Toonneel der noordsche Landen

[p. 373]

Het XIV. Boeck, van Olaus de Groote, Aertsbisschop van Upsalen, in 't kort, begrepen, in 't welcke verklaert wordt van de verscheyde Staten en gewoonte der Noordsche volcken.

Voorreden.

NIemandt behoeft sich te verwonderen van dat in groote en ruyme Landen der Noordsche volcken, en voornamelijck in 't half eylandt Scandia, ('t welck om sijn onbekende grootheydt van Plinius een andere werelt, en van Jornandes en Paulus Diaconus de scheede of de winckel der volcken genoemt wordt) veelderhande kleederen en deckselen zijn, gelijck oock verscheyde Zeden en ghewoonten, soo wel in de samenlevingh der inwoonders, als in de verkeeringh der gener, die van buyten inkomen, en in de rechten van beyde, en met hoe groot een gherustheydt zy, ghelijck men seght, sich eertijdts aen d'oude instellingen vasthoudende, eendrachtelijck te samen leefden; in plaets dat nu, door d'aenwas van de twist, seer weynigh met hun lot vernoeght schij-

[p. 374]

nen: ^'t welck alweer niet te verwonderen is, vermits de schalcke boosheydt der menschen soo verre is gekomen, dat yeder een vernuftigh werckmeester van sijn eyge verderf geworden is. Want yeder is van buyten in sijn kleederen gescheurt ,en van binnen in sijn geest bedorven. Yeder schijnt uytterlijck de wetten te ghehoorsamen, en Zaeyt over al sijn list en bedrogh; door welckers uytwerckingh en eynde sy, vol van de grootste laster, en van alle ghehaet, uyt het leven verhuysen.

Cap. I. Van de verscheydenheyt der kleederen.

IN d'oude tijden wierden de kleederen in de Noordsche Landen, en onder die volcken heel anders ghemaeckt, dan nu, voornamelijck in d'uytwendighe en inwendighe verçieringh der vrouwen. Ick segh in d'uytwendighe verçieringh, om dat de deurluchtighe vrouwen in d'oude tijden tabbaerts droeghen, die aen de borst en armen seer engh waren: maer in d'uytstreckingh der zomen scheenen sy wonderlijck groot, jae soodanigh, dat, om dese zomen te dragen, naeuwelijcks een dienstmeydt ghenoegh was, die in dit misbruyck oock eenighsins haer vrouw gelijck wierd. Sy droegen op hun hoofden seer fijn lijnwaedt, 't welck van de Kooplieden, om winst te doen, uyt d'uytterste ghewesten, en over een schrickelijcke zee derwaerts ghebraght wierd. Sy droeghen onder dese hooftdeckselen goude kroonen, die met kostelijcke ghesteenten verçiert waren, naer dat yeder van afkomst en vermogen was. Sy gebruyckten, in plaets

[p. 375]

van een gordel of riem, op hun navel, goude of silvere platen, die met goude draden ghevlochten, en langh uytgereckt, en twee vingeren breedt waren. d'Andere vrouwen hadden seer wijde mouwen, die in 't midden spits toeliepen,en met silvere en vergulde knoopen geknoopt wierden. Wyders, de verçieringh van 't hooft was van root laecken, dat boven engh en scherp opgingh; oock met silvere knoopen, om toe of open te doen. Desen droegen oock tot hun verçieringh vergulde kroonen onder hun lijnwaedt, dat seer fijn was. En ghelijck hun tabbaerden, voornamelijck die van d'Edele vrouwen, als oock van 't gemeen volck, (uytgesondert in de waerde van 't laecken) seer engh en kort waren, soo droegen de vrouwen der burghers seer langhe tabbaerts, met vergulde platen, die voor aen vierkant waren, en van de hals tot op de zomen aen weêrzyden hinghen. De Maeghden droeghen een schouder-kleedt, daer meê d'onderhoudingh van de kuysheydt aengewesen wierd.

Cap. II. Van de kuysche verçieringh der Maeghden, en van hun strengheydt in de kuysheydt.

