Toonneel der noordsche Landen

[p. 398]

Het XVII. Boeck, van Olaus de Groote, Aertsbisschop van Upsalen, in 't kort begrepen, in 't welcke verklaert wordt van de tamme Dieren.

Voorreden.

GElijck 'er veelderhande en verscheyde soorten van Dieren in de werelt gevonden worden, die naer hun landen en naturen geschickt en verdeelt zijn, als Elefanten, Kamelen, Luypaerden, Leeuwen, Struyssen, Tygers, Simmen, en meer andere diergelijcke beesten, die in warme landen een weêrgadeloos ghetal, sonder dickheydt van hayr, vermenighvuldight zijn; soo worden in de koude Landtschappen noch meer beesten ghevonden, maer dick van hayr, om de felle koude van de Winter te konnen verdrijven: ghelijck witte en swarte Beeren, hooghe wilde Ezels, lange opgheschoote Rangiferen, wreede Wolven, slockerighe Brassers, deursichtighe Lyncen, bedriegelijcke Otters, ghenesende Bevers, wilde Geyten, loose Vossen, wit en swart, en andere beesten, die elders onbekent van natuur en naem zijn, en van de welcken wy in de volgende Capitte-

[p. 399]

len by ordeningh naerstighlijcker sullen handelen; voornamelijck om dese oorsaeck, dat een Godvruchtigh aenschouwer bekennen sou hoe wonderlijck de liefde en genegentheydt van de groote Schepper in al sijn schepselen is, die over de geheele werelt onder sijn schickingh staen, en voornamelijck in de koude Hemelstreeck van 't Noordsche gewest, door een ingheboore voorsichtigheydt, bewaert worden; te weten op dat men, als d'aerde, van alle zyden met Sneeuw en Rijm bedeckt is, en geen voedtsel geven kan, niet alleenlijck sou leven, maer oock geslacht voeden en opbrenghen, en in de strenghste Hooftstoffen ongeschonden blijven.

Cap. I. Van de Rammen en Lammeren.

IN de Gotsche Zee is een eylandt, het Koninckrijck de Gotten en Sweedtschen onderworpen, Gotlandt, dat is Goetlandt, van al den genen, die daer handel en verkeeringh hebben, dus ghenoemt, voornamelijck om dat het onder de Noordsche Eylanden met recht, om veel gaven van de natuur, gheluckigh en overvloedigh ghenoemt en verbreydt magh worden. Dit Eylandt brenght Rammen of Hamelen voort, die veel grooter en stercker, dan alle anderen, zijn, en drie of vier hoornen aen 't hooft hebben. Sy worden door dese hoornen soo verwoedt, dat sy, indien sy niet afgesaeght, of afgehouwen worden, in de tijdt van hun paringh, d'andere beesten beschadighen, en oock niet naer 't ghebiedt van hun Harders luy-

[p. 400]

steren. Sy draghen langhe en sachte wol, die ick, tot een fijn kleedt ghemaeckt, eertijdts te Romen grootelijcks van de Werckmeesters heb hooren prijsen. Kort, de Noordsche Landen hebben over al de volheydt en overvloedt van groote Rammen en Schapen, daer d'Oyen oock kromme hoornen draghen. Daer zijn veel plaetsen naer de Noord-Pool, daer de Rammen en Schapen, ghelijck oock de Stieren en Koeyen, gheen hoornen hebben.

Cap. II. Van d'Ossen en Koeyen.

