt dickwijls in de maent van Januarius, dat de lieden, in winter-sleeden voort-treckende, by geheele benden van Wolven, van weêrzyden loopende, aenghetast worden, en, indien sy levendigh willen blyven, genootsaeckt zijn hen met pylen en gheschut te verdryven. Hier uyt spruyt het dat de reysigers, op wegh zijnde, om hun besondere saken te verrichten,of om de Kercken op 't landt te besoecken, met de voorgenoemde wapenen versien zijn, als of sy naer een openbare veldtslagh trocken. Jae sy, van honger, koude, en lust tot paren gheparst, vervallen seer dickwijls tot soo groot een woede en raserny, dat sy, in de wooninghen der menschen komende, het grove vee, dat sy rooven, gheswindelijck verslinden, of, ghequetst zijnde, met hen in de bosschen draghen, maer sy doen dit oock niet, sonder ongestraft te blyven. Want de landtlieden heb-

ben noch hulp-middelen in dese qualen, namelijck dat sy ysere seyssens, daer een doodt lichaem aen gebonden is, in 't sneeu setten; op dat de Wolven, uytgegaen om roof te vinden, door de scherpte van hun voeten berooft, of met pylen, naer hen gheschoten, terstont gedoodt souden worden; of op dat sy, door gratigheydt van de roof in onder-aerdtsche holen ghevallen, van hongher souden sterven.

Cap. XI. Van verscheyde soorten van Wolven.

IN 't gheberghte Doffra, dat de Heerschappyen van Sweden en Noorweghen van malkander scheydt, zijn withayrige Wolven, die by heele hoopen, gelijck het vee, ten deel in de dalen, en ten deel op 't geberghte swerven. Hun spijs is onweerbare beesten, ghelijck Muysen, Mollen, en soo voort. Maer de wilde en gemeene Wolven zijn de genen, die met wonderlijck gequel het groot vee belagen, ghelijck Koeyen, Kalven, Geyten, Schapen, en soo voort; teghen de welcken, vermits sy den inwoonders groote schade aendoen, een algemeene jacht, op een gesette plaets, dagh en uur ingestelt wordt, om dese Wolven met netten, Honden en met andere stricken te dooden. Want sy doen niet soo groote naerstigheydt om d'oude Wolven te vangen, dan om de jonge Wolven te dooden, op dat sy niet vermeerderen souden. Eenigen daer af, in hun jonckheydt dus gevangen, en in banden ghesloten, hebben echter, schoon sy tam schijnen te worden, hun wreede aert niet vergeten, maer belagen echter d'andere beesten, jae oock het ghevoghelte. De jongen, van dese Wolven, en van de Huyshondt voortghebraght, zijn groote vyanden van een andere soort van Wolven, die de kudde belaghen.

Daer is noch een andere slagh van Wolven, Thoes genoemt, langer dan d'anderen, maer in kortheydt van beenen ongelijck, snel in 't springen, levendigh op de jacht, sonder den mensch te hinderen. Sy veranderen van hayr, maer niet van verwe, sy hebben des Winters langh hayr, en zijn des Somers naeckt.

Cap. XII. Van d'Otters, en van hun verscheydenheyt en van 't bedrogh der vellen.

DE Otters hebben een vierkant aenghesicht, en byten fel, ghelijck de Bevers, die sy in vellen ghelijck zijn, doch wel drie mael langher. Sy worden in de Noordsche wateren ghevonden, en voornamelijck in de bovenste deelen van Sweden, in Helsingen, Middelpaden, Angermannien, Jempthien, en in de beyde Bothnien. Hun vellen, ghelijck die van de Bevers, en van d'andere beesten, worden in een wonderlijcke menighte naer de Moskoviters, en van daer naer de Tarters gevoert; om dat sy in die koude Landen, tot decksel voor de menschen, niet soo seer voor geldt, als by verwisseIingh van Waren, met groote begheerte verkocht en verhandelt worden . Maer in Sweden worden echter d'Otters soo ghetemt, en ghehandtsaem van eenighe groote Heeren ghemaeckt, dat sy, van de Kock een teecken ghekregen hebbende, sich in de Vyver begheven, en een visch, die soo groot is, als men hen aenwijst, halen, en daer nae weêr een ander, en noch meer, tot dat de Kock aenwijst, dat sy genoegh gehaelt hebben. Het vleesch van d'Otter is alleenlijck dienstigh om andere beesten op de jacht te betrappen. Hun vellen worden van de Noordsche volcken seer veel ghebruyckt, om

breede randen en zomen der kleederen daer af te maken, vermits sy soo taey als leer zijn. Sy worden by tienen, gelijck de vellen der Bevers, en Vossen, of Marduren, en andere Beesten, verkocht. Sy worden door koolen, en door de roock van peck oock seer vervalscht, op dat sy souden schijnen een weêrglinsterende swartheydt te behouden . Maer sy, met wit lijnwaedt gewreven, verliesen hun verwe, en toonen 't bedrogh, dat daer in is. Soodanigh is 't oock met de vellen der Wolven, die met koolen en krijt gestreken zijn: want sy, met lijnwaedt gewreven, ontdecken de valsheydt, die sy by hen hebben. Dus doet men oock met de vellen der Inckhoorens, die met krijt opgemaeckt zijn, want sy, met swart laecken ghestreken, wijsen terstont aen, of de verwe uyt de natuur soodanigh is, dan of men die dus toegemaeckt heeft.

Cap. XIII. Van d'Inckhoorens.

MEn vindt een ontellijcke menighte van dese kleyne beestjes in de Noordsche Landen; en sy zijn noch heel verscheyden van verwe. Wy sullen hier een wisse en onfeylbare regel byvoeghen, namelijck dese, dat hoe het gewest, daer sy in zijn, sich meer naer 't Noorden streckt, hoe de vellen van dese Beesten, vermits de koude de schoonheydt van de verwe veroorsaeckt, schoonder zijn, te weten te beginnen ter plaets, daer de Pool seven-en-tseventigh Graden boven de Kimmen staet, naer de bovenste Pool toe. De Jaghers van dese beesten worden in die Landen eer vermoeyt, dan versaedt in dese jacht; vermits daer over al een groote overvloedt van dit ghedierte is, dat sich op de boomen, ghelijck de visschen in 't water, onthoudt. De

Jaghers hebben hier af noch dit ghemack, dat de boomen, daer dese diertjes op spelen, niet hoogh op gewassen zijn. Maer hoe de landen verder naer 't Zuyden legghen, en meer naer de middagh-son ghekeert zijn, hoe de vellen oock slechter, en swarter van verwe bevonden worden. Het vleesch van dit beestje, gebraden zijnde, verstreckt den Jaghers tot een aengename spijs. De tanden zijn den Toovenaers dienstigh, om daer door 't geen, dat gebeuren sal, t'openbaren.

Cap. XIV. Noch van 't selve beestje, dat het aenstaende voorweet.