DE verçieringh der Maeghden dan bestondt in kostelijcke en groote goude of vergulde kroonen op hun hoofden: en tot beschermingh van de kuysheydt hingh aen de hals, van vooren en achter een syde of linne rock, die wit van verwe was, en soodanigh, ghelijck die, de welcken van de Gheestelijcken Scapulare, of Boetkleedt genoemt wordt: met welcke kleedt of rock sy al de leden van hun lichaem, als door de bestieringh van een breydel, in hun verkeeringh en ommegangh, met een wonderlijcke zedigheydt en schaemte bestier-

[p. 376]

den, sonder ooyt mannen te sien, of te spreken, dan met verlof en toelatingh van hun ouders. Jae de schaemte, die sy in hen hadden, was soo groot, dat sy, hoe wel versocht zijnde, naeuwelijcks een man in een volle vergaderingh wilden aensien, tot dat sy met de bandt des Huwelijcks ghebonden waren, en toen oock heel selden; met soo groot een kuysheydt wisten sy hun ooghen over al, jae oock van het geoorlofde, af te wenden. De Noordsche vrouwen nemen oock soo naeuwe en volstandighe acht op hun kuysheydt, dat sy, een eerlijcke ghemael verkreghen hebbende, voor een seeckere tijdt hun omhelsingen bedwinghen, namelijck met dese stantvastigheydt, dat sy in hun bed een bloot swaert, tusschen hen beyde leggen, en in deser voeghen hun samenkoomst beletten; gelijck Saxo van seker Thira, dochter des Koninghs van Engelant, verhaelt, en oock van de besondere kuysheydt veeler Maeghden van die eeuw.

Cap. III. Van de zegeningh der Katholijcke Koningen.

DE gheen, die naer de Katholijcke ghewoonte over het gheloovigh volck heerschen sal, wordt ghewoonelijck met veel en groote zegheninghen opghehoopt, op dat hy aenghenamer aen Godt, nutter aen 't volck, en voor sich self sekerder sou zijn. Maer voor eerst sweert hy gewillighlijck by Gods heylige Euangelien, en belooft voor Godt en voor sijn Engelen, dat hy de wet, gerechtigheyt en vrede voor Godts Kerck, en voor 't volck, dat hem onderworpen is, met onderhoudingh der rechten en vryheden, en van alle goederen sal bewaren. Hy versoeckt hier op de zegeningh van de Kerck, die aen hem ghegheven wordt, op dat hy in

[p. 377]

de gaven der ghenaden vermeerdert, en door de rechte handt van Godts maght over al omringht en beschermt sou worden: dat hy, met Abrahams ghetrouwheydt, Moses lanckmoedigheydt, Davids ootmoedigheydt, en Salomons wijsheydt verçiert, in alle dinghen aen Godt behaegh, oprechtelijck wandel, over de vyanden van Christus kruys ghetrouwelijck zegheprael, en aen alle een wenschelijcke vrede bewaer. Hy wordt daer na met sichtbare Olie, die met de heylighste woorden gezegent is, ghesalft; op dat hy d'onsichtbare gaven magh óntfanghen, en, de tijtelijcke heerschappy in gherechtige bestieringh afgedaen hebbende, eeuwighlijck met Godt, de Koningh aller Koninghen, verheerlijckt worden. Wyders, de Kerck bidt, dat door de kracht van dese heylige salvingh het Vorstendom op sijn schouders zy, en dat hy rechtvaerdigh, sterck, ghetrouw, voorsichtigh, en een onvermoeyt bestierder van 't Rijck, en van 't volck, een verwinner der ongheloovighen, een bevorderaer van gherechtigheydt, en een beschermer van de heylige Kerck, en van het Christelijck gheloof zy, tot eer en lof van Gods heerlijcke naem. Daer nae wordt aen hem door Godts kracht het swaert ghegheven, tot straf der quaden, en lof der goeden, op dat hy daer meê billijckheydt sou oeffenen, d'ongerechtigheydt dempen, Godts heylige Kerck en sijn gheloovighen voorstaen en beschermen, de valsche Christenen verdelghen, de Weduwen en Weesen goedertierentlijck helpen en beschutten, 't gheen, dat verwoest is, weêr oprechten, en dat bewaren, op dat hy, door dese zegheprael der deughden, met de Salighmaker des werelts, welcks beeltenis hy draeght, verdient sonder eynde te heerschen. Daer na wordt de Kroon op sijn hooft gheset, by 't welck eer en heerlijckheydt, en groote kloeckmoedigheydt verstaen wordt; op dat hy,