DE Noordsche Landen, en voornamelijck Vermelandt en Dalen, ghelijck oock de Landtschappen der Wester-Gotten, hebben voortreffelijcke Ossen, uyt oorsaeck van de vruchtbare weyden. Dese Ossen wassen jaerlijcks aen, niet soo seer in grootheydt van lichaem, als van ghetal. Noorweghen, Sweden en Finlandt hebben oock dierghelijcke Ossen, die bequaemelijck in de Somer tot de waghens, en in de Winter tot de sleeden, en oock ten dienst der landen, ghebruyckt worden. Men besight dese ossen, gelijck oock de paerden, tot het voort-trecken van de ploegh. Maer de Koeyen worden nooyt gheleert de waghens voort te trecken, of de landen te ploeghen; dat meer is, sy worden tot gheen arbeydt geschickt, op hoop van dat sy jonghen voortbrengen sullen. Dese Kalven, die sy voortghebraght hebben, worden, schoon noch jongh en teer zijnde, van hun moeders afghetrocken, en gewoonelijck, in 't bitterste van de koude, in stoven, die besonderlijck hier toe ghemaeckt zijn, ghebraght, daer sy opghevoedt worden. Als de Winter boven ghewoonte langh en strengh is, soo eten de beesten schorssen van Eycke-boomen,

[p. 401]

in plaets van hooy of stroo. Maer sy nemen des Somers, als de nachten oock licht zijn, hun weyde onder de toesicht en versorgingh van hun Harders, die de wacht over hen houden, uyt oorsaeck van de quade wormen en Kevers, of Koorenbyters, die van de Harders met de roock van peck, dat door d'aensteeckingh der Pijn-boomen over al brandt, verbrandt of verdreven worden; doch niet geheel; want als de Herfst-tijdt aenkoomt, soo kruypen dese Kevers of Koorenbyters in de huyt der magere Ossen, daer sy de gheheele Winter langh blijven, op dat sy in de Lenten daer weêr uyt souden kruypen, en hun waert plagen: gelijck de Rupsen de bladen der boomen af-eten, in welckers zaetbladen sy gherustelijck de Winter overbrenghen. Maer d'Ossen, die van dese wormen geplaeght zijn, worden van d'anderen, soo naeuw, als 't moghelijck is, afgescheyden, om besonderlijck gemest en gheslacht te worden. Men bevindt dan dat de huyt tot op de rugh, ghelijck een sift, deurboort is: in voeghen dat sy, door eens anders smette te minder gelden. Maer sy worden in soodanighe plaetsen gesonder bewaert, en haestelijcker vet ghemaeckt, daer sy niet van de vliegen en kefers gesteecken en geplaeght worden, en daer sy de vol-op en ruymte van groene kruyden hebben.

Cap. III. Van de Noordsche Paerden.

DE Noordsche Paerden zijn middelmatigh groot, maer wonderlijck sterck en snel, om over de berghen en steenachtighe weghen te gheraken. De Sweedtsche en Gotsche Paerden zijn seer bequaem om over moerasschen en hooghe heuvelen, en over diepe dalen, met groote geswintheydt

[p. 402]

te loopen, sonder in lange tijdt eenight eten te krijghen. d'Oelandtsche Paerden worden, om dat sy kleyn zijn, meer tot vermaeck, dan tot d'arbeydt gheschickt, schoon men daer in eenighen, van een ander gheslacht zijnde, vindt, die uytmuntende en arbeytsaem zijn. De Finlandtsche Paerden hebben oock veel goede hoedanigheden.

Cap. IV. Van d'Oorloghs-paerden.

DEn Paerdentuysschers wordt, door een openbaer verbodt, niet alleenlijck verboden de grootste paerden, die in de Noordsche Landen voortghebraght worden, en voornamelijck in 't Rijck der Wester-Gotten, uyt het landt te voeren, maer men beveelt hen oock stricktelijck ghenoegh dat sy die in d'oeffeningen en tucht van d'oorlogh, en in alle gebruyck der wapenen, tot beschermingh en voorstandt van 't Vaderlandt, sullen opvoeden, bewaren, en bequaem maken. Want soodanighe paerden, tot de groote koude, en tot d'oorloghen in de Winter (in welcke tijdt sy in de Noordsche Landen meest gevoert worden) gewendt, zijn seer verduldigh in de koude, en dragen onvertsaeghdelijck, met groote moedt en sterckheydt, en met een geswinde loop, sonder eenighe verhinderingh, de ghewapende opsitter ter plaets, daer hy hen stiert. Sy mogen dieshalven met alle dappere en moedige paerden, die Spanjen, Napels, Vranckrijck en Duytslandt voortbrengen, wel gheleken worden, soo sy misschien niet verdienen dat men die boven hen stelt. Hoe wel sy in geswintheydt van loopen niet by d'Africaensche, Numidische of Turcksche paerden te ghelijcken zijn, soo wordt echter dese gheswindtheydt met een wonderlijcke stoutheydt

[p. 403]

en sterckheydt vergolden; en men bevindt dat sy, naer de natuur van 't volck, en naer de hoedanigheydt van de tijdt en plaets, tot de grootste oorlogen dienstigh zijn.