DIt beestje swemt over de vloeden op een kleyn stuck houts, en steeckt sijn staert om hoogh, die het voor een zeyl gebruyckt: want de natuur heeft het met gheen andere middel van swemmen begiftight, uyt oorsaeck van sijn kleyn lichaem, en al te groote dickte van hayr in sijn hayrighe staert, die, in 't water deurnat geworden, het beestje terstont sou doen sincken. Het heeft oock geen voeten, die tot swemmen bequaem zijn. Voorts, het is anders seer voorsichtigh, en vergadert in de Somer, voor een deel van de langhe Winter, overvloet van spijs, die het op soodanigh een plaets verberght, daer het sijn nest ghemaeckt heeft, om te slapen en te rusten. Wyders, het sluyt of opent sijn nest aen de zyde, naer de felheydt van de windt. Sijn spijs is Hase-nooten, of Beucke-nooten, of de jonghe scheuten van Pijn-boomen. Daer is noch een ander slagh van Inckhoorens, die met de slaep, in plaets van spijs, ghespijst werden. Sy zijn wonderlijck snel om van d'een op d'andere boom te springen,en bestieren sich met de staert. Sy huppe-

len, door de behendigheydt van hun scherpe naghels van d'een op d'andere tack, en spelen vermaeckelijck op de bevrose sneeu; 't welck aenghenaem om t'aenschouwen is. De vellen van dese beesten worden by tienen, tot veel duysenden in 't getal, van de Kooplieden te scheep uytgevoert, en over geheel Europa verspreydt, en worden soo veel te hoogher in prijs verkocht, als sy van verder komen, en met grooter begeerte begeert zijn. Sy zijn nut en eerlijck voor d'oude lieden, maer niet soo dienstigh voor de ghewapende of dappere mannen, aen de welcken 't vel van een Wolf, of van een Brasser beter past.

Cap. XV. Van de Marters en Zabels, en van hun vellen.

DE Marters en Zabels zijn beesten van de koude Landtschappen, en alleenlijck met de namen aen yeder bekent; vermits weynigh d'eygenschap van hun krachten weten. Men kan alleenlijck uyt de hoedanigheydt der vellen bekennen hoedanigh dese beesten zijn. Men bespeurt echter dit in hen, dat sy gheswindt in 't loopen zijn, en verre konnen springen. Want sy, by nae ghelijck d'Inckhoorens, de staert als tot een roer gebruycken, en springen van d'een op d'andere boom, en vatten de tacken met hun klaeuwen. Maer sy zijn seer schrickelijck van byten, ten opsicht van hun kleynheydt. Sy zijn van de natuur met tanden, die soo scherp als elssens zijn, en met seer dunne en scherpe klaeuwen beschoncken. Maer hoe wel hun vleesch, gelijck men seght, nergens toe dienstigh is, soo zijn echter de vellen van dese beesten in hooghe waerde, voornamelijck by de volcken, die verre van daer gelegen zijn, en meer

op d'overdaedt, dan op de nuttigheydt, sien. Men bespeurt het verschil tusschen de Marters en Zabels hier in, dat de vellen der Marters van 't hooft naer de staert, en niet anders gestreecken, grover van hayr zijn, en seeckere eenparigheydt by sich hebben. Maer 't is niet soodanigh met de Zabels, om dat sy, van de staert naer 't hooft ghestreecken, een eenparighe glans vertoonen, om dat sy ruygher, en dicker van hayr zijn. Hun vellen worden oock eer, dan d'anderen, van de motten en wormen ghe-eten, soo sy niet ghestadighlijck gedragen, of met tusschen-leggingh van alssentacken bewaert worden. Wyders, indien de vellen der Zabels opghehangen worden, om in de Sonneschijn te drooghen, soo verliesen sy meer in een dagh, dan of sy een gheheel jaer langh ghedraghen en ghebesight wierden. Want dit beest verschuylt sich, terwijl het leeft, in de schaduwachtighe bosschen, en soeckt sijn spijs met de vogelen listelijck te belaghen. Het is seer geyl, en heeft groote stanck in de naturelijcke paringh, ghelijck hier nae van de Ponthische Muysen, of Armelynen getoont sal worden. Sy hebben echter beyde, soo wel de Marters als de Zabels, hayr, dat door het handelen sachter wordt, en een groot geylheydt in de mensch veroorsaeckt, die doch eyndelijck van de wormen verteert wordt, en op sijn uur sterft, nae dat hy een vreemde wellust soo dier gekocht heeft. De Zabel wordt in d'uytterste bosschen der Moskoviters gheteelt, en over groote Landen en Zeen naer de vreemde volcken ghebracht.

Cap. XVI. Van d'Armelynen, die, gelijck ick meen, van Plinius Ponthische Muysen genoemt worden.

DE Ponthische Muysen, die noch alleenlijck wit zijn, verbergen sich des Winters, gelijck Plinius in 't seven-en-dertighste Hooftdeel van sijn achtste Boeck verhaelt. Men magh dit soodanigh verstaen, als men wil, maer yeder moet echter sijn gevoelen vry hebben, om sonder ongelijck van de natuur te redenkavelen. Indien sy sich de gheheele Winter langh, en in de bitterste koude verborgen hielden, soo sou het vel van dit beest op d'een tijdt niet witter, dan in d'ander tijdt schijnen. Want het is des Somers, en in 't eynde van Maymaent rosch en rootächtigh, als het, sijn witheydt afgheleght hebbende, onder de nieuwe kruyden met paren besigh is; gelijck ick, te paert sittende, dat in 't voorby gaen by de Noordsche volcken van Helsingen, in 't jaer onses Heeren vijftien hondert achtien, gesien heb: in voeghen dat sy in hun paringh, uyt oorsaeck van hun al te dichte vervoegingh, in hun geswintste loop aen malkander hinghen, en, met hun tanden knarssende, soo groot een stanck in de bosschen, die dicht met verscheyde boomen bewassen zijn, lieten, (vermits veel daer te samen ghekomen waren) dat my niet ghedenckt dat ick ooyt erger stanck ghevoelt heb. De selve Plinius verhaelt oock in 't vijf-en-tsestighste Hooftdeel van sijn tiende Boeck, dat dese Muysen al lickende gheteelt worden, 't welck in dese beesten niet waerschijnelijck schijnt; om dat sy op een ghemeene wijse der beesten paren, schoon ick met voordacht de wijse van hun paringh verswijgh. Dese beesten worden alle drie jaren ghewoonelijck seer breedt, uyt oorsaeck van het te

