Toonneel der noordsche Landen

[p. 362]

Het XIII. Boeck, van Olaus de Groote, Aertsbisschop van Upsalen, in 't kort begrepen, in 't welcke verklaert wordt van de Landtbouw, en van de menschelijcke spijs.

Cap. I. Van de verscheydenheydt der vruchten, die men oogst.

HET is een wonderlijcke schickingh van de natuur, dat de Noordsche Landen anders, en op andere wijse, tijdt en behendigheydt ghebouwt worden, anders de Landen van Moorenlandt, of van Africa, en anders van de nieuwe Eylanden. Wat de Noordsche Landen aengaet, 't is seker dat in veel Landen der Wester-Gotten, namelijck in 't Zuyderlijcke deel, de Garst in de tijdt van ses-en-dertigh dagen, na dat het zaet gezaeyt is, rijp en in-gheoogst wordt, dat is van 't eynde van Junius tot aen 't midden van Augustus, en somtijdts spoediger. Dese rijpheydt koomt noodtsakelijck uyt de natuur van 't landt, en uyt de soetigheydt van de lucht, en uyt de vochtigheydt der steentjes, die de wortelen voeden, door het branden van de Son, dat het zaet dus wast en rijp wordt. Soodanighe ayren hebben ses ryghen in 't stroo, die echter minder dan de ghemeene ayren zijn, en die bequamelijck gheschickt worden om bier te brouwen. Maer d'an-

[p. 363]

dere zaden, in 't begin van May ghezaeyt, worden omtrent in 't midden van Augustus, met onderlinghe hulp der landtlieden, niet soo seer in d'arbeydt, als met blygeestigheydt en ghewillighe poogingh, vergadert en in-gheoogst, op dat de koude windt, daer by komende, d'oogst niet verderven sou. Sy begeeren geen andere dagh-huur van hun arbeydt, dan een vrolijck avontmael, in de welck de jonghe lieden, soo wel knechten, als meysjes, om de getrouwe diensten, die sy op 't landt gedaen hebben naer 't oordeel, en met believen en toelaten der voorsichtige ouders verkoosen worden, om sich door een aenstaend Huwelijck te vereenighen; doch niet uyt een vleesschelijcke wellustigheydt, schoon sy edel van gheslacht zijn, maer tot sorghdragingh van de huysselijcke eerbaerheydt en nuttigheydt, om het huysghesin wijsselijck en sachtmoedighlijck te bestieren.

Cap. II. Van de backeryen, en van 't backen van 't Broodt.

DEwijl by d'Ouden aenghenomen is dat Ceres het Koorn heeft ghevonden, en Pan aenghewesen hoe men dese granen te samen backen sal, waer van het broodt oock, naer sijn naem, Panis in Latijn genoemt wordt; soo is sy oock vermaert gheweest, om dat sy 't ghevonden heeft, en hy ghepresen, om dat hy gheleert heeft hoe men dat ten dienst van de menschen ghebruycken sal. Wy sullen dieshalven hier aenmercken welcke vruchten tot dit noodtwendigh ghebruyck aenghebraght worden, en aen welcke menschen dit ampt by de Noordsche volcken past. Want ghelijck dese lieden in de veelheyt der Landtschappen, soo van gelegentheyt, als van zeden, verschillen, en van mal-

[p. 364]

kander verscheyden zijn; soo schijnen oock de vruchten, die uyt d'aerde spruyten, verscheyden naer de hoedanigheydt der Landen en Hemelstreecken. Dieshalven, hoe men verder naer 't Noorden koomt, hoe men minder overvloedt van Tarwe vindt, en hoe men meer naer 't Zuyden gaet, hoe men meer ruymte daer af krijght. De Sweedtschen hebben echter de ruymte van Tarwe, maer noch meer ruymte van Rogge. Maer de Gotten, soo wel van Oost- als van West-Gotlandt gebruycken Garst en Haver, 't welck door de Goddelijcke miltdadigheydt rijckelijck tot hun spijs en dranck aen hen meêgedeelt wordt. Dese vruchten worden echter niet overal ghebruyckt; maer de Rogghe wordt met grooter naerstigheydt by de Sweedtschen toegemaeckt; welckers vrouwen de Rogh soodanigh konnen suyveren, dat sy in koleur, smaeck, en ghesondtheydt de deught van de Tarwe overtreft.

Cap. III. Van de vruchten, die ghedrooght worden, om langh te dueren.