Cap. V. Van de Katten.

DE Katten, in 't Grieksch Aelure ghenoemt, worden in de Noordsche Landen tamelijck groot, en veel in getal, voornamelijck wit van hayr, ghevonden; die niet alleenlijck de huysen en menschelijcke wooningen, schueren en graensolders, maer oock de velden, dicht aen de huysen gelegen, met een wonderlijcke behendigheydt van de Ratten en Muysen suyveren. De wilde Katten, die sich in de bosschen onthouden, leven van de vogelen en kleyne beesten, die sy belaghen en vanghen. De vellen van dese Katten, in de kleederen gevoedert, zijn in de Winter heel dienstigh om de koude te verdryven.

Cap VI. Van de Bocken en Geyten.

DE Noordsche Landen hebben veel grooter overvloedt van Bocken en Geyten, dan eenige andere plaetsen van Europa, uyt oorsaeck van de weyde op de berghen, en de naeuwe toesicht van de Harders der Geyten. De Bocken van dit landt zijn groot van lichaem, dick van beenen, kort en dick van neck, krom en dun van ooren, kleyn van hooft, langh, dick en gladt van hals, hoogh en breedt van hoornen, sterck, moedigh en strijdtbaer, jae soodanigh, dat sy, doch met hulp van de

[p. 404]

Honden, niet schricken teghen de Wolven te strijden. Sy zijn by nae alle wit van hayr, gelijck oock de Geyten. Sy geneeren sich in de Winter met de schorssen van Pijn-boomen, Mosch- en Popeliertacken. Hun vellen worden, om winst en voordeel te doen, by tienen tseffens, in groote schepen gheladen, en naer de gewesten van Duytsland gevoert, van daer men hen sedert breeder over de gheheele werelt verspreyt: gelijck oock hun Kaesen, om de kracht van hun voedtsel, en ghenees-middel, te weten swaer en grof van suyvel, en dick van lichaem. d'Inwoonders eten het raeuwe Geyte-vleesch, dat gezouten, en in de Son en windt gedrooght is, veel liever, dan het gheen, dat terstont gheslacht wordt; en dit in de Somer, en in de tijdt van de landtbouwingh.

Cap. VII. Hoedanighe giften men aen de Nieuw-ghehuwden gheeft.

DE Noordsche volcken hebben voor een ghewoonte, dat sy de Nieuw-gehuwde vrouwen, van 't ghemeen volck, om een begin van hun huyshoudingh te maken, en hun huysghewaedt te vermeerderen, mildelijck met het wijfje van een Varcken, Schaep en Koe beschencken, en aen de Nieuw-ghehuwde man een Veulen, Hondt, Kat en Gans vereeren.

Cap. VIII. Van de Rangiferen.

IN de Noordsche gewesten der beyde Bothnien, (want dus worden d'uytterste Landen van 't

[p. 405]