veel eten, tot groote winst van de Kooplieden, en hun vel wordt oock langer: 't welck niet alleenlijck in Noorwegen, maer oock in 't voorgenoemde Helsingen, en in de gheburighe Landtschappen van 't Bisdom van Upsale ghebeurt, namelijck dat eenige viervoetige beestjes, Lemmaer of Lemmus genoemt, soo groot als Ratten, en verscheyden van vellen zijnde, by storm, of schichtige regen van de Hemel afvallen, sonder dat men weet van waer sy komen, en of sy uyt de verre-gelege eylanden door de windt derwaerts ghedreven worden, dan of sy uyt de dicke wolcken haer oorsprongh hebben, en dus omghevoert zijn. Maer men heeft echter dit bevonden, dat sy soo haest, als sy neêrghevallen waren, groene kruyden, die noch niet verteert waren, in hun inghewandt hadden. Desen, naer de wijse der Sprinckhanen in groote menighte, en by swermen neêrvallende, vernielen alle groen ghewas; en de groene kruyden, die sy alleenlijck met de tanden aenroeren, sterven uyt. Dese swerm leeft, soo langh als sy gheen weêrghewasse kruyden eet. Sy komen oock by hoopen te samen, ghelijck de Swaluwen, die wegh willen vliegen. Sy sterven alle op een ghesette tijdt by hoopen met het slijck van d'aerde, (uyt welckers verderf en stanck de lucht pest-achtigh wordt, en duyselingh des hoofts, en de geluwe in d'inwoonders veroorsaeckt) of sy worden van de beesten, ghewoonelijck Lekat, of Hermelin genoemt, verteert, daer af de selve Hermelinen vet worden, en de maet der vellen langer maken. Dese vellen worden oock by tienen, en voornamelijck veertigh vellen in een bundel, ghelijck de vellen der Zabels, Marters, Vossen, Bevers, Inckhoorens, of Hasen, verkocht, en te scheep in de verre-gheleghe Landtschappen gevoert.

Cap. XVII. Van de jacht der Armelynen.

ICk sal nu met weynigh woorden aenwijsen hoe d'Armelynen (om d'Italiaensche, jae oock de Gotsche benamingh, te gebruycken) van de Jagers ghevanghen, en waer toe sy ghebruyckt worden; en voor eerst door de boven-verhaelde stellingh der dwars-houten, met een dunne koort aen ghebragt. d'Armelynen, tot drie, vier of acht gelijck daer in tredende, en ergens aenraeckende, worden schichtighlijck in hun knellingh besloten. Dusdanige houten zijn over al, om de groote menighte van dese beestjes, opgerecht. Daer zijn oock grachten of seer langhe kuylen, op de welcken dunne houten gespreydt worden, en dit hout wordt met sneeu bedeckt, op dat het een eenparigh en vast veldt sou schijnen. De beesten, met een groot ghetal in dese gracht vallende, worden van de meester van die plaets, of van de geen, die hy daer toe ghestelt heeft, ghevangen en gedoodt. Men vindt oock Honden, die soo gheswindt en deurtrapt zijn, dat sy die vangen, doodtbyten, meêdragen, en op een hoop voor de voeten van hun meester brengen en ophoopen. Voorts, veel booghschutters onder de jonghlingen zijn ten meestendeel soo geoeffent, dat sy nooyt missen in met de pyl te schieten, en de roof wegh te draghen. Het vleesch van dit beest is nerghens nut toe, om dat het snoode spijs eet. Maer het vel alleen is heel kostelijck, en wordt, om haer witte verwe, in d'opperste Hoven der Vorsten, soo wel mannen als vrouwen, ghe-eert. Hoe wel dit diertje seer geyl is ghelijck men hier boven verhaelt heeft, soo heeft men echter sich in een saeck te verwonderen, dat is dat het in 't eynde van Maymaent, op sekere daghen sijn vlijt tot de voort-teelingh doet, en dus

met de wetten van de natuur te vreden is. De deurluchtige lieden, soo wel mannen als vrouwen, gebruycken dese vellen, die eenparigh wit zijn, daer vreemde swarte staerten tusschen ghevoeght worden, voornamelijck in de breede zomen der kleederen, die tot d'oude eerbaerheydt bewaert worden.

Cap. XVIII. Van de natuur der Dassen.

DE Dassen, die naturelijck in holen, en in kuylen onder d'aerde woonen, maken hun wooningh op een wonderlijcke wijse, te weten dus, dat sy een Das verkiesen, die d'aerde met sijn voeten uytgraeft. Dese, rugghelinghs op d'aerde legghende, en sijn beenen uytspreydende, en opheffende, hoopt d'uytgedolve aerde op sijn buyck op, die daer door belast wordt. Hy wordt dan van anderen by de voeten uytgehaelt; en sy doen dit soo dickwijls tot dat de wooningh groot genoegh voor haer bewoonders is. Maer sy beschutten sedert dese wooningh, die sy met swaere arbeydt verkregen hebben, niet sonder groote swarigheydt. Want sy verdraghen d'eerste vyandtschap van de belagingen van de Vos, die, nergens eenigh huys makende, en op sijn quade en ghewoone listen vertrouwende, in 't hol der Dassen gaet, en dat, door de vuyle stanck van de mes soo onklaer maeckt, dat het door schrick ghedwongen is sijn huys van anxt te verlaten. Maer op dat het listighe Vosje in sijn groote listen niet altijdt ongestraft sou blijven, soo wordt het dickwijls door de naerstigheydt der Jaghers, en door 't verraedt der Honden opgespeurt, en het vel afgestroopt.

Cap. XIX. Van de selve Dieren.

DE Das is een Wildt Dier, in grootheydt met de Vos ghelijck, schoon het niet soo hoogh opgheschoten is, vermits het kromme schinckels heeft. Het is meer wit, dan Swart van hayr, voornamelijck op de rugh, en in de zyde. Sijn hooft is in 't midden Swart, en aen de zyden wit. Sijn hayr is wreedt, en sijn huyt is dick en sterck. Het heeft scherpe tanden, en is dieshalven bytigh: in voegen dat het, van de Honden, of van andere beesten aengetast, sich self op de rugh werpt, en sich met de voeten en tanden verweert; voornamelijck tegen de Vossen, van de welcken het met gheen andere wapenen, dan met des selfs vuyle stanck van de mes uyt sijn eyghe wooningh verdreven wordt. Hun gheslacht is tweederley; te weten tamme Dassen, die seer vermaeckelijck zijn, en wilde, met wreedt borsteligh hayr bedeckt. Men seght oock hondtsche Dassen, om dat sy, ghelijck een Hondt, gespleten pooten hebben; oock varckens Dassen, om dat hun voeten, ghelijck een Varcken, in twee ghespleten zijn. Men vindt daer oock Dassen, die grooter dan Vossen zijn, en een hayrige en borstelige huyt hebben, die seer vast houdt. Men maeckt alderhande pylkokers, soo tot d'oorlogh, als tot de jacht, die met dese vellen overtrocken worden, om de pylen ongeschonden van de regen en sneeu te bewaren. Men maeckt oock van dit vel, gelijck van dat van de Wolf, gheheele kleederen voor de mannen, tegen de koude, en om het sneeu, dat neêrvalt, af te weeren. Dit beest is heel sterck in 't byten, en sijn beet is vergiftigh en doodelijck, om dat het soo veel wormen, muysen, en kruypend ghedierte eet.