[p. 378]

een beschermer zijnde, by d'uytdeelingh der dienaers van Christus Kerck in alle teghenspoet zy, en aen 't Koninckrijck, van God ghegheven, en aen de Pauselijcke zegheningh, in de plaets der Apostelen, die door 't gheloof de Koninckrijcken verwonnen hebben, en om alle Heyligen, aen al de ghenen, die onder sijn Heerschappy staen, altijdt een nut uytvoerder, en een deurluchtigh Heerscher blijck; en op dat hy onder de treffelijcke Worstelaers met ghesteenten der deughden verçiert, en met de vergeldingh van een eeuwighe gelucksaligheydt ghekroont, met Christus sonder eynde verheerlijckt wordt. Voorts hy, sedert de Roede of Scepter ontfanghen hebbende, verstaet dat hy verplicht is sich sacht aen de goeden te betoonen, de quaden te verschricken, de doolenden te recht te brenghen, den genen, die ghevallen zijn, de handt toe te reycken, de verwaenden te verdelgen, en d'ootmoedighen te verheffen. De Koningh, gekroont zijnde, en in sijn Konincklijcke Zetel sittende, wordt van d'Aertsbisschop, die hem met de bystandt sijner mede-Bisschoppen inghebraght heeft, in deser voeghen aenghesproken: Sta, en behou de plaets, die van God aen u toegeschickt is door de maght van d'Almaghtighe Godt, en door d'overleveringh van ons, namelijck van alle Bisschoppen, en van Gods andere dienaers; en hoe ghy de Geestelijckheydt nader aen de gewyde Autaren siet, soo sult ghy ghedencken dat ghy op bequame plaetsen grooter eer aen haer moet bewijsen, op dat de Middelaer van God en van de menschen, u, een middelaer der Geestelijckheydt, en van 't volck zijnde, in dese Stoel van 't Koninckrijck bevestigh, en Iesus Christus u met hem doe heerschen. Eyndelijck doet d'Aertsbisschop, onder andere dinghen een ghebedt aen Godt voor de Koningh, in deser voeghen: Zy aen hem een borstharnas teghen de slagh-ordeninghen

[p. 379]

der vyanden, in teghenspoedt een helm, wijsheydt in voorspoedt, een eeuwighe schilt in de beschermingh; maeck dat de volcken aen hem ghetrouw zijn, dat de Vorsten vrede hebben, liefde beminnen, de begheerlijckheydt ontvlieden, gherechtigheydt spreken, en de waerheydt bewaren, op dat sy altijdt vrolijck, en in vrede verwinners zijn. Den Koningin werdt oock eerbiedighlijck van Godt veel dinghen van het boven-ghenoemde toeghewenscht, alleenlijck met het gheen, dat verandert moet wesen, te veranderen, en naer het vrouwelijck geslacht te schicken.

Cap. IV. Van de gulde Ridders, en van de eedt, die sy doen.

NAe dat de Koningh gekroont is, met de voorverhaelde plechtelijckheden, die in alle eeuwen by Godt, en by de menschen prijsselijck zijn, soo bewillight hy mildelijck naer de ghewoonte der oude wetten van sijn Koninckrijcken, nieuwe voorrechten aen verscheyde staten van menschen, soo verre, en den ghenen, aen de welcken het noodigh is: of hy vermeerdert en vernieuwt de wetten, die eertijdts van sijn Voorsaten toegestaen zijn. Voorts, hy maeckt oock goude Ridders, die hy rijckelijck met Leengoederen beschenckt, en een gordel, swaert en schilt gheeft, doch met byvoegingh van dese eedt, die in handen van eenigh Bisschop, by dit werck zijnde, ghedaen wordt, en dus luydt: Ick N. wensch dat Godt, de salige Maeght, en de heylige Erick my soo jonstigh willen zijn, als ick wil dat ick, naer mijn uytterste vermoghen, door mijn leven en goederen, het heyligh Katholijck Geloof, om het Heyligh Euangelium magh beschermen, en de Kerck en haer Be-