IN de heetste dagen, als de Son vinnigh steeckt, spreyden sy laeckenen, ghelijck zeylen van schepen, breedt uyt op de vlackte van 't aerdrijck, of op de vlacke en bloote berghen, daer op sy de vruchten, die sy droogen willen, ses daghen langh, of min of meer, naer dat de hitte van de Son groot is, uytspreyden. Daer na, als de vruchten gesuyvert zijn, soo doen sy 't in eycke kisten, of malen 't tot meel, en bewaren 't in een selve plaets; en dit zaet, dus gedrooght zijnde, duurt veel jaren langh, sonder yets van sijn goetheydt te verliesen. Doch indien men het graen niet tot meel laet malen, maer

[p. 365]

gheheel behoudt, soo is het dienstigh dat men 't ondertusschen eens in 't jaer in de Son te droogen leght; en in deser voegen kan men voorsichtelijck het nieuwe ghedrooghde graen menghen, op dat men, als de noodt sulcks vereyscht, geen ghebreck daer af heeft. Maer het meel, in eycke vaten of kuypen, met houte hamers stijf in ghestampt, en op drooge plaetsen geset, kan veel jaren langh dueren, sonder van de wormen gheëten te worden.

Cap. IV. Van de ghewoonte van drincken by de Noordsche volcken.

HET sal den nieusgierighe aenschouwers niet onaengenaem zijn dat ick hier verklaer hoedanigh een ghewoonte de Noordsche volcken in 't drincken hebben. Voor eerst is hun ghewoonte ('t welck sy oock naeukeurighlijck onderhouden) dat sy, uyt eerbiedigheydt tot de Goden en Vorsten, al staende drincken, en groote moeyte en arbeydt doen, om te toonen wie met een of twee of meer teughen het grootste drinckvat leegh maken kan. Sy schijnen dieshalven als gekroont aen tafel te sitten, en drincken uyt een vat van sekere ghestalte; 't welcke misschien verwonderingh in d'onkundigen veroorsaken sou. Maer 't sou noch wonderlijcker zijn, de dienaers, als harders van ghehoornde beesten, by hoopen in een langhe rijgh te sien gaen, om dese vaten, met bier opgevult, in der yl aen de ghenooden te behandigen. Maer sy, met dese plechtelijckheden niet vernoeght, pooghen oock hier meê hun soberheydt te toonen, dat sy, sulck een hoogh en vol vat op hun bloote hooft settende, met rondom te springhen, de dans gheleyden. Sy nemen oock met hun beyde handen andere

[p. 366]

vaten, die met Wijn, Bier, Meê, of ghehonighde Wijn, of met Most opghevult zijn, en brengen die malkander toe, om hen uyt te drincken.

Cap. V. Van verscheyde middelen om Zout te zieden.

BY de Sweedtschen en Gotten wordt geen Zout gesoden; niet om dat men uyt de grondt van de zee geen zout water kan krijghen, maer om dat dit volck, overvloedt van andere dinghen hebbende, lichtelijcker Zout van buyten kan verkrijgen, dan dat met overtollighe kosten op hun eyghe strandt koocken. Want door de koomst der groote schepen van Hollandt en Duytslandt wordt in dese Landen het Zout, uyt de havens van Spanjen, Vranckrijck en Engelandt, en voornamelijck uyt de haven van Lissebon en Brouage, gehaelt, tot een redelijcke prijs ghekocht. Maer in Polen zijn seer diepe Zoutberghen, insonderheydt in Vielisca en Bochna, daer ick, om dat te sien, in 't jaer duysent vijf hondert acht-en-twintigh, op de vijfde dagh van Januarius, was, en wel vijftigh trappen moest afgaen; daer ick, in de diepste plaetsen, d'arbeyders, uyt oorsaeck van de hitte, naeckt sagh staen wercken, en met yser ghereedtschap de rijcke schat van Zout, gelijck gout en silver, uyt d'onuytputtelijcke Mynen delven.

Cap. VI. Van de swarigheydt om Zout in de Noordsche Landen te voeren.

MAer de Noordsche volcken, in scheepsoorlogen op d'Oost-zee geraeckt, en wetende

[p. 367]

dat hun landen door 't ghebreck van Zout van de vyanden verdruckt konnen worden, maken, door sekere konst, die sy gevonden hebben, Zout binnen hun eyghe palen, op dat sy niet souden behoeven hun vryheydt den vyanden t'onderwerpen. Doch op dat d'inwoonders der Noordsche Landen dit vaerdighlijcker, en met gestadige winst ghedurighlijck souden maken, soo heeft d'eerwaerdige Heer Ian de Groot, uyt Gotlandt, Aertsbisschop van Upsale, mijn waerdtste Broeder en Voorsaet, in 't jaer duysent vijf hondert drie-en-twintigh Ghesant van Paus Adrianus de Seste, en eyndelijck nae verloop van twee jaren verkoosen, en sijn Bisdom van Upsale besoeckende, op sijn eyge kosten ghereedtschap, dat dienstigh was, ghekocht en ghegeven, en de middel en konst, die hy van de kundigen geleert had, aen de voornaemste inwoonders in de bequaemste plaetsen meêghedeelt, de welcke sy, naer de noodt en behoefte van 't Zout, dat toen noodtsaeckelijck was, en altijdt wesen sal, sonder moeyte en met kleyne arbeydt konnen ghebruycken, hoedanighe vyandtschap dat 'er oock ontstaen moght.