Cap. XX. Van de Beeren, die visch vanghen.

IN Yslandt, hier voor dickwijls ghenoemt, worden Beeren, die wit, seer sterck en groot zijn, en met hun klaeuwen 't ys breecken, en veel gaten maken, ghevonden. Sy dompelen deur dese ysgaten sich in zee, vangen visschen onder 't ys, trecken die uyt, en brenghen hen aen strandt, en leven van dese spijs. Sy doen dit soo dickwijls, als sulcks noodigh is, tot voedtsel en onderhoudingh van hen, en van hun jonghen, die sy oock, door een naturelijcke ingevingh, leeren hoe sy desgelijcks behooren te visschen. De witte vellen van dese Beeren worden ghewoonelijck van de Jaghers aen de hooghe Autaren der Dom- of Parochie-Kercken gheoffert, op dat de Priester, die de Dienst staende doet, by Winter, en in de schrickelijcke vorst, geen koude aen sijn voeten lijden sou. In de Kerck van Nidrosien, dat is van de Hooftstadt des Koninckrijcks van Noorweghen, worden 't gheheele jaer deur soodanighe witte vellen ghevonden, vermits de Jaghers beloven, en oock ghetrouwelijck onderhouden, dat sy de vellen van dese beesten, die sy vangen, aen de Kerck geven sullen: ghelijck oock de vellen der Wolven, om Was te koopen, en dat tot eerbewysingh der Heylighen te verbranden.

Cap. XXI. Van het dooden deser beesten door list.

MEn onderhoudt, in de Noordsche Landtschappen, in het vanghen van de swarte en

wreede Beeren, dese gewoonte, dat, als in de Herfst de Beer sekere roode rype boomvruchten, die by koppels, als druyven wassen, nuttight, met op de boom te klimmen, of op d'aerde te staen, en de boom neêrwaerts te trecken, de listige Jager breede pylen, die deur de huyt dringhen, met boogen tegen hen schiet. De Beer, van schrick ghevat, en de wonde gevoelende, wordt terstont soo verbaest, dat hy door sekere parssingh de vruchten, die hy ghe-eten heeft, ghelijck haghel, en de kleyne steenen, van achter loost. Hy werpt sich dan op een beeldt, dat hy vindt, en naer de gelijckenis van een mensch of spoock ghemaeckt, en met voordacht daer ghestelt is. Hy doet dan groote arbeydt om dat te verscheuren, tot dat hy een andere doodelijcke pyl van de selve Jagher ontfanght, die sich achter een boom of steen verschuylt. Want de Beer, de wonde ontfangen hebbende, en sijn bloedt siende, vernielt met een wonderlijcke verwoetheydt al 't geen, dat hy ontmoet, en voornamelijck de Beerin, als sy jongen te voeden heeft.

Cap. XXII.Van de listighe belagingh der Beeren.

DE Beeren mercken heel sorghvuldighlijck op de plaetsen, daer de Herten hun deurtocht hebben, en voornamelijck de Beerinnen, die jongen hebben: want sy, niet soo seer door honger geparst, als wel bevreest dat hun jonghen gherooft sullen worden, zijn ghewendt teghen alle dieren, die hen voorkomen, te woeden; vermits het wijfje, door dusdanigh gheweldt geterght, verre het mannetje in sterckheydt, listen, en belaginghen overtreft, om 't geen, dat haer ontrooft is, te wreecken. Want de Beerin verschuylt sich tusschen de dicke tacken

der boomen, en in de dichte haghen. Indien een Hert, op de roem van sijn hoornen, kracht van sijn reuck; of op de gheswintheydt van sijn loop vertrouwende, de Beerin onvoorsichtighlijck nadert, soo werpt sy sich terstont op hem, om hem te verworghen. En hoe wel het Hert sijn eerste teghenweer en behoudenis in sijn hoornen stelt, soo wordt het echter door de last en knobbeligheydt van de Beerin vermoeyt, en door des selfs woede soo ghedruckt, dat het ter aerde valt, op dat het, van sijn krachten ontbloot, neêr sou storten, en sijn leven eyndighen, om verslonden te worden. Sy keert sich oock teghen de gehoornde Stier, en, een selve list ghebruyckende, werpt sich plotselinghs op des selfs rugh. De Stier pooght ondertusschen sich met sijn hoornen te verlossen, om de Beerin van hem te dryven. Maer de Beerin vat met haer klaeuwen de hoornen en schouders van de Stier, die, door de last en swaerheydt ghedruckt, neêrstort, om gedoodt te worden. De Beerin, de Stier, gelijck een pack, op haer schouders genomen hebbende, loopt op haer twee beenen in de schuylhoecken der bosschen, om die t'eten. Maer als men des Winters teghen haer op de jacht gaet, soo kan sy, door de Honden, of door haer voetstappen in 't sneeu verraden, niet lichtelijck weghraecken, vermits de Jagers van alle zyden op haer toeschieten. Op de dertighste dagh nae haer paringh werpt sy ghewoonelijck vijf of meer jonghen, een weynigh grooter dan muysen, wanstaltigh, wit van vleesch, sonder ooghen, sonder hayr, schoon de klaeuwen sich een weynigh vertoonen. Maer de moeder, haer jongen lickende, geeft hen allenghs gedaente. De menschen sien oock niets minder, dan een Beerin baren. Want de mannetjes verschuylen sich veertigh daghen langh, en de wijfjes verberghen sich geheele vier maenden. Indien sy gheen holen

hebben, soo maecken sy van de tacken en kleyne boomtjes, die sy vergaderen, wooninghen, daer geen regen deur kan komen, en die met sacht loof en mosch ghevloert zijn. Sy worden seven daghen langh van een sware slaep ghedruckt, jae soodanigh, dat sy naeuwelijcks met wonden opgeweckt konnen worden. Sy worden dan seer vet, voor namelijck door 't ghesuygh van hun rechte poot. Sy warmen hun jongen, als sy koude hebben, met hen aen hun borst te drucken, en dit ghelijck de vogelen hun eyeren.

Cap. XXIII. Van de strijdt tusschen de Beer en Egel.