[p. 380]

dienaers in haer vryheydt bewaren en beschermen, en tegen alles, dat ongherechtigh is, bestaen, en de vrede en gerechtigheydt verstercken, de Weesen en ouderloose kinderen, de Maeghden, Weduwen en armen beschermen, getrouw te zijn aen mijn Koningh, en aen 't Rijck, of aen mijn Vaderlandt, my gherechtighlijck te toonen, en mijn Krijghs-ampt te plegen, tot Godts eer, en naer mijn uytterste vermoghen: soo sal Godt en al sijn Heyligen my helpen, Amen. Sy waren ghewendt dese eedt soo ghetrouwelijck en stricktelijck waer te nemen, dat sy verstaende dat d'oorlogh afgekondight was, namelijck tegen de vyanden van 't gheloof, en insonderheydt teghen de scheur-makende Moskoviten, op d'Oostersche grensen van 't Sweedtsche Koninckrijck, en van Finlandt, of dat 'er van de Pausen een heyrvaert teghen de Turcken afghekondight was, sich selven op hun eyghe kosten wapenden, en, de strijdt des Heeren strijden sullende, sich blydelijck op de tocht begaven, of, naer 't Heylighe Landt reysende, en aen Christus graf de krijghsgordel ontfanghen hebbende, sich gewillighlijck in een groot getal van gewapende geloovigen vermenghden, die uyt oorsaeck van de Godtsdienst tegen de Turcken strijden: door 't welck ten meestedeel te weegh ghebraght wordt, dat de heerlijcke verwinners weêr in hun aerdsche Vaderlandt keerden, om eyndelijck in hun Hemelsch en eeuwighduerende Vaderlandt de Kroon t'ontfanghen.

Cap. V. Van de Bruyloften van 't gemeen volck.

DE ghenen, die by de Gotten en Sweedtschen, onder het gemeen volck sich in de Huwelijcke Staet begheeren te begheven, hebben voor een

[p. 381]

gewoonte, dat sy veel plechtelijckheden gebruycken, die sy in verscheyde tijden, wijsen, ordeningh en ghetuyghen herdoen, voornamelijck om dese reden, op dat sy in d'onderlinghe samenlevingh bestandiger souden blyven, en niet van malkander scheyden, schoon sulcks oock van de Wet veroorloft was. d'Ouders van de Maeght, die men ten Huwelijck versoeckt, vernemen naerstelijck van welck gheslacht, staet, eer of oneer, goetheydt of boosheydt, zeden en wackerheydt de Vryer is, en of hy van een wettigh Huwelijck is ghesproten, en als sy bevinden dat de Jonghman deughdelijck is, soo geeft de Vader, in 't bywesen van twee ghetuyghen, van des Vaders en des Moeders zyde, sijn Dochter aen de Jonghman, die daer teghenwoordigh is, met dese woorden: Ick geef mijn Dochter aen u ter eeren, en tot een Ghemalin, om de helft van uw bed, deuren en sleutels te hebben, en om het derde deel van al 't gheldt, in alle roerelijcke en onroerelijcke goederen, te besitten, en alle rechten de welcken het boven-deel van Sweden van S. Erick heeft, en die S. Erick self heeft ghegheven, te genieten. In de naem des Vaders, des Soons, en des Heylighe Gheests, Amen. In deser voegen krijghen de ghemaeckte Huwelijcken kracht, en worden, soo haest als mogelijck is, met beter plechtelijckheden, die men daer by voeght, voltrocken, en voornamelijck met dese gebruyckelijckheden, dat de maghen, bekenden, en bloedtverwanten, onder 't beleydt van wijse mannen, en onder de toesicht van eerlijcke vrouwen, op de ghestelde dagh met groote pracht van alle zyden çierlijck ghekleedt te paert naer de Parochie Kerck toevloeyen: daer veel fackels, wonderlijck ghemaeckt en aengesteecken, helder branden, en daer de ghekroonde Bruyt, de zegheningh van de Priester ontfanghen hebbende, te voorschijn wordt gebraght: en als sy,