Cap. VII. Van de groote overvloedt van Boter.

DE geen, die de besondere Landtschappen der Noordsche gewesten, van twee-en-vijftigh, tot aen vier-en-tachtigh Graden der verheffingh van de Noord-Pool deurloopt, sal een groote overvloet van Boter vinden, uyt oorsaeck van de vruchtbare weyden, en geweldige menighte van grof vee, doch niet van ghelijcke kracht, soo om de verscheydenheyt van 't Zout,als oock om de bloeyende en teere kruyden, die in de Landtschappen, verre van malkander gheleghen, tot voedtsel wassen. Want ter

[p. 368]

plaets, daer de weyden dick gras hebben, en de boter met grof zout ghezouten wordt, is sy niet soo krachtigh als d'ander, die uyt de weyden van dun gras gekomen is. Sy hebben echter eendrachtighlijck in alle Landtschappen voor een ghewoonte, dat sy de boter, of met grof, of met fijn en wit zout ghezouten, in veel duysent groote vaten aen de Kooplieden van over zee, of voor gheldt, of voor verwisselingh der Waren, verkoopen, die haer dan weghvoeren, 't en waer dat sulcks door het ghebodt des Koninghs, als men oorlogh voeren sou, of alreê voerde, verboden was, ghelijck men in lijftocht, speck, en andere dingen_, die noodtsaeckelijck zijn, ghewoonelijck acht heeft, op dat het den vyanden niet toegevoert sou worden. Wyders, aen de Zuydzyde van Gotlandt is een eylandt, Oelandt genoemt, daer de gesontheydt van de lucht, met de vruchtbaerheydt van de vette weyden over-eenkomende, kruyden, die seer soet van smaeck zijn, voortbrenght; door welckers ghewey de gemeste kudde der koeyen soodanige gesonde melck voortbrenght, dat de geen, die uyt de veelheydt der gheneesmiddelen en andere raden geen voordeel kon krijghen, alleenlijck schijnt door de dranck, uyt de boter geparst, de ghewenschte gesontheydt te verkrijgen, en dese boter, ghelijck lieffelijcke Speceryen, soo hoogh gheacht wordt, dat men haer ghesonder, dan alle andere boter acht.

Cap. VIII. Van de groote en goede Kaesen.

INdien Parma, Plaisance, en andere landen en dorpen der Longebarden over al om de grootheydt, menighte en nuttigheydt gepresen worden, soo moeten sy d'oorsprongh en 't begin hier af aen

[p. 369]

het half-eylandt van Scandia, en voornamelijck aen 't Landt der Wester-Gotten, in de Koninckrijcken der Noordsche Landen, danck weten. Want dese Wester-Gotten zijn boven alle inwoonders der Noordsche Landen, in de hooghste achtingh, om dat gheen volck in 't maken der Kaesen teghen hen op magh, 't welck uyt de vruchtbare weyden schijnt voort te komen, in de welcken kloecke stercke en dappere oorloghs-paerden, en hooghe ossen in een ontellijcke menighte, voortghebraght worden. Sy maecken dieshalven ten meestendeel soo groote Kaesen, dat twee stercke mannen naeuwelijcks een voor een korte tijdt konnen dragen. Sy worden echter nimmer door de handen en 't beleydt der mannen, maer der vrouwen ghemaeckt, die, uyt de gheburighe Dorpen toevloeyende, en een menighte van melck meêbrenghende, by de Somer, in 't huys van de geen, die 't begheert, Kaes wringhen. Want als sy de melck, met warm water warm ghemaeckt, en leb daer in ghedaen hebben, parssen sy die voornamelijck in een vierkante houte vorm, en doen de Kaesjes, anders in de Son en lucht ghedrooght, en in deelen ghebroken, in de selve melck, die brandend heet is: ghelijck in de groote mueren, die met tusschenvoegingh van steen en cement opgehaelt worden. Geen man, hoedanigh hy oock is, magh by dit werck der vrouwen zijn, schoon hy dit oock door gebeden pooghde te verwerven. Want dese stercke vrouwen hebben hun huysselijcke oeffeninghen van hun mannen verscheyden, die sich daer meê oock nimmer bemoeyen, als spinnen, weven, broodt backen, bier koocken, spijs te bereyden, kinderen te kleeden en verçieren, de bedden en deeckens te schicken, en in de lammeren, kalven, en d'andere kleyne beesten te versorgen. Maer 't ampt der mannen is lastiger, als de landen te bouwen, dorsschen, paerden tem-