HOe wel d'Egel pennen heeft, die aen 't eynde scherp zijn, met de welcken sy appelen tot haer lijftocht vergadert, en die in holle boomen verberght, en de Beer in sijn nest plaeght, soo wordt hy echter door de last van de Beer verdruckt, schoon hy sijn list hier in gebruyckt. Want d'Egel wentelt sich rondt, ghelijck een kloot, op dat men daer aen niets, dan scherpe pennen, sou kunnen grypen. Maer d'Egel kan echter met dese hulp-middel, en met de besprengingh van de pis gheen voordeel teghen de Beer doen, die wraeck neemt van dat men hem in sijn hol ghemoeyt heeft. Wijders, de Beer kan oock dese roof, hoe wel slecht, en van kleyn belangh, en gelijck een doornachtige spijs, niet verslinden. Hy, dieshalven weêr in sijn hol keerende, begheeft sich tot rusten, en, uyt sijn klaeuw suyghende, leeft, en mest sich: en indien hy dan gevangen, en sijn vleesch gebraden wordt, soo wordt dat swart teghen de ghewoonte van alle ander vleesch; schoon men geen blijcken van eenige vocht in sijn buyck, en gheen bloedt in

sijn geheele lichaem vindt, dan een weynigh vocht omtrent het hart. De mannetjes komen in de Lenten seer vet te voorschijn. d'Oorsaeck hier af is seer duyster, om dat sy niet boven dertien daghen met de slaep gevoedt en ghemest worden. De Beeren hebben oock strijdt teghen de wilde Swijnen, maer seer selden de verwinningh; om dat de Swijnen meer hulp en bijstandt in hun tanden, dan de Herten of Stieren in hun hoornen of geswintheydt hebben. De dappere en moedige Paerden beschut ten oock de Merrien, die besprongen zijn, met hun tanden, en met het slaen van hun voeten, teghen 't geweldt der Beeren. De Veulens verweeren sich met de gheswintheydt van hun loop: maer sy behouden daer af altijdt soodanigh een schrick, dat sy onbequaem ter oorlogh zijn, in de welcke eenigen, tot een krijghslist, Beere-vellen over hun wapenen aentrecken, om de paerden, die eertijdts van de Beeren gejaeght zijn, te verschricken.

Cap. XXIV. Van het dooden der Beeren, met een ysere knodts.

DEwijl 'er in de Noordsche landen, en voornamelijck in de Podolien, Russen, en in de gheburige plaetsen, niet Byekorven genoegh zijn, uyt oorsaeck van d'ontellijcke menighte der Bye, soo laten d'inwoonders lichtelijck toe dat sy naer de holle boomen, door de handt tot dit gebruyck gemaeckt, of van de natuur dus gelaten, vlieghen, om hun geslacht te vermeerderen. De Beeren dan, die ghewendt zijn Honigh te rooven, worden in deser voeghen met doodelijcke belagingen belaeght, dat men (dewijl sy sulck een weeck en murw hooft hebben, dat sy somtijdts, met een vuyst getroffen, de geest souden geven, in plaets van dat de Leeuw

sterck en hardt van hooft is) een houte knods, met ysere pennen beslagen, van een hooge tack, of van yets anders, boven 't gat hanght, daer de Byen uytkomen. De Beer, ongheduldigh om de Honigh te rooven, stoot met sijn hooft de knods wegh, die, t'elckens weêr keerende, de Beer doodt; in voegen dat hy, van sijn leven berooft, voor een weynigh Honigh het vleesch, en de huyt aen de meester overgeeft. Sijn vleesch, met zout gezouten, wordt ghewoonelijck bewaert, ghelijck het vleesch van Varckens, Herten, wilde Ezels, of Rangiferen, om in de heyren te ghebruycken. Maer het smeer is dienstigh om alderhande wonden, in hoedanigh een ghelegentheydt men die oock gekregen heeft te ghenesen.

Cap. XXV. Van 't rooven van een dochter, en van de geboorte van Ulfo, een listigh en sterck man.

INdien Saxo, de Schryver der Deenen, en d'anderen nae hem, met soo veel omstandigheden het rooven van een dochter niet versekerden, soo sou het weynigh vrucht doen dese Historie hier te verhalen. Doch dewijl 'er wel yets diergelijck by andere Schryvers getoont wort, soo sal 't niet onbetamelijck zijn dat men sich eer over de wercken van de natuur verwondert, dan eenighsins roeckeloosselijck in lasteringh teghen haer verborghe wercken uytbarst. Wat dan het rooven van de dochter aengaet, die wordt, ghelijck volght, breeder verklaert uyt de nieuwe Historie van mijn waerdste Broeder en Voorsaet, Ian de Groot, Aertsbisschop van Upsale, in sijn achtiende Boeck, uyt het verhael van Saxo genomen: want hy seght: Een Dochter van seker Huysvader, schoon van ghedaente,

met haer dienstmaeghden uytgegaen, om sich in 't Sweedtsche veldt te vermeyden, wierd van een uytmuntende groote Beer, die haer gheselschap verdreef, aengetast, en wegh-gherooft. Hy nam haer soetelijck tusschen sijn pooten, en droegh haer voor sich wegh, naer een bekende schuylhoeck van 't bosch. Hy, haer uytmuntende leden met een nieuwe slagh van begeerlijckheydt aentastende, deê meer sijn vlijt om haer t'omhelsen, dan om haer te verslinden, en veranderde sijn roof, die hy tot verslinden ghehaelt had, in een ghebruyck van een ongheoorlofde onkuysheydt. Want hy, van een roover een minnaer gheworden, bluschte sijn hongher met byslapingh, en vergold de gratigheydt van sijn keel van Venus sadtheydt. Jae hy, om haer ruymer te voeden, plaeghde met gedurige tochten heftelijcker het vee, dat daer rondom geweydt wierd: en sy, die gewendt was geen andere, dan leckere spijs, t'eten, was ghenootsaeckt kost, die noch bebloedt was, te nuttighen. Want de schoonheydt van de ghevanghe Dochter vermurwde de woeste strafheydt van de roover soodanigh, dat sy bevondt dat de geen, die, ghelijck sy vreesde, begeerigh naer haer bloedt was, in liefde tot haer ontsteecken wierd, en voedtsel van de geen ontfingh, aen de welcke sy, gelijck sy vreesde, tot spijs verstrecken sou. Maer dit wildt, van de Honden en netten beklemt, en met swijnsprieten aengetast, wierd eyndelijck deursteecken. Doch op dat de natuur, een goedertiere werckvrouw van een dubbelde stoffe, de wanschickelijckheydt van dit Huwelijck met de bequaemheydt van 't zaet sou verghelden, soo braght sy, door een gewoone baringh, een ghedrocht voort, soo veel de teelingh aengaet, en deê het wilde bloedt in de trecken van een menschelijck lichaem ver anderen. De Soon, ghebooren zijnde, wierd van

sijn vrienden met sijn vaderlijcke naem ghenoemt, en die, de waerheydt van sijn afkomst verstaen hebbende, strenghe straf van sijns vaders moordenaers kreegh. Sijn soon, Trugillus Sprachalegh, sijn Vader nerghens in beswijckende, teelde Ulfo, van de welck de Koningh Sueno, en d'andere afkoomst der Deensche Koningen, ghelijck van seker begin afgheleydt, in een langh gevolgh, gelijck Saxo getuyght, gesproten zijn. Maer hoedanigh dierghelijcke baringhen geoordeelt sullen worden, hier af schrijft Augustinus heel veel, in sijn Boeck van de Stadt Godts, van ghelijcke voort-teelingh, en aen welck gheslacht men in de teelingh meer toe-eygenen moet.