Noorden, als van de bodem des vats, ghenoemt) en van Groot-Laplandt is een driehoornigh beest, de Herten ghelijck, maer veel grooter, stercker en gheswinder, en om twee oorsaecken Rangifer, of Tackdrager genoemt. d'Eerste oorsaeck is dat het lange hoornen, gelijck tacken van Eycke-boomen, op 't hooft draeght; d'andere is dat het ghereedtschap, 't welck aen de hoornen, en borst vast ghemaeckt werdt, en daer meê het in de Winter de sleeden voort-treckt, in hun moederlijcke tael Rancha en Locha ghenoemt wordt. Twee van dese hoornen, grooter dan d'anderen, staen op een selve plaets, als de genen, die 't Hert heeft. Maer sy zijn veel tackigher en breeder; want sy hebben vijftien tacken. d'Ander, in 't midden van 't hooft staende, is korter van tacken, en niet soo sterck. Het hooft, van alle zyden teghen de vyandelijcke beesten, en voornamelijck teghen de Wolven ghewapent, vertoont een wonderlijcke çierlijckheydt onder d'andere vreemde beesten. De spijs van dit beest, voornamelijck in de Winter, is wit Berg-mosch, boven op de grondt met sneeu bedeckt. Dit beest weet, door d'ingevingh van de natuur, ghelijck het wilde Paert, het sneeu, schoon dick legghende, te deurbooren, om sijn voedtsel te soecken. In de Somer eet het bladen en tacken van boomen, beter al gaende en staende, dan al buckende gras en kruyden, uyt oorsaeck van sijn hoornen, die al te seer naer vooren gheboogen zijn, om welcke oorsaeck het in 't eten van sijn hooft scheef en overzyde moet houden. Het heeft een hayrige hals, ghelijck een paert, voeten die in twee ghespleten, en by nae rondt zijn, van de natuur aen hem ghegheven, op dat het, oock een man op hem hebbende, over de hooge sneeuwbergen, in diepe dalen, over velden en dichte heuvels sou loopen.

[p. 406]

Cap. IX. Van de nuttigheydt van dit beest.

DEse beesten, tam ghemaeckt zijnde, gheven, gelijck het ander groote vee, veel nuttigheyt en voordeel aen hun meesters, te weten in melck, vellen, zenuwen, ghebeente, 't hoorn van hun voeten, de hoornen aen hun hooft, hayr, en aen hun vleesch, dat lecker om t'eten is. Eenighe inwoonders van die Landen hebben tien, vijftien, dertigh, seventigh, hondert, drie hondert, of vijf hondert van soodanighe beesten, die onder de toesicht der Harderen naer de weyden geleydt, en weêrgeleydt, en, uyt oorsaeck van de Bergh-wolven, die daer graselen gaen, en wreeder dan d'anderen zijn, in de stallen besloten worden. Dese beesten, in andere Landen ghebraght, en voornamelijck in de genen, die over zee gelegen zijn, konnen niet langh leven, uyt oorsaeck van de veranderingh des luchts, en der aerde, en om d'onghewoone spijs, soo sy niet van een Harder, die sy gewendt zijn, gevoedt worden: ghelijck men beschreven vindt dat de deurluchtighste Vorst, Steno Stur de Jonghe aen Frederick, Hertogh van Holsteyn, ses van dese beesten gesonden, en twee, man en vrouw, gehuwde lieden, Laplanders zijnde, tot bewaerders daer by ghevoeght heeft. Desen, soo wel de menschen als de beesten, uyt hun geboorte landt gevoert, en onder 't ghebiedt van anderen gebraght, van hun besondere besorgingh berooft, bleven niet langh in 't leven, om dat de ghewoone rust, en de ghewende middel van leven hen benomen was. Desghelijcks wierden oock, omtrent in 't jaer ons Heeren vijftien hondert drie- en dertigh, van Gustavus, Koningh van Sweden, aen eenige deurluchtighe Hee-

[p. 407]

ren van Pruyssen tien diergelijcke Rangiferen, vijf mannetjes en vijf wijfjes, ghesonden, soo tot d'aenschouwingh, als tot voort-teelingh, die men in de bosschen liet loopen, en vryheydt gaf. Maer men heeft sedert niet bevonden of de veranderingh van plaets tot voortbrengingh van gheslacht ghedient heeft.

Cap. X. Van de waghens, die van de Rangiferen voortghetrocken worden.