[p. 382]

met haer Bruydegom, zyde aen zyde, voor de hooghe Autaer gestelt zijn, en aen malkander plechtelijck belooft hebben, dat sy in voorspoedt en tegenspoedt eendrachtighlijck te samen sullen leven, soo worden al de voorgaende plechtelijckheden, door d'aensteeckingh van de Ringh, en door de Huwelijcksche zegheningh bevestight. Hier staet oock niet te verswijgen dat de genen, die hier by zijn, in d'aensteeckingh van de Ringh sich selven tot op de rugh slaen, om in deser voeghen 't Huwelijck te verstercken, gelijck men gewoonelijck in 't maken der Ridders doet, op dat sulcks ghedacht sou worden. De genen, die soodanige Bruyloften met hun tegenwoordigheydt vereeren, gelijck de vrienden, maghen, bloedtverwanten en bekenden, beschencken mildelijck de Nieu-gehuwden met veel giften, namelijck paerden, ossen, schapen, bedden, laeckenen, en vruchten; op dat sy met dese voorspoedige beginselen souden beginnen, en tot een aenghenamer samenlevingh geraken. Doch het paert, d'os, en de byl worden met besondere plechtelijckheden aen hen gegeven; op dat sy souden weten, dat sy tot dese arbeydt, en tot dese ghemeenschap der ghevarelijckheden komen, daer in sy soodanigh moeten zijn, dat sy ghelijcke dinghen behooren te willen en niet te willen, tot dat sy door Echtscheuringh, indien de wet overghetreden wordt, of door de doodt van malkander scheyden. Sy gebruycken oock veel plechtelijckheden, als sy sich naer 't Huwelijcksch bed begheven: te weten dat de Parochiaen, indien hy 'er tegenwoordigh is, of de Kappelaen de lofsangh singht: Veni Creator Spiritus: met aenroepingh van de Goddelijcke hulp, op dat daer op aen de Nieu-ghehuwden alle voorspoedt meêghedeelt magh worden. Wyders, daer is oock een gewoonte, dat men den Gehuwden, in 't bedde sittende, eenige leckere gherechten geeft, om die met

[p. 383]

d'omstaenders in korte tijdt te nuttigen: en sy, van hun vrienden geluck toeghewenscht, worden eyndelijck in rust gelaten. De Bruyt, haer hayr gedeckt hebbende, koomt in de volghende dagh, met een vriendelijcke gangh, aen de gasten silvere kroesen, vol van de beste dranck, mildelijck schencken, tot een teecken van dat sy Huysmoeder geworden is.

Cap. VI. Van d'overspeelders, en van hun straf.

EEn overspeelige vrouw, door de ghetuyghenis van ses mannen betrapt, verliest haer Bruytschat, en al 't gheen, dat sy tot de bywooningh van haer Gemael meêghebraght heeft, die dit alles naer hem neemt: ja hy heeft hun beyder levens en goederen in sijn maght, volgens 't vermogen der burgherlijcke wetten van 't Vaderlandt der Gotten en Sweedtschen. Maer indien hy sich met een boete wil laten vernoegen, soo wordt die hem oock naer de wetten des Landts toegewesen, die ick hier met voordacht voorby ga, schoon een deel daer af aen de Koningh, Bisschop en Stadts schatkist, yeder sijn besonder deel, behoort. Maer indien d'overspeelder geen geldtboete kan geven, soo leght men twee steenen op de schouder van de vrou, die, met een tou aen de mannelijcke leden van haer overspeelder gebonden, gedwongen wordt hem deur de straten van de stadt, in tegenwoordigheydt van alle menschen, te trecken, en eyndelijck te sweeren dat sy niet weêr in de stadt sal komen. Indien een der Gehuwden gelijcke boosheyt bedreven heeft, soo moet hy de selve straf voor sijn deel betalen, en dan wordt d'ander onschuldigh verklaert. Voorts, den genen, die in soodanige dingen de Dienaer van de stadt is, wordt een besondere somme geldts en loon toegewesen.

Eynde van 't Veertiende Boeck.