Cap. XXVI. Van 't rooven der ghener, die op pypen en snaren spelen.

HEt is genoegh bekent dat de Beeren, ghelijck oock de Dolfijnen, Herten, Schapen en Kalven, jae oock de Lammeren, groot vermaeck in de lieffelijcke spelen hebben; en oock dat sy door het schrickelijck gheluyt van hoornen of trompetten soodanigh van 't groot vee ghejaeght worden, dat sy, 't gedruys hoorende, sich in de lange wegen en paden der bosschen verschuylen. De Vee-harders, niet onkundigh hier in zijnde, spelen, als sy van de Beeren wegh-gevoert zijn, gedurighlijck op tweehoornige pypen, tot dat de Beer, van honger gheparst, wegh gaet, om voedtsel voor hem te soecken. Sy nemen dieshalven oock de hoorn van een Geyt, en somtijds van een Koe, daer meê sy een schrickelijck gheluyt maken, op dat sy, het wildt verschrickt hebbende, onbeschadight weêr by hun vee, dat verstrooyt is, souden komen. Sy draghen

dese tweehoornige ruyspyp, die sy in hun tael ghewoonelijck Seecpipe, of sackpyp, noemen, by sich naer de weyden, en zijn van de natuur dus geleert, op dat de Schapen en 't vee gratighlijcker souden eten, en dichter in de weyden by malkander blijven.

Cap. XXVII. Van de dans der Littausche Beeren.

DE Russen en Littauwers, die in d'Oosterlijcke deelen naest aen de Sweedtschen en Gotten zijn, achten voor een groot en sonderlingh vermaeck, altijdt eenighe wilde en wreede beesten, die ghetemt zijn, en naeukeurighlijck naer hun believen luysteren, aen hun handt te hebben. En op dat dit te spoediger sou geschieden, soo sluyten sy hen, soo haest als sy in de bosschen ghevanghen zijn, en voornamelijck de Beeren, in holen, of in ketenen, en laten hen soodanigh hongher lijden, dat sy mager worden, en laten hen van een, of meer meesters, ghelijckelijck gekleedt, spijs en voedtsel toe dienen, op dat sy door dese middel ghewennen souden met hen te spelen, en hen aen te raken, jae oock als sy los zijn. Sy brengen hier oock een soet gheluyt van speelpypen by, daer in dese beesten groot vermaeck scheppen, om hen tot danssen, en tot aengename sprongen te ghewennen. Sy leeren hen oock, sich door een wanschickelijck gheluyt van trompetten, als door een gheweldigher teecken, op hun voeten op te rechten. d'Eyndelijcke oorsaeck hier af is, dat sy met een hoedt, die sy in hun voorste klaeuwen ghevat hebben, en op hun achterste voeten gaende, dansloon van d'aenschouwers van de dans, en voornamelijck van de vrouwen en maeghden, souden eysschen. Indien de

gift te weynigh schijnt, soo morren sy op de wenck van hun bestierder, en, hun hooft schuddende, versoecken dat men de penningh vermeerderen sal. In deser voegen verkrijght dese sprakeloose bedieder, die onkundigh in de tael der vreemde Landen is, daer dese schouwspelen ghedaen worden, groot ghewin door het teecken van een stom beest. Dit schijnt echter niet te gheschieden op dat de genen, die dus reysen, alleenlijck van dese sobere winst souden leven: want dese geleyders der Beeren bestaen ten minsten in een ghetal van ses of twaelf stercke mannen. Sy hebben oock somtijdts in hun gheselschap de soonen van groote Edellieden en Vorsten, die door dese boertighe spelen de verre-gelege landen, de zeden der volcken, 't onderscheyt der plaetsen, de wapenen, en d'eendracht der Vorsten leeren kennen. Maer dewijl men somtijdts heeft bevonden, dat sy in Duytslandt de reysighers afgheset, en den Beeren voorgheworpen hebben, om verslonden te worden, soo heeft men strenghe wetten teghen dese bedriegeryen ghemaeckt, op dat sy voortaen niet meer in Duytslandt souden komen.

Cap. XXVIII. Van de gheswindtheyt der Beeren.

MEn vindt noch een ander schouwspel, namelijck dat de Beeren, ghevanghen zijnde, te scheep gevoert worden, en met op- en af-klimmen langhs de touwen aengename oeffeningen vertoonen, die somtijdts oock nut zijn, ten opsicht van d'onverwachte uytgangh der dinghen. Want de Historien der Landtschappen verhalen dat seecker man door dese middel van een zee-rover, sijn vyandt, verlost wierd: vermits de roover in 't aen-

vanghen van sijn boosheydt verschrickt wierd, om dat hy van verre menschen (ghelijck hy meende) tot beschermingh van 't schip, gelijck de gewoonte is, uyt de mast langs de touwen op- en af-klimmen sagh. De ghenen, die hy sagh, waren gheen anderen, dan jonge Beeren, die in de touwen speelden. Wyders, 't is noch een aengenamer schouwspel dat hen, naer 't water buyten de schepen siende, een groote en wonderlijcke menighte van Zee-kalven voorkoomt, die, ghelijck of het veel Varckens waren, hier en daer rondom het schip swemmen: in voegen dat sy met lange haken, daer hoecken en touwen aen vast ghemaeckt zijn, van de scheepslieden ghevanghen worden; ghelijck oock andere beesten, die het ghevange Zee-kalf, 't welck ysselijck tiert, naer de wijse van de Varckens, poogen te helpen. Jae men sendt oock de Beeren uyt, om te swemmen, op dat de Zee-kalven, hier over verwondert zijnde, van hen ghevanghen souden worden. Men vanght hen oock op een andere wijse, namelijck als sy by storm, en donder en blixem sich hoogh opheffen.

Cap. XXIX. Van de Beeren, die raden draeyen.

OP dat de getemde Beeren, als of sy alleenlijck tot de schouwspelen bewaert waren, de spijs niet onnuttelijck souden verteeren, soo worden sy in de Hoven der groote Heeren tot de raden gevoeght; jae soo dat sy, een of twee, of meer aen malkander ghekoppelt, het ghewicht van 't water, of andere dingen uyt de putten souden opwinden. Dit wordt met emmers gedaen, die hier toe passen, en niet alleenlijck groot, maer oock besonderlijck daer tot gheschickt zijn. Sy worden tot dit werck

niet eyghentlijck, maer oock het voort-trecken van groote wagens ghebruyckt: om dat sy groote sterckheydt in hun schouders, voeten en lendenen hebben. 't Wordt oock niet vreemt geacht, dat sy, op hun achterste voeten staende, sacken of hout ter plaets, daer men 't begeert, dragen, of tot wachters in de poorten der groote Heeren gheschickt worden, op dat 'er gheen schadelijcke beesten in souden komen. Sy spelen, terwijl sy noch kleyn zijn, een wonderlijck spel met de kinderen van 't huys, sonder hen eenigh leedt aen te doen.