MEn moet aenmercken dat 'er twee soorten van Rangiferen zijn, namelijck wilde en tamme, die, getemt en gewendt zijnde, groot voordeel tot de menschelijcke saken doen, terwijl d'anderen, die noch wildt zijn, in de wildernis ghelaten worden, om tot vermeerderingh van hun geslacht te paren, en ondertusschen door 't jagen gevangen te worden. De genen, die men tam gemaeckt heeft, worden tot wagenen geschickt, en sleepen alle wagenen, schoon swaer geladen, over landen en velden. De Waren, die sy voort-trecken, zijn kostelijcke vellen, laeckenen, en verscheyde soorten van visch. Want de Laplanders zijn ten meestendeel al visch-eters, en leven van d'onuytputtelijcke visschery der vruchtbare wateren, gelijck wy daer nae aenwijsen sullen, als wy van hun verscheyde oeffeningen spreken. Hun wegh is in vlacke dalen, naer de zyde van Noorweghen, daer sy dickwijls naer toe trecken, als de naeste plaets aen hen zijnde, en het bequaemste volck tot ghetrouwe onderhoudingh van de vrientschap, om daer hun Waren te vermangelen. De genen, die beleyders van dese wagenen zijn, worden met een gemeene naem van dat volck Quenar ghenoemt, die, indien sy 't goet-

[p. 408]

vinden, of soo de noodt sulcks vereyscht, hondert en vijftigh duysent schreeden, dat is dertigh Gotsche of Duytsche mylen voort-reysen; en nochtans wordt de loop van dese beesten niet lichter, dan die van de paerden geacht.

Cap. XL. Van de Winter-sleeden der Rangiferen.

DE voorghenoemde Laplanders verkrijghen oock wonderlijck ghemack van 't ghebruyck der winter-sleeden, voornamelijck om dat sy door de gladdigheyt deser sleeden, met de sneeu gelijck, verre reysen, naer de plaetsen, die tot de vermangelingen der Waren geschikt zijn, afdoen, gelijck wy hier voor, in 't elfde Boeck, van de ghestalte deser sleeden, aengewesen hebben. Daer is oock een verbodt, dat men hen niet aen de vreemdelinghen sal leenen, uyt oorsaeck van de gheswintheydt haer oorsprongh heeft uyt de vellen der jonghe Rangiferen, onder dese sleeden ghevoert, voornamelijck met dese wetenschap, dat het voorste deel van 't vel voorwaerts onder de sleede vast ghenaeyt wordt. Hier door wordt te weegh gebraght dat het hayr, naer buyten gekeert, niet alleenlijck een gladdigheydt van voort te gaen, maer oock van te staen geeft, op dat de voerman niet achterwaerts sou vallen: want andersins sou de reys over hooge berghen nooyt voorgenomen, of nooyt volbraght worden. Jae de reysigers zijn gewendt, door dese middel, met ghespanne boogen, en met pylen, de wilde Rangiferen op de jacht te vangen.

[p. 409]

Cap. XII . Van de nuttigheydt der deelen van dit beest.

DE melck wordt tot daghelijcks voedtsel van 't huys geschickt, en 't wey is dienstigh tot de dranck. Het vel is dienstigh tot decksel der menschen, soo wel aen 't lichaem, als op het bed: jae het wordt oock tot de zadels en malen der ruyters, en tot de blaesbalcken van verscheyde Ambachtslieden ghebruyckt; want het is seer vast en sterck, en duurt heel langh. De zenuwen worden in plaets van vlas, dat daer niet wast, uyt oorsaeck van de groote koude, gebruyckt, en gelijck garen, om de kleederen te naeyen, bereydt; gelijck hier voor, in 't vierde Boeck, van de samenbindingh der schepen, by gebreck van yser verklaert is. De ghebeenten en hoornen worden van de booghemakers gesocht, die hen graegh teghen andere Waren verwisselen. Het hoorn is seer goet voor de ghenen, die de kramp onderworpen zijn. Het hayr is dienstigh om de zadels der ruyters te vullen, en sacht te maken, en oock om in de kussens te stoppen, om de gasten t'eeren, en de Winter te verdrijven. Het vleesch van dit beest is heel goet en ghesondt, en, ghezouten, en in de windt ghedrooght zijnde, kan veel jaren langh dueren: hoe wel by dese lieden voor een gewoonte is, dat sy het varsche vleesch, 't welck sy van de jacht ghekreghen hebben, by 't oude doen.

Eynde van 't Seveniende Boeck.