[p. 370]

men, ('t welck de vrouwen oock dickwijls doen) 't gheweer te wetten, de landen te beheynen, en de ploegh en ackers waer te nemen. De Kaesen der Ooster-Gotten, die men in groote menighte van schapen-melck maeckt, worden om hun wonderlijcke goetheydt en aengename smaeck gepresen; ghelijck oock in de boven deelen van Sweden, behalven by de Helsingers en Noorwegers, die Kaesen hebben, de welcken als verrot zijn, vermits de wormen daer in wemelen, en opghehoopt daer in zijn, en echter sich met hun aenghename smaeck vernoegen. In tegendeel, als sy het binnenste uytgeeten hebben, soo ghebruycken sy de korst in plaets van een schilt, ghelijck ghedrooght leer, in d'oorlogen. De Finnen hebben een aengename smaeck van Kaesen, die haer heel verheughelijck maken, namelijck van geyte melck, en veel duysent ponden; van de welcken sy 't lof en de smaeck vermeerderen, vermits sy allenghs een weynigh Myrrhe daer onder doen, op dat sy sonder wormen veel jaren langh bewaert souden worden, en goet blyven; voornamelijck als men gheheele en lange belegheringhen uytstaen moet. De Kaesen by de Noordsche volcken, te weten by de Wester-Gotten, zijn door de weldaedt van de natuur soo ghematight, dat sy niet alleenlijck een aengename smaeck hebben, maer oock, als sy oudt worden, van d'aenghename speceryen een soete geur afgheven. Soodanighen ghebruycken oock de matroosen, als sy door de storm van 't vuur gheweert worden, jae soo, dat sy niets anders konnen koken.

[p. 371]

Cap. IX. Van de Wevers.

DE vrouwen, die in de Noordsche Landen woonen, en wonderlijck van vernuft zijn, begheven sich tot het weven van wolle en linne laeckens, uytgesondert de vrouwen van Laplandt, die (gelijck elders geseght is) laeckens van de zenuwen der beesten, en bequame kleederen van de vellen van verscheyde beesten maken: om dat in dit uytterste ghewest gheen vlas wast, en geen schapen gheweydt worden. Maer in de plaetsen van de Noordsche Landen, daer vlas groeyt, wordt het garen, 't welck men daer af maeckt, soodanigh gheverwt en gheweven, dat men oordeelen sou dat dit werck, 't welck konstelijck gheweven is, in Italien ghemaeckt was. Ick sagh eertijdts by dese volcken een werck van gheweven lijnwaedt, dat door de verscheydenheydt der Hemelverwighe trecken en streepen heel konstelijck deurwrocht was; kort, soodanigh een werck als ick, in Italien en Romen komende, ghesien heb, en malkander soo ghelijck, dat het scheen met een handt, en naer een selve voorbeeldt, soo wel in 't wercken, als in 't schicken, gemaeckt te zijn. Alleenlijck was 'er dit verschil in, dat, ghelijck de Roomsche vrouwen, of eer mannen Wevers zijn, die meer vernuft hebben, sy oock konstelijcker inde handtwercken bevonden worden; en dit misschien om dat sy voorbeelden van uytmuntende Schilders ghebruycken, in plaets van dat de Noordsche vrouwen uyt de bloemen, of uyt de schaduwe van 't loof der boomen, die in de sonneschijn op 't water weêr flickeren, hun voorbeelden en stalen nemen. Wat de ghebreyde wercken aengaet, ghelijck men die inde huysen der Vorsten van Romen siet, de Noordsche vrou-

[p. 372]

wen schijnen daer in alle andere wercklieden, die inde werelt zijn, t'overtreffen ; vermits de deurluchtighe vrouwen, om de ledigheydt te schuwen, sich oock tot dit ambacht, als toe een erffelijcke verçieringh der huysen, met groote scherpsinnigheydt begheven. Want sy verçieren de huysen, die tot daghelijcks ghebruyck gheschickt zijn, met dit sneeuwitte gebreyde werck, 't welck sy Spraegningh noemen; niet alleenlijck hier of daer, maer, volgens een ghedurige en ghemeene ghewoonte, oock over al, ja self onder de daecken: uytgesondert de groote Heeren, die hun Hoven met zyde laeckenen verçieren; ghelijck oock de Bruylofts-bedden, en de verçieringen der deurluchtighe vrouwen, en de Bruylofts-zalen.

Eynde van 't Dertiende Boeck.