Cap. XXX. Van de Vossen, en van hun listen.

IN de bosschen der Noordsche Landen zijn swarte, witte en roode Vossen, oock soodanigen, die kruyssen op de rugh draghen, en anderen, die met een Hemelsche verwe overspreydt zijn. Sy zijn echter alle aen een selve boosheydt en list deelachtigh. De swarte vellen worden kostelijcker dan d'anderen geacht; om dat de Moskovische Vorsten gewoonelijck de soodanigen gebruycken. Daer nae volghen de vellen, die van de natuur met een swart kruys op de rugh gheteeckent zijn, uyt oorsaeck van de meeste verçieringh, en grootheydt der vellen: vermits de Vos die niet, dan als hy oudt begint te worden, verkrijght. Dese vellen, gelijck de swarte, worden in de groote koophandel der Moskoviten, Russen en Tarters dier verkocht, schoon de swarte vellen niet buyten vermoeden van bedrogh zijn, om dat sy dickwijls door een valsche kleur, namelijck met de roock van peckige Denne-boomen, en Pijn-boomen, vervalscht zijn. De witte vellen zijn niet in soo hooge achtingh, en hebben een Hemelsche verwe, of zijn blaeu-

verwigh, uyt oorsaeck van de menighte, en van 't uytvallen des hayrs. Want sy houden niet soo vast, en vallen ghewoonelijck uyt, vermits het hayr niet soo diepe wortelen heeft, en niet soo vast aen de huydt blijft hangen. Doch de ghenen, die naeuwe toesicht op dese toestel hebben, en de nuttigheydt bevorderen, maken gemenghde deeckens van verscheyde vellen, om de koude te verdryven, en tot gebruyck der gener, die slapen: om dat sy, als men die warm aendoet, een groote walmte veroorsaken. Sy zijn licht, en passen wel voor d'oude lieden. De roode Vossen, die in grooter ghetal dan al d'anderen zijn, worden daer oock ghevonden, en lichtelijck op 't spoor, dat sy in 't sneeu nae sich laten, door de loosheydt der Jaghers, en door de geswintheydt der Honden gevangen; gelijck oock de Hasen, Beeren, Herten, Wolven, Lyncen, die sich door hun eyghe voetstappen, en des Somers door de reuck der Honden verraden.

Cap. XXXI. Van de bedrieghelijcke list der Vossen.

DE Vos, van honger, koude, en sneeu gheparst, loopt naer de plaetsen en wooninghen daer menschen zijn, en bootst het gebas der Honden na, op dat de beesten van 't huys by hem souden komen. Wyders, hy houdt sich oock als of hy doodt was, en, op sijn rugh legghende, en sijn adem inhoudende, steeckt de tongh uyt. De voghelen, onvoorsichtighlijck neêrdalende, als om van een krengh t'eten, worden dan van hem met een open mondt ghevat, en verslonden. Dat meer is, als hy hongher heeft, en niet om t'eten vindt, soo wentelt hy sich om in roode aerde, op dat hy als bloedigh sou schijnen, en, sich op 't landt uytstreckende,

houdt sijn adem in. De voghelen, hem sonder adem, en met de tongh uyt de mondt leggen siende, wanen dat hy doodt is. Maer sy, neerdalende, bevinden sich van hem ghevangen, en worden van hem verscheurt. Voorts, hy, siende dat hy d'Egel, om sijn scherpe pennen, niet in sijn gheweldt kan krijgen, gaet op sijn rugh legghen, en, het sachte deel des lichaems quetsende, doodt hem dus. Als hy sich oock van de menighte der Wespen wil ontslaen, verberght hy sich in een hol, en steeckt sijn staert uyt, en, siende dat sy die by hoopen ingenomen hebben, en dat sy in het dicke hayr verwardt zijn, komt daer uyt, en doodt hen met wryven aen een steen of boom, op dat hy hen, doodt zijnde, eten sou. Hy belaeght by nae op een selve wijse de Kreeften en visschen, met op de strandt te swerven, en sijn staert in 't water te steecken: want de visschen, op dese vreemdigheydt toeschietende, en sich in 't hayr verwarrende, worden terstondt daer uytgetrocken. Wyders, als hy Vlooyen heeft, soo neemt hy een bundel van sacht hooy, met hayr bewonden, in sijn mondt, en begeeft sich, van achter beginnende, allenghs in 't water, en dompelt eyndelijck sijn geheel lichaem onder, op dat de Vlooyen, het water ontvliedende, naer 't hooft souden loopen. Hy haelt daer nae oock sijn hooft onder, op dat sy in 't hooy souden vlieden, en, dit gedaen hebbende, laet het hooy in 't water, en swemt self daer uyt. Dat meer is, hy, honger lydende, veynst met de Haes te spelen, en vat en verslindt hem terstondt, soo hy niet met de vlucht, ghelijck ghemeenelijck gebeurt, sijn leven berght. Hy, sich een Hondt veynsende, ontgaet oock dickwijls de Honden door sijn gheblaf. Maer hy verberght sich noch beter, als hy sich aen een tack hanght, en door dese middel de Honden doet doolen, vermits sy niet weten wat spoor sy

volghen sullen. Hy bedrieght oock somtijdts de Jagher en Honden, als hy, onder een kudde van Geyten komende, een daer af aentast, en op haer rugh springht, op dat hy door het snel loopen van de Geyt, die geswindelijck de vlucht kiest, uyt oorsaeck van de moeyelijcke opsitter, te snelder weghraken sou. Want de Jager, siende dat d'andere Geyten volgen, en vreesende dat hy de geheele kudde sal verstrooyen, roept de Honden weêrom, op dat hy niet veel Geyten sou quijt raken. Hy, in een strick gevangen, bijt somtijdts sich self de voet af, om dus wegh te komen; maer als hy geen middel tot ontvluchten siet, soo houdt hy sich als of hy doot was, op dat hy, van de strick ontbonden, ter vlucht ontvluchten sou. Voorts, als de Hondt hem vervolght, en hem, achterhaelt zijnde, pooght te vatten, soo strijckt hy sijn hayrighe staert over 't aenghesicht van de volgher, en bedrieght dus de Hondt, tot dat hy aen de schuylhoecken der bosschen gekomen is. Ick self heb in de klippen van Noorwegen een Vos gesien, die met sijn groote staert veel Kreeften uyt het water trock, en daer nae verslondt. Seker, dit schouwspel is niet vreemt, dewijl gheen visschen soo seer, als de Kreeften, in eenigh dingh, voornamelijck dat ruygh is, blyven hangen. Hy treckt oock dickwijls de gedrooghde visschen uyt, die in 't water gheleght zijn, om weeck te worden. De genen, die van 't voet-euvel gequelt worden, ghenesen, als sy het warme vel van dit beest aftrecken, en dat om de voeten binden. Het smeer van dit beest, op d'ooren en leden van de geen, die 't voet-euvel heeft, gheleght, is oock seer dienstigh. Sijn smeer is goet teghen de ghenen, die buyck-pijn en andere quellinghen hebben. Een kindt, dickwijls van de harssenen van een Vos etende, sal nimmer de vallende sieckte krijghen. De Noordsche volcken ghebruycken door ervarentheydt dese en

dierghelijcke dinghen voor ghemeene gheneesmiddelen.

Cap. XXXII. Van de wreedtheydt der menschen, die door betooveringh in Weerwolven verandert zijn.

IN de viertijdt van Christus geboorte, des nachts, vergadert, op een ghesette plaets, die sy onder malkander besproken hebben, een groote menighte van Wolven, die van menschen, in verscheyde plaetsen woonende, dus verandert zijn. Dese menschen, anders Weerwolven ghenoemt, bedryven daer na in de selve nacht, een schrickelijcke wreetheydt, soo teghen het menschelijck gheslacht, als teghen d'andere dieren, die niet wreedt van aert zijn: in voeghen dat de ghenen, die dese Landen bewoonen, grooter schade van dese, dan ooyt van de waere en naturelijcke Wolven ontfanghen. Want sy (gelijck men voorseker heeft bevonden) bestormen met een gruwelijcke woede de wooninghen der menschen, die sich in de bosschen onthouden, en pooghen de deuren oock te breecken, om soo wel de menschen, als d'andere dieren, die daer hun verblijf hebben, te dooden. Sy loopen oock in de bier-kelders, daer sy eenige tonnen met Bier of Meê uytdrincken, en de leghe vaten in 't midden van de bier-kelder d'een op d'ander stapelen: in 't welck sy van d'eyghe en naturelijcke Wolven verschillen. d'Inwoonders van dese Landen wanen dat de plaets, daer sy in die nacht gerust hebben, een sonderlinghe kracht tot voorseggingh heeft: want indien yemandt daer op eenigh ongheluck ontmoet, namelijck dat de wagen omvalt, en hy self in 't sneeu geworpen wordt, soo beelden sy sich vastelijck in, dat dese in dat

jaer sal sterven, ghelijck sy dit sedert langhe tijdt door ervarentheydt bevonden hebben. Tusschen Littauwen, Samogetia en Curonia is een muur, seecker overblijfsel van een verwoeste Burght, by de welcke op seeckere tijdt van 't jaer eenighe duysenden van dusdanighe Weerwolven te samen komen, op dat yeder sijn gheswintheydt in 't springen sou toonen. De genen, die niet over dese muur konnen springhen, (ghelijck dickwijls aen de soodanighen, die vet zijn, ghebeurt) worden van hun Oversten met geessels gheslagen. Voorts, men versekert vastelijck, dat 'er onder dese menighte oock Grooten van dat landt, en van de hooghste Adel zijn. De middel van dese veranderingh, die ten hooghsten teghen de natuur strijdt, wordt van de gheen, die in dese toovery ervaren is, door toeschencken van bier in een kroes, (soo de gheen, die tot dit ongheoorloft gheselschap ghevoeght wordt, dese dranck aenneemt) met seeckere bygaende woorden, gegeven. Dese dan kan daer nae, soo dickwijls als hem goet dunckt, met sich in een kelder of verborge plaets van 't bosch te begheven, de ghedaente van mensch gheheel in de ghestalte van een Wolf veranderen. Voorts, hy kan naer sijn believen, naer verloop van eenighe tijdt, dese schijn verlaten, en die daer na weêr aennemen.

Cap. XXXIII. Voorbeelden van menschen, die in Wolven, en daer na weêr in menschen verandert zijn.

MAer laet ons nu tot de voorbeelden komen. Seker Edelman, een lange wegh deur 't bosch reysende, had by sich eenighe Boeren van dienstbare staet, die in dese toovery niet onbedreven waren, ghelijck 'er veel van soodanighen in die ghe-

westen ghevonden worden. De dagh gingh ten avondt; en hy moest sich oock bereyden om in 't bosch te vernachten, om dat 'er gheen herberghen daer omtrent waren. Sy wierden daer na van honger en gebreck gedruckt. Een van hen stelde eyndelijck een spoedige raedt voor, te weten dat d'anderen sich stil souden houden, en gheen ghedruys maken, schoon sy yets sagen. Hy seyde dat hy van verre een kudde Schapen sagh weyden, en dat hy bevorderen sou, dat sy, sonder groote arbeydt te doen, een daer af souden krijgen, om dat te braden en t'eten. Hy begaf sich daer nae terstont in het duystere bosch, om van niemandt ghesien te worden, daer hy de ghestalte van een mensch in een Wolf veranderde. Hy viel daer nae met groot gheweldt op de kudde Schapen in, en, een uyt de hoop gheruckt hebbende, vloodt daer meê weêr naer 't bosch, en braght het, een wijl daer nae aen de wagen, in de gedaente van een Wolf. Sijn mackers, van dese roof meêwustigh, ontfinghen die met groote blyschap, en verborghen haer heymelijck in de waghen. Maer de gheen, die sich in een Wolf verandert had, keerde weêr naer 't bosch, en nam weêr de menschelijcke ghedaente aen. Daer ghebeurde oock in Lijflandt, weynigh jaren gheleden, tusschen de Gemalin van seker Edelman, en sijn knecht (die sy daer in grooter ghetal hebben, dan in eenigh ghewest der Christenen) dat sy hier over verschil hadden of de menschen in Wolven verandert konden worden. De knecht, hier op uytbarstende, seyde dat hy terstondt een voorbeelt van dese saeck wilde bybrenghen, indien men dit aen hem wilde veroorloven. Hy tradt alleen in de kelder, daer hy, in de ghedaente van een Wolf, niet langh daer na uytquam. Hy wierd terstont van de Honden vervolght, die hem, over 't veldt naer 't bosch vluchtende, 't oogh uytbeeten, schoon hy

sich heftelijck verweerde. Hy quam in de volgende dagh weêr by sijn vrouw, en had sijn een oogh verlooren. Eyndelijck, men bevindt oock by varsche gheheughenis, dat de Hertogh van Pruyssen, weynigh geloof aen soodanige tooveryen gevende, seker man, in dese boosheydt ervaren, en in banden ghesloten, dwongh, dat hy sich in een Wolf veranderen sou; 't welck oock soo gheschiedt is. Hy beval daer nae dat men dese met vuur sou verbranden, op dat dusdanigh een afgodery niet ongestraft sou blyven. Want soodanighe boosheden worden naer de Goddelijcke en menschelijcke wetten strengelijck gestraft.

 

Eynde van 't Achtiende Boeck.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

landen